Últ tarihyna qyzyghushylyq tanytatyn qalyng oqyrmangha arnalghan Serik Dәuletovting Baqtybay batyr turaly zertteu kitabynda 18 ghasyrda Qazaq elin syrtqy jaulardan qorghaghan Shektining úrany Tóles Baqtybay batyrgha jәne «Qyz Jibek»  jyrynyng keyipkerlerine qatysty tyng mәlimetter jariyalanghan.
 

abai.kz

Qazaqtyng tól tarihy dalada jatyr, dalamen  baylanysty.   

Serik Ájighaliy                                         

  550 jylday búryn halyq bolyp qalyptasqan qazaq bermen qarayghy tarihta basynan nebir qiynshylyqtardy ótkerse de, jonghar siyaqty joyylyp ketpey, qalmaqqa úqsap qaltarysta qalyp qoymay, óz jolyn tauyp, býginde mәngilik el bolugha talpynuda. Sol joldyng boyynda tәuelsizdigimiz ýshin ter tókken, qan keshken nebir batyrlarymyz jatyr. Solardyng biri- tiri kezinde-aq aty býkil Shektining úranyna ainalghan  Tóles Baqtybay batyr.                                                                                                                      

  Oghan qatysty derekter negizinen Resey imperatorlarynyng tapsyrmasymen elshi Qútly-Múhamed Tevkelevtin, tilmәsh Ya. Gulyaevtyn, praporshiyk  Muravinnin, injener-podporuchik IY.Riygelimannyng 18 ghasyrda Qazaq dalasyna jasaghan ekspedisiyalary kezinde jazghan jurnaldary men kýndelikterinde, jazbalarynda, hattary men habarlamalarynda kezdesedi.  

 Áygili jazushy Ábish Kekilbaevtyng «Ýrker» romanynda Baqtybay batyrdyng Resey polkovniygi Garberding sauda kerueni bolyp býrkemelengen әskeriy-barlau ekspedisiyasyn tútqyndap, mýlkin tәrkilegen erligi turaly aitylghan.

  Baqtybaydyng úrpaghy Amanbay Qúntóleuov batyrdyng ómirbayany turaly «Atalar aruaghy» , «Úrpaqqa úran Baqtybay», «Úrangha shyqqan Baqtybay» degen  kitaptar basyp shyghardy.

  Batyrdyng úrpaqtary Merkibay Taghybergenov, Ádilbay Orazbaev, Ábilahim Shansharov әr týrli respublikalyq, oblystyq, audandyq gazet-jurnaldargha  ol  turaly  әngimeler men anyzdar, ólen-jyrlar jariyalady. Aqtóbe oblysynyng Shalqar qalasynda batyrgha arnap eskertkish ornatyldy, Aqtóbe, Aral  qalalarynda atyna kóshe berildi.

  Solay bola túra batyrdyng ómirbayany, tughan jәne qaytys bolghan jyldary, qayda jerlengeni turaly derekter jetkiliksiz. Búl jóninde  tarih zertteushisi Amanbay Qúntóleuov bylay deydi:   

«...mening әkem Qúntóleu men Sәndibekting ýlken balasy Ábilәziz 1962 jyly osy Baqtybaydyng jerlengen jerin tauyp, bata qylyp qaytqan. Búl derek boyynsha babamyzdyng qabiri Jem ózenining shyghys jaq jaghalauynda, qazirgi Bayghanin audany «Aqjar» sovhozynyn  «Qarajar» bólimshesine jaqyn jerde jatyr... Batyrdyng ómir sýrgen, syrtqy jaumen arpalysqan kezenin tarihy mәlimettermen salystyrsaq, Baqtybay Tólesúly 1706 jyly, yaghny It jyly dýniyege kelip, 1767 jyldyng qantar aiynda jau oghynan qaza bolghan degen joramalgha kelemiz... Qytay Halyq Respublikasyndaghy qazaq ghalymdary shygharghan «Qazaqtyng kóne tarihynda» osy soghys turaly keninen jazylghan. Onda Aday ruynyng myng sarbazy jau qolynyan qaza tauyp, ýsh myng jigiti tútqyngha týskeni aitylghan. Osy keskilesken úrysta, 61 jasynda Baqtybay batyr da erlikpen sheyit bolghan siyaqty degen de qaueset kezdesedi. Qaza tapqan jauyngerlerding sýiegi tek kóktemde, qar kete tabylady. Ýstindegi tonymen qúlaghan Baqtybay batyrdyng denesi búzylmaghan eken. Qaugha qara saqaldy babamyzdy júrt sodan beri  «Qarasaqal әuliye» , al jerlengen jerin «Qarasaqal qorymy» dep atap ketipti  deydi anyz. 

   Biraq osy derekterge senuge bola ma? Mening oiymsha búl әli de tereng zertteudi qajet etetin derekter. Tarih qoynauyna ýnilsek, Baqtybaydyng tughan jyly belgisiz. Ólgen jyly belgisiz. Jatqan jeri belgisiz. Oghan sebep, jazbasha derekter joq,  osy jerge jerlendi degen, kórgen adam joq. Auyzsha, jazbasha shejirelerde tughan, ólgen jyldary, jerlengen jeri jóninde eshqanday derek kezdestirmedik.» (Amanbay Qúntóleuov.  Atalar әruaghy. Almaty, «Qarjy-qarajat» 1997-j. 66-b)

   Osy siyaqty kýmәndargha qaramastan, Aqtóbe oblysy Shalqar audanynda túratyn Baqtybay úrpaqtarynyng aqsaqaldarynyng úigharymymen onyng jerlengen jeri atalmysh Qarasaqal qorymy dep eseptelip, sonda 1998 jyly batyrgha mazar salyndy. 

   Alayda, búl sheshim asyghys bolghan joq pa eken degen oy sodan beri batyr úrpaqtarynyng kókeyinde jýr.

   Ne sebepti әri batyr, әri by Baqtybay  týrikmenmen soghysam dep jalghyz ózi jasy kelgen shaghynda Jem boyyna jeligip ketip qalghan?

  Ekinshiden, nelikten Baqtybay batyrdyng esimi qaza bolghasyn Qarasaqalgha ainaluy kerek? Býkil Shektige úran bolghan adamdy tiri qalghandar (tútqyngha týsti delinetin 3 myng sarbazdyng eng bolmasa bireui tiri qalghan bolar) tanuy kerek edi ghoy ...

   Ýshinshiden, ne sebepti  Baqtybay batyr әulie atanuy  kerek? Qaza bolsa da, denesi búzylmay, saqaly kóktemge deyin saqtalghany  әulie atanu ýshin jetkiliksiz. Áulie - halyq arasyna erekshe dindar-taqualyghymen, shipa darytqan emshiligimen әigili bolghan, keremet qasiyetke iye, qauymgha ruhany tәrbie jýrgizushi túlgha. (Uikiypediya-qazaqsha ashyq ensiklopediya. https://kk.wikipedia.org/wiki/Áuliye_adam)

Baqtybay batyr turaly onday derek joq.

   Batyrdyng ghúmyrnamasyna qatysty osy siyaqty  súraqtar meni de ýnemi mazalap jýrushi edi. Biraz jyl izdenisten son, sol súraqtardyng keybireuine jauap tapqan siyaqtymyn. Sol oilarymmen bólisudi jón kórdim.

(jalghasy bar)

abai.kz