يسلامدىق قارجى سالاسىندا الەمگە بەلگىلى عالىم، “شاريعات شەڭبەرىندە ويلاۋ” كىتابىنىڭ اۆتورى داۋد باكارمەن "ەگەمەن قازاقستان" گازەتى سۇحبات جاساپتى. سول سۇحباتتى اباي اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

 – اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا يسلامدىق قارجى جۇيەسىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىن از-كەم اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز. پايىزدىق ءوسىمسىز قارجىلاندىرۋ تەتىگى قاي كەزدەن قولدانىسقا ەنە باستادى؟

– قازىرگى زاماناۋي يسلام بانكى جۇيەسىنىڭ دامۋى 1975 جىلدان باستالدى دەپ ايتساق، قاتەلەسپەيمىز. سول جىلى ەكى ۇلكەن وقيعا بولدى: ءبىرىنشى – ساۋد ارابياسىنىڭ جيددا قالاسىندا مەملەكەتارالىق مەكەمە – يسلام دامۋ بانكى قۇرىلسا، ەكىنشى – دۋباي يسلام بانكى ىرگە قالادى. العاشقىسى – حالىقارالىق قارجى ۇيىمى، كەيىنگىسى جەكەمەنشىك بانك رەتىندە جۇمىسىن باستادى. قوس مەكەمەنىڭ دە كوزدەگەن باستى ماقساتتارى مۇسىلمان قوعامىنا ءدىن قاعيداتتارىنا قايشى كەلمەيتىن قارجىلىق وپەراتسيالاردى جۇزەگە اسىرۋعا، قارجىلىق نارىققا ارالاسۋعا مۇمكىندىك بەرۋ بولاتىن. اۋەلگى قادام، مىنە، وسىلاي باستالدى.

– قازاقستاندا يسلامدىق قارجىلاندىرۋدىڭ باستى قولداۋشىسى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ. ونىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن ون ءۇش جىل بۇرىن الماتىدا يسلام دامۋ بانكى باسقارۋشىلارىنىڭ كەڭەسى ءوتتى. بەدەلى وتە جوعارى، ەلۋ التى ەلدەن مينيستر دەڭگەيىندەگى ارنايى وكىلدەر قاتىسقان مارتەبەلى جيىن بارىسىندا مەملەكەت باسشىسى يسلام دامۋ بانكىنىڭ پرەزيدەنتى، د-ر احمەد موحامەد اليمەن كەزدەسكەن. سوندا كوپتەگەن ماسەلەلەر ءسوز بولىپ، ەلىمىزدە يسلام بانكينگىن دامىتۋ كەڭىنەن تالقىلاندى. ءبىزدىڭ يسلامدىق قارجى ۇيىمدارىمەن بايلانىسىمىز سول كەزدەن باستالسا كەرەك. الەمدىك يسلامدىق قارجى نارىعىنا قازاقستاننىڭ قوسىلۋى جونىندە نە ايتاسىز؟

– 1975 جىلى باستالعان قارجى جۇيەسى بۇگىنگە دەيىن ۇلكەن بەلەستەردى باعىندىرىپ، اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرگە جەتتى. ىرگەسىن كەڭەيتىپ، كوپتەگەن ەلدەردى قامتىپ ۇلگەردى. بىراق ءداستۇرلى قارجى جۇيەسىمەن سالىستىراتىن بولساق، ءالى دە قۇلاش سەرمەۋدى قاجەت ەتەدى. اياق باسپاعان اسۋلارى جەتەرلىك. يسلام قارجى جۇيەسىنىڭ بارلىق اكتيۆتەرى (1,5 تريلليون دوللار شاماسىندا) ءداستۇرلى قارجى جۇيەسى اكتيۆتەرىنىڭ (300 تريلليون دوللار شاماسىندا) ءبىر پايىزىنا دا جەتپەيدى. ويتكەنى، ءداستۇرلى قارجىلىق ۇيىمداردىڭ كوپ جىلدىق تاريحى، دامۋ جولى جانە تاجىريبەسى بار. ال جەكەلەگەن مەملەكەتتىك تۇرعىدان قاراساق، ماسەلەن ساۋد ارابياسىندا يسلامدىق قارجى جۇيەسىنىڭ اكتيۆتەرى 40-50 پايىزدى قامتيدى. كۋۆەيتتە دە وسىنداي شامادا. مالايزيادا 27 پايىزدىڭ توڭىرەگىن قۇرايدى. يندونەزيا، تۇركيا سياقتى مۇسىلمان حالقى كوپ ەلدەردىڭ وزىندە بۇل كورسەتكىش 6 پايىزدىڭ ارعى-بەرگى جاعىندا. بىراق ءدال قازىرگى تاڭدا يسلام قارجى جۇيەسىنىڭ دامۋ قارقىنى وتە جوعارى دەڭگەيدە دەپ سەنىممەن ايتا الامىز.

بۇل جۇيەنى ەنگىزۋدى ەندى باستاعان قازاقستان سەكىلدى مەملەكەتتەردە كورسەتكىشتەر وتە تومەن بولعانىمەن، ىلگەرىلەۋگە مۇمكىندىكتەر كوپ. نەگە؟ سەبەبى، الگى ساۋديا، مالايزيا-سىندى ەلدەر اتالعان جۇيەگە كەزەڭ-كەزەڭىمەن قادام باستى: الدىمەن يسلام بانكتەرى قۇرىلدى، سودان كەيىن يسلامدىق ساقتاندىرۋ كومپانيالارى جۇمىس باستادى. ىلە-شالا قۇندى قاعازدار نارىعى قالىپتاستى. وسىلاي تاجىريبە جينادى. ەندى وسى ءجۇرىلىپ وتكەن جولداردى يسلامدىق قارجى جۇيەسىن جاڭا ەنگىزىپ جاتقان مەملەكەتتەر دايىن مودەل رەتىندە قولدانىپ، تەز ارادا جۇزەگە اسىرا الادى. بىرىنەن كەيىن ءبىرىن سوزباقتاماي، بارلىق كەزەڭدى ءبىر ساتتە ورىنداۋعا ەشتەڭە كەدەرگى ەمەس.

نەگىزى، قازاقستاننىڭ الەمدىك يسلام قارجى جۇيەسىنە قوسىلۋى 2007 جىلداردان باستالادى. سول تۇستا قازاقستاندا العاش رەت ارنايى كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىلدى، القالى جيىننىڭ ناتيجەسىندە يسلامدىق قارجى جۇيەسىن ەنگىزۋ بويىنشا ۇسىنىس تاستالدى. 2009 جىلى قازاقستان پارلامەنتى وسى جۇيەگە قاتىستى زاڭنامانى قابىلدادى. ودان كەيىن بۇل قۇجاتقا بىرنەشە رەت وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلىپ، جەتىلدىرىلە تۇسكەنىنەن حاباردارمىن.

– قاتەلەسپەسەم، 1992-93 جىلدارى ەلىمىزدە ء«ال-باراكا قازاقستان» دەگەن يسلام بانكى اشىلعان. الايدا، قارجىلىق ۇيىم لاۋازىمدى تۇلعالار تاراپىنان جاسالعان كەدەرگىلەردىڭ سالدارىنان جۇمىسىن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولعان كورىنەدى. وسى وقيعانى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، سۇراعىم كەلگەنى، الەمدەگى جانە قازاقستانداعى يسلامدىق قارجى جۇيەسىنىڭ دامۋىنا، قارىشتى قادامدارىنا قانداي دا ءبىر كەدەرگىلەر بار ما؟

– تەك قازاقستاندا ەمەس، جالپى الەمدەگى يسلامدىق قارجى جۇيەسىنىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ جاتقان جاعدايلاردى ءۇش تۇرگە بولۋگە بولادى. الەم ەلدەرىنىڭ بۇل جۇيەنى وزدەرىندە قولدانۋعا، دامىتۋعا مۇددەلى بولماۋىنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى – سالىق. سالىق بويىنشا ءتيىستى مەكەمەلەر تاراپىنان كوپ ساۋالدار تۋىنداپ جاتادى. يسلامدىق قارجى ۇيىمدارى قاعيدالارىنىڭ ءبىرى – ەگەر اقشا بەرىلەتىن بولسا، ونىڭ ارتىندا مىندەتتى تۇردە ناقتى ەكونوميكالىق ارەكەت بولۋى شارت، بەلگىلى ءبىر اكتيۆتەرى بولۋى ءتيىس: تاۋار الۋ كەرەك نەمەسە ءوندىرۋ كەرەك نەمەسە ساتىلۋ كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەكونوميكالىق بالانس ساقتالعانى ءجون. سوندىقتان كوبىنەسە، ءداستۇرلى سالىق رەجيمىنە سايكەس، بۇل جەردە ەكى ءتۇرلى سالىق تولەۋگە تۋرا كەلەتىندەي كورىنىپ تۇرادى. نەگىزى، وسى تۇستا تۇسىنىكتەمە جۇمىستارى كەرەك-اق. ويتكەنى، ءداستۇرلى بانك بولسىن، يسلام بانكى بولسىن، تاۋارلاردى كليەنت ءۇشىن الادى. سوندىقتان قايتكەن جاعدايدا دا، ءداستۇرلى بانكتەن از سالىق تولەنبەيدى.

ەكىنشى كەدەرگى «يسلام» دەگەن اتاۋى بولىپ تۇر. «يسلامدىق قارجى مەكەمەلەرى» دەگەنگە كەيبىر مەملەكەت بيلىگىندەگىلەر ءدىني ۇيىم رەتىندە قارايدى. «يسلامدىق بانك بولعاننان كەيىن، ونىڭ تۇتىنۋشىلارى – تەك قانا مۇسىلماندار» دەگەن سىقىلدى تۇسىنىك، كوزقاراس بار. شىندىعىندا، ولاي ەمەس. يسلامدىق قارجى ۇيىمدارى – كەز كەلگەن ازاماتقا، ۇلتتىڭ، ءدىننىڭ وكىلىنە قىزمەت كورسەتەتىن قارجىلىق مەكەمە. تۇتىنۋشىلار قارجى مەكەمەسىنىڭ قىزمەتىنە، ۇسىنعان سەرۆيسىنە ءمان بەرەدى، نارىقتىق جاعدايمەن سالىستىرادى.

ءتۇسىندىرۋ، جارناما، ناسيحات جۇمىستارىنىڭ ازدىعىن ءۇشىنشى ءتۇيىن دەر ەدىم. مەملەكەت ەمەس، جالپى حالىق يسلامدىق قارجى مەكەمەلەرىنىڭ بارىنان حاباردار بولعانىمەن، ونىڭ جۇمىسى جايىندا بىلە بەرمەيدى. كوبىسى ونىڭ قىزمەتىن تىم كۇردەلى، قيىن دەپ ويلايدى. وسى باعىتتاعى شارۋالار جالعاسا بەرسە، بۇل دا ۋاقىت وتە شەشىلەتىنىنە سەنىمىم مول. ءبىزدىڭ، قارجى سالاسىنداعى مۇسىلمان عالىمداردىڭ، ساراپشىلاردىڭ الدىنداعى مىندەت – جوعارىداعى ستەرەوتيپتەردى بۇزۋ. كەز كەلگەن ادام ءداستۇرلى بانكتەردىڭ جۇمىسىن قالاي تۇسىنسە، يسلامدىق قارجى مەكەمەلەرىنىڭ تانىمالدىعىن دا سونداي دەڭگەيگە شىعارۋىمىز قاجەت.

وسى ءۇش كەدەرگىنى جويا الساق، يسلام بانكتەرىنىڭ بەلسەندى دامۋىنا مۇمكىندىگى دە، الەۋەتى دە جەتەدى. بۇگىندە يسلامدىق قارجى مەكەمەلەرى الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىندە – جاپونيادا، كورەيادا، ەۋروپانىڭ بىرنەشە مەملەكەتىندە، اۆستراليادا بار. ولاردا يسلامدىق ۇيىمداردى قارجىلىق قۇرال رەتىندە تانىپ، دامىتۋ ءۇردىسى قالىپتاسۋدا. ياعني، جاڭاعى ءۇش سەبەپكە قاراماي، تيىمدىلىككە دەن قويعان ەلدەر جوق ەمەس. دەسە دە، ماقساتتى ىستەرىمىزدى دۇرىس جۇرگىزە بەرسەك، الەمدىك قارجى جيىنتىعىنىڭ ەلۋ پايىزى ەمەس، ون پايىزى ەمەس، بەس پايىزىنا قول جەتكىزگەننىڭ وزىندە، ون بەس تريلليون دوللارلىق نارىقتى يەلەنەر ەدىك. جالپى، قارجى الەمىندەگى اكتيۆتەر شامامەن ءۇش ءجۇز تريلليون شاماسىندا. سونىڭ بەس پايىزى – ون بەس تريلليون دوللار. ال بۇل – جەتۋگە بولاتىن مەجە.

– ءسىزدىڭ قازاق توپىراعىنا ات باسىن بۇرۋىڭىزدىڭ سەبەبىن، ماقساتىڭىزدى ايتىپ بەرسەڭىز. 

– شىن مانىندە، قازاقستاندا پرەزيدەنتتەرىڭىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن يسلامدىق قارجى جۇيەسىن دامىتۋ باعىتىندا ءبىرشاما جۇمىستار اتقارىلدى. زاڭ تۇرعىسىنان دا وڭدى قادامدار بولعانىن مويىنداۋ كەرەك. بىراق ءالى دە ۇلكەن جوبالار كەزەگىن كۇتىپ تۇر. مەنىڭشە، حالىقارالىق نارىقتا ماڭىزى بار، اۋقىمدى ىستەر جاسالۋى قاجەت. ال ساپارىمنىڭ ماقساتى – سونداي ىرگەلى شارۋالار الدىندا وسىنداعى قارجى ۇيىمدارىمەن، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىمەن جانە ءتيىستى مەملەكەتتىك مەكەمەلەرمەن كەزدەسۋلەر وتكىزۋ.

الەمنىڭ كوپتەگەن مەملەكەتتەرىندە يسلامدىق قارجى ۇيىمدارىن قۇرۋعا كومەكتەستىك، اياقتارىنان تۇرۋعا اتسالىستىق. ياعني، بار تاجىريبەمىزدى پايدالانىپ، قازاقستاندىق ماماندارعا دا يسلام قارجى جۇيەسىنىڭ پراكتيكالىق مەحانيزمدەرىن، ەرەكشەلىگىن، ءتۇرلى جولدارىن تۇسىندىرمەكپىز. ماسەلەن، كەيبىر ەلدە يسلامدىق قارجى جۇيەسى تۋرالى جالپى تۇسىنىك بولعانىمەن، «قالاي جاسالادى؟» دەگەن ساۋالعا كەلگەندە، ءمۇدىرىپ قالادى. تولىق بىلمەگەن دۇنيەسىن ەشكىم قولعا العىسى كەلمەيدى. بۇل ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسىمىز بولعاندىقتان، بىلگەنىمىزدى ۇيرەتۋ ارقىلى كۇدىكتى سەيىلتىپ، جاسالۋى كەرەك ناقتى ءىس-شارالاردى كورسەتىپ بەرسەك دەيمىز. سونىمەن قاتار سالا ماماندارىنىڭ ساۋالدارىنا جان-جاقتى جاۋاپ قاتىپ، يسلامدىق قارجى ورتالىقتارىنىڭ ىرگە كەڭەيتۋىنە كۇش سالساق دەگەن ويىمىز بار.

زاڭناما جونىندە ايتسام، ەڭ باستىسى، بۇل سالاعا مەملەكەت تاراپىنان كورسەتىلەتىن قولداۋ كوڭىل كونشىتەدى. زاڭدىق تۇرعىدان ىڭعايلىلىقتى سەزەمىز. وسىنداي جاعدايلارعا قاراپ، قازاقستاننىڭ قارجى ورتالىعى بولۋىنا، ونىڭ ىشىندە يسلامدىق قارجى ورتالىعى بولۋىنا مۇمكىندىگى دە، الەۋەتى دە بار دەپ ايتار ەدىم.

تەرريتوريا جاعىنان الساق، الەمدەگى ەڭ ۇلكەن مۇسىلمان مەملەكەتى – قازاقستان. تمد-داعى نەمەسە ورتالىق ازياداعى ەكونوميكالىق قۋاتتىلىعى ءوز الدىنا. ەندى يسلامدىق قارجى ورتالىعى بولۋعا ناقتى قادامدار جاساسا، وسى باعىتتاعى جۇمىستارىنا سەپتەسسەك دەگەن نيەت پەن تىلەك – بىزدىكى. نەگىزگى ماقساتىمىز دا – وسى.

– مەنىڭ بىلۋىمشە، قازاقستانداعى يسلام بانكتەرى ءىرى كورپوراتيۆتىك كليەنتتەرگە عانا قىزمەت كورسەتەدى. ەندى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ جەكەلەگەن تۇرعىندارىنا، حالىققا باعىتتالعان يسلامدىق قارجىلاندىرۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قانداي قادامدار كەرەك؟

– تاعى دا تاجىريبەلەرىمە سۇيەنىپ ايتايىن، يسلامدىق قارجى قۇرالدارىن دامىتا ءتۇسۋدىڭ كەز كەلگەن مەملەكەت ءۇشىن ەكى جولى بار. بىرەۋى – ۇزىن جول، ەكىنشىسى – قىسقا جول. ۇزىن جولى – تولىققاندى يسلامدىق بانك ليتسەنزياسىن عانا ەنگىزۋ. ياعني، يسلامدىق قارجى قۇرالدارىن ۇسىنعىسى كەلەتىن تاراپ جاڭادان بانك اشۋى كەرەك. بۇل جولدىڭ ۇزىن، ۇزاق مەرزىمدى بولۋى نەلىكتەن؟ ويتكەنى، جاڭا بانك اشۋ ءۇشىن ۇلكەن قاراجات، تۇراقتى ينۆەستور، وزگە دە جاعدايلار كەرەك. قازاقستانداعى يسلامدىق بانك بويىنشا قابىلدانعان زاڭناما – ۇزاق جول. بيىل بىرەۋى اشىلادى، كەلەسى جىلى تاعى ءبىر بانك اشىلادى. بۇل جولمەن يسلامدىق قارجى جۇيەسى داميدى ارينە، الايدا، باياۋ قوزعالادى.

ەكىنشى جول – وتە قىسقا جانە قاراپايىم حالىقتىڭ قاجەتىنە جارايتىن، سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋعا وڭتايلى يسلامدىق قارجى تەرەزەلەرىن اشۋ. ياعني، زاڭنامانى جەتىلدىرۋ ارقىلى كەز كەلگەن ءداستۇرلى بانك ىشىنەن ارنايى بولىمشە اشۋعا مۇمكىندىك بەرۋ قاجەت. مۇنىڭ باسقارۋ تەحنولوگياسى، زاڭدىق قۇجاتى الەمدىك تاجىريبەدە جاسالعان، دايىن. سوندىقتان مۇنى قازاقستانعا قوسىمشا شىعىنسىز، ۇلكەن ينۆەستيتسياسىز ەنگىزە سالۋ وتە قيىنعا سوقپايدى.

تاعى ايتا كەتەرلىگى، حالىقارالىق نارىقتا «سۋكۋك» دەگەن يسلامدىق وبليگاتسيا بار. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە سۋكۋك شىعارىپ، حالىقارالىق يسلامدىق قارجى ۇيىمدارىنا ۇسىنۋ كەرەك. بۇل تەك سىرتتان قارجى تارتۋ ءۇشىن ەمەس، مەملەكەتتىڭ يسلامدىق قارجى ورتالىعىن قالىپتاستىرۋىنا، دامىتۋىنا مۇددەلى ەكەنىن كورسەتۋدە ماڭىزدى رول اتقارادى. سول ارقىلى جەكەمەنشىك بانكتەردى، جەكە ينۆەستورلاردى قوزعالىسقا الىپ كەلەدى. سوندىقتان مەملەكەتتىك نەمەسە ۇلتتىق سۋكۋك شىعارۋ نارىقتاعى پاروۆوز سياقتى، ءتيىمدى قيمىلعا يتەرمەلەيدى.

– يسلامدىق قارجى جۇيەسى بويىنشا ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسىن وزگە مەملەكەتتەر قالاي شەشتى؟

– الەمنىڭ دامىعان، دامۋشى ەلدەرىنىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەلەرىندە، ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ارنايى يسلامدىق ەكونوميكا، يسلامدىق قارجى بويىنشا پراكتيكالىق ساراپشىلار ءارى عالىمدار دايارلايتىن باعدارلامالار بار. ال قازاقستانعا كەلەتىن بولساق، ءدال قازىرگى ساتتە سىزدەرگە يسلامدىق قارجى جۇيەسىنەن ساۋاتتى جاستار كومانداسىن جاساقتاۋ وتە ماڭىزدى. ويتكەنى، يسلام ەكونوميكاسى دا جاڭا ەكونوميكا بولىپ سانالادى.

مەنىڭ ەستۋىمشە، قازاقستاندا جاستاردى شەت مەملەكەتتەردە تەگىن وقىتاتىن «بولاشاق» باعدارلاماسى بار. وسى باعدارلاما ارقىلى دا يسلام ەكونوميكاسىنىڭ بىلىكتى ماماندارىن ازىرلەۋگە كەڭەس بەرەر ەدىم. ەكىنشى، قىسقا ترەنينگ-كۋرستار وتكىزۋگە بولادى. ءوز باسىم جاپپاي وقىتۋ كەرەك دەگەنمەن كەلىسپەيمىن. الدىمەن، وزگەرىستەردى جاسايتىن ادامداردى ساۋاتتاندىرۋ قاجەت. ولاردى نەگىزگى بەس توپقا بولگەن ابزال. ءبىرىنشى – ءدىني عالىمدار. ياعني، ەكونوميكا سالاسىن تۇسىنۋگە قابىلەتتى ءدىني عالىمداردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ كەرەك. شەت ەلدەردەن ارنايى مامانداردى شاقىرا بەرگەنشە، مۇفتياتپەن بىرىگىپ، ەكونوميكا سالاسىن تۇسىنەتىن ءدىن عالىمدارىنىڭ ءبىلىمىن ارتتىرعان ءجون. ەكىنشى – زاڭگەرلەر. جەرگىلىكتى زاڭگەرلەرگە يسلام قارجى جۇيەسىنىڭ قاعيداتتارى مەن ەرەجەلەرىن ءتۇسىندىرۋ قاجەت. ءۇشىنشى – قارجىگەرلەر. ءتورتىنشى – مەملەكەتتىك ورگاندار. ويتكەنى، جۇيەنى جاساعاننان كەيىن، ونى قاداعالايتىن، قارايتىن وسى توپ. بەسىنشى – اۋديتورلار. يسلامدىق قارجى تۇرعىسىنان اۋديت جاساي الاتىن تاۋەلسىز مامانداردىڭ بولۋى وتە ماڭىزدى. ەڭ باستىسى، وسىنداي بەس توپتى قۇرعان ءجون. تاعى ايتاتىنىم، وسىلاردىڭ بارلىعىن اۋەل باستان ۇيلەستىرەتىن، حالىققا دۇرىس اقپارات جەتكىزەتىن باق وكىلدەرىنە دە كۋرستار، ترەنينگتەر ارقىلى يسلام قارجى جۇيەسىنەن ءبىلىم بەرۋ كەرەك.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

 سۇحباتتاسقان اسحات رايقۇل

Abai.kz