Tól tengemizge – 23 jyl. Tәuelsizdik alghan jyldardan beri eseptesek, tól tengemizdi kóne valutalar qataryna jatqyza almaymyz, biraq tengening tarihy terende. Dese de, óz salmaghy men baghamy bar tengening qalyptasu, bekitilu tarihy da bir kezen. Preziydent Núrsúltan Nazarbaev kezinde tenge banknottarynyng Angliyada bastyrylyp, elge úshaqpen jasyryn jetkizilgeni jayynda jazghan bolatyn. Qalay qarajat bólingeni, tipti Preziydent reziydensiyasyn jóndeu júmystaryna dep bólingen qarjyny, shetelde banknot bastyrugha júmsalghanyn zor yqylaspen eske alady, - dep jazady "Týrkistan" gazetining tilshisi.

«Últtyq valuta retindegi tenge, bizding elimizding tarihynda ózining rólin tәuelsizdikting ekonomikalyq negizi retinde ghana atqarghan joq. Keybir jaghynan alghanda tenge – búl tarihymyzdyng ózining tolymdy bir bóligi, óz zamanynyng nysany». N.Nazarbaev

«Jeti million dollar tauyp, aqshamyzdyng qalghan bóligin shygharugha qajetti shyghyndy tóledik. Tórt «IYl-76» úshaghyn jaldap, aqshamyzdyng 60 payyzyn elge tasyp әkeldik. Búl óte qúpiya operasiya edi. Qújattargha «Memleket basshysynyng salynyp jatqan reziydensiyasyna kerekti mýlik» dep jazyldy. Oghan deyin oblystarda jerasty qoymasyn jasatyp qoydyq. Tórt úshaq aptasyna London – Oral, odan oblystargha deyin әrli-berli on segiz reys jasap túrdy. 12 qarashany men «aqshany engizu kýni» dep jariyaladym. Jiyrma kýnge jeter jetpes uaqyt qaldy. ÚQK basshylarynyng bәrin operasiyany ótkizuge júmyldyrdym. Eng qiyny – aqshany barlyq audandargha, barlyq bankilerge jetkizu. Ol segiz kýnning ishinde atqarylyp shyqty. Bәlkim, dýniyejýzinde jana aqshany engizu tap osynday tez әri tabysty jýzege asyrylghan joq shyghar», – dep jazady Preziydent estelikterinde.

1991 jyly Eltanba men tudy talqylau barysynda últtyq valutany bekitu mәselesi qolgha alyndy. Últtyq valutasyz ekonomikalyq tәuelsizdikti qamty almasymyz anyq edi. Sol uaqytta ainalymda kenestik rubli bolghan,  1991 jyldyng 26 jeltoqsanynda búl valuta ómir sýruin toqtatsa da, Qazaqstanda 1993 jylgha deyin qoldanysta boldy. Elimiz kenestik valutany qoldanystan shygharghan songhy el. Búdan әri elimiz óz qarjy sayasatyn jýrgizudi qolgha aldy.  Osylaysha Qazaq KSR Parlamenti 1991 jyldyng 25 qazanynda «Qazaq KSR-ning memlekettik egemendigi turaly» Deklarasiyany qabyldady jәne osy ókildigi joghary memlekettik organnyng sheshimimen 1991 jyldyng 10 jeltoqsanynda Qazaq Kenestik Sosialistik Respublikasy Qazaqstan Respublikasy bolyp atauyn ózgertti.  Kóp úzamay 1991 jyldyng 16 jeltoqsanynda «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi turaly» Konstitusiyalyq zang qabyldanyp, onda Qazaqstan Respublikasynda túnghysh ret óz betinshe qarjy-nesie jýiesimen aqsha-nesie sayasatyn jýrgizu turaly zannyng negizi qalandy. 1993 jyldyng 13 sәuirinde «Qazaqstan Respublikasynyng Últtyq banki turaly» zang qabyldandy.

Qazaq tengesining alghashqy qaghaz betine týsken keskindemeleri jazushy Oljas Sýleymenovting sayajayynda dýniyege kelgen. Elbasy ózining «Qazaqstan joly» enbeginde tenge operasiyasy jóninde bylaysha eske alady: «Men kýn sayyn keshke qaray bizding top júmys istep jatqan qala syrtyndaghy sayajaygha kelemin. Aqshanyng qalay ataluy jóninde bizde ýlken aitys boldy. Olardy «som», «aqsha» nemese «tenge» dep atau úsynyldy. Mening ózime «altyn» atauy únady. Aqyr ayaghynda, orta ghasyrlyq tarihtan, Qypshaq dalasynyng jerlerinde ainalymda bolghan «tәngә» degen qúima, aqshadan shygharyp «tengege» toqtadyq. Shynynda da  «denigiy», «tenge» sózderining týp-tórkinderi bir edi».

Alghashqy banknotty aghyl­shynnyng «Harrison men úldary» kompaniyasy basty. Kompaniya suretshileri men otandyq suretshiler birlese otyryp, tengege týsetin túlghalardyng sureti men órnekteri anyq­taldy. Kolleksiyalyq bank­not­tardy bylay qoyghanda, tengening osy jyldar aralyghynda birneshe ret ózgergenin atap ótken jón. Mәselen, kezinde qaghaz aqshany bederlegen Ábilqayyr han, Sýiinbay, Abylay han men Shoqan Uәlihanovtyng suretteri qazirgi banknottarda joq. Uaqyt talabyna say tengening dizayny ózgerdi. Keyin Almaty qalasynda Últtyq bankting Banknot fabrikasy, Óskemende Moneta sarayy ashyldy.

Tól tenge tәuelsizdik jylna­ma­syndaghy eng eleuli oqighalardyng biri. Tengening alghash qoldanysqa engizilgen kýni halyqtyng da, bank qyzmetkerlerining de esinde. 1993 jyly qarashanyng 1-i kýni Últtyq bankting oblystardaghy filialdaryna “H” kýni ashylady degen qúpiya konvertter jetkizildi. Jana valutanyng atauy – “tenge”, al úsaghy – “tiyn” edi. 13 qarashada barlyq gazetter jana valutanyng suretterin berdi. Aqsha kupurasy, tenge men tiyndar, auystyru tәrtibi turaly respublikalyq, oblystyq baspasóz jappay habarlap jatty. Al qarashanyng 15-inen 20-syna deyingi uaqyt somdy tengege auystyru ýshin berildi. Alty kýnde halyq qoldaghy aqshasyn tәuelsiz elding valutasyna aiyrbastauy tiyis edi. 1 tenge – 500 som. Últtyq bank sol kezdegi inflyasiyany eseptey otyryp, 1 tenge – 1000 som degen baghamdy úsynghanmen, sayasy jaghdaylargha baylanysty búl úsynys qabyldanbady. Aytqanday, ekonomister men sarapshylar elimizding óz valutasyna kóshudi tym kesh qolgha alghanyn aityp, ókinish bildiredi. Sebebi ainaldyrghan eki jyldyng ishinde saban aqshany elge әkelip, ornyna tonnalap tauar tasyp alghandar sany kóp bolghan. Búl óz irgetasyn qalap, sayasi, ekonomikalyq, әleumettik jәne mәdeny mәselelerin retteudi qayta qolgha alghan memleket ýshin auyr kezeng bolatyn. 1992 jyly 17 qantarda Últtyq bank tóraghalyghyna Ghalym Baynazarov taghayyndaldy. Keyinnen ekonomist búl jyldardyng óz aldyna memleket bop bólinip shyqqan Qazaqstangha auyr tiygenin jazady. Sebebi ekonomikasy, qarjysy, bank jýiesi de bir ortalyqtan – Mәskeuden basqarylatyn. Alys-jaqyn sheteldermen esep-qisap aiyrysatyn shottar, ishki jәne syrtqy esep-qisap ashatyn jýie, derbes tólem balansy, basqa da infraqúrylymdyq jýieler atymen joq edi. «Osylaysha, kenestik birtútas ekonomika ydyraghannan keyin egemendik alghan memleketter ýlken qiyndyqtargha úshyrady. 1991-1992 jyldary ózining últtyq valutasy joq rubli aimaghyndaghy elder amalsyzdan Reseyding ekonomikasynda jýrgizilip jatqan reformalargha, qarjy jәne nesie sayasatyna tәueldi bolyp qala berdi. Al Reseyde T.Gaydar bastaghan «jas monetarister» toby ýkimet biyligine kelip, baghany betimen jiberdi. Sonyng saldarynan aqshanyng qúnsyzdanuy, tauardyng tútynu baghasynyng ósui – inflyasiya sharyqtap ketti. Mysaly, 1991 jyly inflyasiya dengeyi bir jyldyng ishinde 147,1 payyzgha, 1992 jyly 2960,8 payyzgha jetip, al 1993 jyly 2165 payyzdan asyp jyghyldy. Sóitip, alghashqy ýsh jyldyng ishinde 5 myng payyzdan astam inflyasiya tuyndady. Al ol kezde Ýkimetting qolynda inflyasiyamen kýresetin arnayy qarajattyq qor nemese ortalyq bankte altyn-valuta rezervi jәne basqaday jaghday bolghan joq», – dep jazady Ghalym Baynazarov. IYә, búl jyly tipti altyn-valuta rezervi de әli qúrylmaghan edi.  Memlekettik budjet ýlken defisitpen josparlandy. Osynday qiyn jaghdayda Últtyq bank ýsh negizgi maqsatty belgiledi. Birinshi – derbes ekonomika qúru, derbes aqsha-nesie sayasatyn qalyptastyru, tәuelsiz bank jýiesin qúru kerek boldy. Ekinshi – últtyq valutany jasau mindeti algha shyqty. Ýshinshi – aqsha-nesie mәselesine baylanysty infraqúrylym qalyptastyru qajettigi tuyndady. Yaghni, banknottyq fabrika, moneta sarayy, valuta jәne qúndy metall, baghaly qazynany saqtau qoymalary, elektrondy jәne valutalyq birjalar qalyptastyru, derbes tólem jýileri men shetel bankterimen qarym-qatynas ornatu siyaqty mәseleler algha shyqty. Múnyng barlyghy bizde bolmaghandyqtan, úiymdastyru júmystary birneshe jylgha sozyldy.

Degenmen,  últtyq valutany engizu inflyasiyany toqtatqan joq. Últtyq valuta engizilgennen keyingi alghashqy eki jyl bizding elimiz ýshin óte qiyn jyldar boldy. Jalpy, ekonomikalyq sipattaghy obektivtik qiyndyqtar shetel valutasyna súranystyng ósuine, izinshe baghanyng ósuine әkelip soqty. 1994 jyly kәsiporyndardyng sәtsiz jýrgizilgen ózara sharuashylyq eseptesui siyaqty ekonomikalyq jansaqtyqtar alghashqy ailarda tenge ainalymynyng jaghdayyn auyrlatqany shyndyq. Engizil­gennen keyin alghashqy 7 aida tenge 8 ese qúnsyzdandy. Dese de, ontýstik-shyghys Aziya elderindegi qarjy daghdarysy túsynda tenge des bermedi. Al Reseyde 1997 jyly rubli bir kýnde myng esege qúldyrap shygha kelgen. Dәp sol jyly elimiz eski valutada qala bergen bolsa etegin jinap ýlgermegen el ýshin auyr soqqy bolary kәmil edi. Qajetti jabdyqtar men zamanauy tehnologiya alynghan song tenge elimizde bastyralatyn boldy. 1995 jyly banknot fabrikasy ashyldy. Últtyq valuta nyghaya týsti, óndiris damyghan sayyn shetel kapitalynyng aghyny úlghaydy, otandyq iri investorlardyng keluimen últtyq valuta rynogy da keneye týsti. Tól tengemiz – últtyq valutamyzdyng boluy Últtyq bankke tәuelsiz aqsha-nesie sayasatyn jýrgizuge mýmkindik berdi. Budjet tapshylyghyn jabugha arnalghan kreditter men diyrektivtik nesiyeni beru toqtatyldy. Ekonomikagha nesie beru funksiyasy ekinshi dengeydegi bankterge tolyqtay berildi. Últtyq bank ózining negizgi mindeti – últtyq valutany túraqtandyru, yaghny inflyasiya qarqynyn bәsendetu jәne baghamdy túraqtandyrumen ainalysugha mýmkindik aldy. Últtyq bank qayta qarjylandyru stavkasynan, ishki valuta rynogyndaghy óktemdikterding mindetti rezervteri normalaryn engizuden basqa, menshikti baghaly qaghazdaryn (qysqa merzimdi nottardy) shygharyp, ashyq rynokta operasiyalar jýrgizip, nesiyeler bere bastady. Aqsha-nesiyelik sayasattyng tiyimdiligin arttyrugha 1995 jylghy nauryzdaghy «Qazaqstan Respublikasynyng Últtyq banki turaly» Zang sebepshi boldy. Ol boyynsha Últtyq bank óz qyzmetinde tәuelsiz jәne Qazaqstan Respublikasynyng Preziydentine ghana esep beretin boldy.

1993 jyldyng 20 qazanynan bastap tengening ózge elderding valutalaryna shaqqandaghy baghamy belgilendi. Eng birinshi, 1 AQSh dollary – 4,75 tengege teng boldy. Qazir múnday jaqyndastyq joq. 1 dollar – 339 AQSh dollar. Tәuelsizdik jyldary tenge baghamy neshe ret qúbyldy, el ekonomikasynyng ósu iynersiyasyna baylanysty tengening baghamy qúldyrady da, shiykizat eksporty esebinen tenge baghamy kóterildi de. Birneshe jyl boyy túraqty ekonomikalyq ósim tengening naqty baghasyn ústap otyrdy. Biraq songhy jyldary múnay baghasynyng týsui tenge qúnyn da týsirdi.

Álbette, tól tengemizding qúny shetel valutalaryna shaqqandaghy qúnymen eseptelmeydi. Ásili, últtyq valuta tәuelsizdigimiz ben derbestigimizdi pash etetin negizgi faktor. Ekonomikasy damyghan, tamyry terende jatqan memleketterding valutasymen tenese almaytynymyz anyq. Endi ghana tәi-tәy basqan elimizding asar belesteri kóp. Inflyasiya dengeyi songhy ailarda tómendegen, otandyq bankterde saqtauly depozitterding kópshiligi tengege auystyrylghan, bank operasiyalary men sauda-sattyq tengemen jýzege asady. Olay bolsa qazaq tengesining dәureni alda demekpiz.

Aqniyet OSPANBAY

Abai.kz