ءتول تەڭگەمىزگە – 23 جىل. تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى ەسەپتەسەك، ءتول تەڭگەمىزدى كونە ۆاليۋتالار قاتارىنا جاتقىزا المايمىز، بىراق تەڭگەنىڭ تاريحى تەرەڭدە. دەسە دە، ءوز سالماعى مەن باعامى بار تەڭگەنىڭ قالىپتاسۋ، بەكىتىلۋ تاريحى دا ءبىر كەزەڭ. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەزىندە تەڭگە بانكنوتتارىنىڭ انگليادا باستىرىلىپ، ەلگە ۇشاقپەن جاسىرىن جەتكىزىلگەنى جايىندا جازعان بولاتىن. قالاي قاراجات بولىنگەنى، ءتىپتى پرەزيدەنت رەزيدەنتسياسىن جوندەۋ جۇمىستارىنا دەپ بولىنگەن قارجىنى، شەتەلدە بانكنوت باستىرۋعا جۇمسالعانىن زور ىقىلاسپەن ەسكە الادى، - دەپ جازادى "تۇركىستان" گازەتىنىڭ ءتىلشىسى.

«ۇلتتىق ۆاليۋتا رەتىندەگى تەڭگە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحىندا ءوزىنىڭ ءرولىن تاۋەلسىزدىكتىڭ ەكونوميكالىق نەگىزى رەتىندە عانا اتقارعان جوق. كەيبىر جاعىنان العاندا تەڭگە – بۇل تاريحىمىزدىڭ ءوزىنىڭ تولىمدى ءبىر بولىگى، ءوز زامانىنىڭ نىسانى». ن.نازارباەۆ

«جەتى ميلليون دوللار تاۋىپ، اقشامىزدىڭ قالعان بولىگىن شىعارۋعا قاجەتتى شىعىندى تولەدىك. ءتورت «يل-76» ۇشاعىن جالداپ، اقشامىزدىڭ 60 پايىزىن ەلگە تاسىپ اكەلدىك. بۇل وتە قۇپيا وپەراتسيا ەدى. قۇجاتتارعا «مەملەكەت باسشىسىنىڭ سالىنىپ جاتقان رەزيدەنتسياسىنا كەرەكتى مۇلىك» دەپ جازىلدى. وعان دەيىن وبلىستاردا جەراستى قويماسىن جاساتىپ قويدىق. ءتورت ۇشاق اپتاسىنا لوندون – ورال، ودان وبلىستارعا دەيىن ءارلى-بەرلى ون سەگىز رەيس جاساپ تۇردى. 12 قاراشانى مەن «اقشانى ەنگىزۋ كۇنى» دەپ جاريالادىم. جيىرما كۇنگە جەتەر جەتپەس ۋاقىت قالدى. ۇقك باسشىلارىنىڭ ءبارىن وپەراتسيانى وتكىزۋگە جۇمىلدىردىم. ەڭ قيىنى – اقشانى بارلىق اۋداندارعا، بارلىق بانكىلەرگە جەتكىزۋ. ول سەگىز كۇننىڭ ىشىندە اتقارىلىپ شىقتى. بالكىم، دۇنيەجۇزىندە جاڭا اقشانى ەنگىزۋ تاپ وسىنداي تەز ءارى تابىستى جۇزەگە اسىرىلعان جوق شىعار»، – دەپ جازادى پرەزيدەنت ەستەلىكتەرىندە.

1991 جىلى ەلتاڭبا مەن تۋدى تالقىلاۋ بارىسىندا ۇلتتىق ۆاليۋتانى بەكىتۋ ماسەلەسى قولعا الىندى. ۇلتتىق ۆاليۋتاسىز ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىكتى قامتي الماسىمىز انىق ەدى. سول ۋاقىتتا اينالىمدا كەڭەستىك رۋبل بولعان،  1991 جىلدىڭ 26 جەلتوقسانىندا بۇل ۆاليۋتا ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتسا دا، قازاقستاندا 1993 جىلعا دەيىن قولدانىستا بولدى. ەلىمىز كەڭەستىك ۆاليۋتانى قولدانىستان شىعارعان سوڭعى ەل. بۇدان ءارى ەلىمىز ءوز قارجى ساياساتىن جۇرگىزۋدى قولعا الدى.  وسىلايشا قازاق كسر پارلامەنتى 1991 جىلدىڭ 25 قازانىندا «قازاق كسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى» دەكلاراتسيانى قابىلدادى جانە وسى وكىلدىگى جوعارى مەملەكەتتىك ورگاننىڭ شەشىمىمەن 1991 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى بولىپ اتاۋىن وزگەرتتى.  كوپ ۇزاماي 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ قابىلدانىپ، وندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇڭعىش رەت ءوز بەتىنشە قارجى-نەسيە جۇيەسىمەن اقشا-نەسيە ساياساتىن جۇرگىزۋ تۋرالى زاڭنىڭ نەگىزى قالاندى. 1993 جىلدىڭ 13 ساۋىرىندە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق بانكى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى.

قازاق تەڭگەسىنىڭ العاشقى قاعاز بەتىنە تۇسكەن كەسكىندەمەلەرى جازۋشى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ساياجايىندا دۇنيەگە كەلگەن. ەلباسى ءوزىنىڭ «قازاقستان جولى» ەڭبەگىندە تەڭگە وپەراتسياسى جونىندە بىلايشا ەسكە الادى: «مەن كۇن سايىن كەشكە قاراي ءبىزدىڭ توپ جۇمىس ىستەپ جاتقان قالا سىرتىنداعى ساياجايعا كەلەمىن. اقشانىڭ قالاي اتالۋى جونىندە بىزدە ۇلكەن ايتىس بولدى. ولاردى «سوم»، «اقشا» نەمەسە «تەڭگە» دەپ اتاۋ ۇسىنىلدى. مەنىڭ وزىمە «التىن» اتاۋى ۇنادى. اقىر اياعىندا، ورتا عاسىرلىق تاريحتان، قىپشاق دالاسىنىڭ جەرلەرىندە اينالىمدا بولعان «تاڭگا» دەگەن قۇيما، اقشادان شىعارىپ «تەڭگەگە» توقتادىق. شىنىندا دا  «دەنگي»، «تەڭگە» سوزدەرىنىڭ ءتۇپ-توركىندەرى ءبىر ەدى».

العاشقى بانكنوتتى اعىل­شىننىڭ «حارريسون مەن ۇلدارى» كومپانياسى باستى. كومپانيا سۋرەتشىلەرى مەن وتاندىق سۋرەتشىلەر بىرلەسە وتىرىپ، تەڭگەگە تۇسەتىن تۇلعالاردىڭ سۋرەتى مەن ورنەكتەرى انىق­تالدى. كوللەكتسيالىق بانك­نوت­تاردى بىلاي قويعاندا، تەڭگەنىڭ وسى جىلدار ارالىعىندا بىرنەشە رەت وزگەرگەنىن اتاپ وتكەن ءجون. ماسەلەن، كەزىندە قاعاز اقشانى بەدەرلەگەن ابىلقايىر حان، ءسۇيىنباي، ابىلاي حان مەن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ سۋرەتتەرى قازىرگى بانكنوتتاردا جوق. ۋاقىت تالابىنا ساي تەڭگەنىڭ ديزاينى وزگەردى. كەيىن الماتى قالاسىندا ۇلتتىق بانكتىڭ بانكنوت فابريكاسى، وسكەمەندە مونەتا سارايى اشىلدى.

ءتول تەڭگە تاۋەلسىزدىك جىلنا­ما­سىنداعى ەڭ ەلەۋلى وقيعالاردىڭ ءبىرى. تەڭگەنىڭ العاش قولدانىسقا ەنگىزىلگەن كۇنى حالىقتىڭ دا، بانك قىزمەتكەرلەرىنىڭ دە ەسىندە. 1993 جىلى قاراشانىڭ 1-ءى كۇنى ۇلتتىق بانكتىڭ وبلىستارداعى فيليالدارىنا “ح” كۇنى اشىلادى دەگەن قۇپيا كونۆەرتتەر جەتكىزىلدى. جاڭا ۆاليۋتانىڭ اتاۋى – “تەڭگە”، ال ۇساعى – “تيىن” ەدى. 13 قاراشادا بارلىق گازەتتەر جاڭا ۆاليۋتانىڭ سۋرەتتەرىن بەردى. اقشا كۋپيۋراسى، تەڭگە مەن تيىندار، اۋىستىرۋ ءتارتىبى تۋرالى رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق ءباسپاسوز جاپپاي حابارلاپ جاتتى. ال قاراشانىڭ 15-ىنەن 20-سىنا دەيىنگى ۋاقىت سومدى تەڭگەگە اۋىستىرۋ ءۇشىن بەرىلدى. التى كۇندە حالىق قولداعى اقشاسىن تاۋەلسىز ەلدىڭ ۆاليۋتاسىنا ايىرباستاۋى ءتيىس ەدى. 1 تەڭگە – 500 سوم. ۇلتتىق بانك سول كەزدەگى ينفلياتسيانى ەسەپتەي وتىرىپ، 1 تەڭگە – 1000 سوم دەگەن باعامدى ۇسىنعانمەن، ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى بۇل ۇسىنىس قابىلدانبادى. ايتقانداي، ەكونوميستەر مەن ساراپشىلار ەلىمىزدىڭ ءوز ۆاليۋتاسىنا كوشۋدى تىم كەش قولعا العانىن ايتىپ، وكىنىش بىلدىرەدى. سەبەبى اينالدىرعان ەكى جىلدىڭ ىشىندە سابان اقشانى ەلگە اكەلىپ، ورنىنا توننالاپ تاۋار تاسىپ العاندار سانى كوپ بولعان. بۇل ءوز ىرگەتاسىن قالاپ، ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني ماسەلەلەرىن رەتتەۋدى قايتا قولعا العان مەملەكەت ءۇشىن اۋىر كەزەڭ بولاتىن. 1992 جىلى 17 قاڭتاردا ۇلتتىق بانك توراعالىعىنا عالىم باينازاروۆ تاعايىندالدى. كەيىننەن ەكونوميست بۇل جىلداردىڭ ءوز الدىنا مەملەكەت بوپ ءبولىنىپ شىققان قازاقستانعا اۋىر تيگەنىن جازادى. سەبەبى ەكونوميكاسى، قارجىسى، بانك جۇيەسى دە ءبىر ورتالىقتان – ماسكەۋدەن باسقارىلاتىن. الىس-جاقىن شەتەلدەرمەن ەسەپ-قيساپ ايىرىساتىن شوتتار، ىشكى جانە سىرتقى ەسەپ-قيساپ اشاتىن جۇيە، دەربەس تولەم بالانسى، باسقا دا ينفراقۇرىلىمدىق جۇيەلەر اتىمەن جوق ەدى. «وسىلايشا، كەڭەستىك ءبىرتۇتاس ەكونوميكا ىدىراعاننان كەيىن ەگەمەندىك العان مەملەكەتتەر ۇلكەن قيىندىقتارعا ۇشىرادى. 1991-1992 جىلدارى ءوزىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى جوق رۋبل ايماعىنداعى ەلدەر امالسىزدان رەسەيدىڭ ەكونوميكاسىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالارعا، قارجى جانە نەسيە ساياساتىنا تاۋەلدى بولىپ قالا بەردى. ال رەسەيدە ت.گايدار باستاعان «جاس مونەتاريستەر» توبى ۇكىمەت بيلىگىنە كەلىپ، باعانى بەتىمەن جىبەردى. سونىڭ سالدارىنان اقشانىڭ قۇنسىزدانۋى، تاۋاردىڭ تۇتىنۋ باعاسىنىڭ ءوسۋى – ينفلياتسيا شارىقتاپ كەتتى. مىسالى، 1991 جىلى ينفلياتسيا دەڭگەيى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 147,1 پايىزعا، 1992 جىلى 2960,8 پايىزعا جەتىپ، ال 1993 جىلى 2165 پايىزدان اسىپ جىعىلدى. ءسويتىپ، العاشقى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە 5 مىڭ پايىزدان استام ينفلياتسيا تۋىندادى. ال ول كەزدە ۇكىمەتتىڭ قولىندا ينفلياتسيامەن كۇرەسەتىن ارنايى قاراجاتتىق قور نەمەسە ورتالىق بانكتە التىن-ۆاليۋتا رەزەرۆى جانە باسقاداي جاعداي بولعان جوق»، – دەپ جازادى عالىم باينازاروۆ. ءيا، بۇل جىلى ءتىپتى التىن-ۆاليۋتا رەزەرۆى دە ءالى قۇرىلماعان ەدى.  مەملەكەتتىك بيۋدجەت ۇلكەن دەفيتسيتپەن جوسپارلاندى. وسىنداي قيىن جاعدايدا ۇلتتىق بانك ءۇش نەگىزگى ماقساتتى بەلگىلەدى. ءبىرىنشى – دەربەس ەكونوميكا قۇرۋ، دەربەس اقشا-نەسيە ساياساتىن قالىپتاستىرۋ، تاۋەلسىز بانك جۇيەسىن قۇرۋ كەرەك بولدى. ەكىنشى – ۇلتتىق ۆاليۋتانى جاساۋ مىندەتى العا شىقتى. ءۇشىنشى – اقشا-نەسيە ماسەلەسىنە بايلانىستى ينفراقۇرىلىم قالىپتاستىرۋ قاجەتتىگى تۋىندادى. ياعني، بانكنوتتىق فابريكا، مونەتا سارايى، ۆاليۋتا جانە قۇندى مەتالل، باعالى قازىنانى ساقتاۋ قويمالارى، ەلەكتروندى جانە ۆاليۋتالىق بيرجالار قالىپتاستىرۋ، دەربەس تولەم جۇيلەرى مەن شەتەل بانكتەرىمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋ سياقتى ماسەلەلەر العا شىقتى. مۇنىڭ بارلىعى بىزدە بولماعاندىقتان، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى بىرنەشە جىلعا سوزىلدى.

دەگەنمەن،  ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەنگىزۋ ينفلياتسيانى توقتاتقان جوق. ۇلتتىق ۆاليۋتا ەنگىزىلگەننەن كەيىنگى العاشقى ەكى جىل ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن وتە قيىن جىلدار بولدى. جالپى، ەكونوميكالىق سيپاتتاعى وبەكتيۆتىك قيىندىقتار شەتەل ۆاليۋتاسىنا سۇرانىستىڭ وسۋىنە، ىزىنشە باعانىڭ وسۋىنە اكەلىپ سوقتى. 1994 جىلى كاسىپورىنداردىڭ ءساتسىز جۇرگىزىلگەن ءوزارا شارۋاشىلىق ەسەپتەسۋى سياقتى ەكونوميكالىق جاڭساقتىقتار العاشقى ايلاردا تەڭگە اينالىمىنىڭ جاعدايىن اۋىرلاتقانى شىندىق. ەنگىزىل­گەننەن كەيىن العاشقى 7 ايدا تەڭگە 8 ەسە قۇنسىزداندى. دەسە دە، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرىندەگى قارجى داعدارىسى تۇسىندا تەڭگە دەس بەرمەدى. ال رەسەيدە 1997 جىلى رۋبل ءبىر كۇندە مىڭ ەسەگە قۇلدىراپ شىعا كەلگەن. ءداپ سول جىلى ەلىمىز ەسكى ۆاليۋتادا قالا بەرگەن بولسا ەتەگىن جيناپ ۇلگەرمەگەن ەل ءۇشىن اۋىر سوققى بولارى كامىل ەدى. قاجەتتى جابدىقتار مەن زاماناۋي تەحنولوگيا الىنعان سوڭ تەڭگە ەلىمىزدە باستىرالاتىن بولدى. 1995 جىلى بانكنوت فابريكاسى اشىلدى. ۇلتتىق ۆاليۋتا نىعايا ءتۇستى، ءوندىرىس دامىعان سايىن شەتەل كاپيتالىنىڭ اعىنى ۇلعايدى، وتاندىق ءىرى ينۆەستورلاردىڭ كەلۋىمەن ۇلتتىق ۆاليۋتا رىنوگى دا كەڭەيە ءتۇستى. ءتول تەڭگەمىز – ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدىڭ بولۋى ۇلتتىق بانككە تاۋەلسىز اقشا-نەسيە ساياساتىن جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەردى. بيۋدجەت تاپشىلىعىن جابۋعا ارنالعان كرەديتتەر مەن ديرەكتيۆتىك نەسيەنى بەرۋ توقتاتىلدى. ەكونوميكاعا نەسيە بەرۋ فۋنكتسياسى ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرگە تولىقتاي بەرىلدى. ۇلتتىق بانك ءوزىنىڭ نەگىزگى مىندەتى – ۇلتتىق ۆاليۋتانى تۇراقتاندىرۋ، ياعني ينفلياتسيا قارقىنىن باسەڭدەتۋ جانە باعامدى تۇراقتاندىرۋمەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك الدى. ۇلتتىق بانك قايتا قارجىلاندىرۋ ستاۆكاسىنان، ىشكى ۆاليۋتا رىنوگىنداعى وكتەمدىكتەردىڭ مىندەتتى رەزەرۆتەرى نورمالارىن ەنگىزۋدەن باسقا، مەنشىكتى باعالى قاعازدارىن (قىسقا مەرزىمدى نوتتاردى) شىعارىپ، اشىق رىنوكتا وپەراتسيالار جۇرگىزىپ، نەسيەلەر بەرە باستادى. اقشا-نەسيەلىك ساياساتتىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا 1995 جىلعى ناۋرىزداعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق بانكى تۋرالى» زاڭ سەبەپشى بولدى. ول بويىنشا ۇلتتىق بانك ءوز قىزمەتىندە تاۋەلسىز جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنە عانا ەسەپ بەرەتىن بولدى.

1993 جىلدىڭ 20 قازانىنان باستاپ تەڭگەنىڭ وزگە ەلدەردىڭ ۆاليۋتالارىنا شاققانداعى باعامى بەلگىلەندى. ەڭ ءبىرىنشى، 1 اقش دوللارى – 4,75 تەڭگەگە تەڭ بولدى. قازىر مۇنداي جاقىنداستىق جوق. 1 دوللار – 339 اقش دوللار. تاۋەلسىزدىك جىلدارى تەڭگە باعامى نەشە رەت قۇبىلدى، ەل ەكونوميكاسىنىڭ ءوسۋ ينەرتسياسىنا بايلانىستى تەڭگەنىڭ باعامى قۇلدىرادى دا، شيكىزات ەكسپورتى ەسەبىنەن تەڭگە باعامى كوتەرىلدى دە. بىرنەشە جىل بويى تۇراقتى ەكونوميكالىق ءوسىم تەڭگەنىڭ ناقتى باعاسىن ۇستاپ وتىردى. بىراق سوڭعى جىلدارى مۇناي باعاسىنىڭ ءتۇسۋى تەڭگە قۇنىن دا ءتۇسىردى.

البەتتە، ءتول تەڭگەمىزدىڭ قۇنى شەتەل ۆاليۋتالارىنا شاققانداعى قۇنىمەن ەسەپتەلمەيدى. ءاسىلى، ۇلتتىق ۆاليۋتا تاۋەلسىزدىگىمىز بەن دەربەستىگىمىزدى پاش ەتەتىن نەگىزگى فاكتور. ەكونوميكاسى دامىعان، تامىرى تەرەڭدە جاتقان مەملەكەتتەردىڭ ۆاليۋتاسىمەن تەڭەسە المايتىنىمىز انىق. ەندى عانا ءتاي-ءتاي باسقان ەلىمىزدىڭ اسار بەلەستەرى كوپ. ينفلياتسيا دەڭگەيى سوڭعى ايلاردا تومەندەگەن، وتاندىق بانكتەردە ساقتاۋلى دەپوزيتتەردىڭ كوپشىلىگى تەڭگەگە اۋىستىرىلعان، بانك وپەراتسيالارى مەن ساۋدا-ساتتىق تەڭگەمەن جۇزەگە اسادى. ولاي بولسا قازاق تەڭگەسىنىڭ داۋرەنى الدا دەمەكپىز.

اقنيەت وسپانباي

Abai.kz