Elimizdegi diny ahualdyng kýrdeli ekendigi, onyng basty sebebi salafittik baghyttaghy aghymdar ekenin, 2011-2012 jyldary men biylghy jyly elimizde oryn alghan terraktiler sol salafiylik baghyttaghy aghymdar tarapynan jasalghanyn eshkim joqqa shyghara almaydy. Solay bola túra, búl aghymgha elimizde ishtartatyndardyng sany azaymay túrghanyn da joqqa shyghara almaymyz. Eng bastysy biylik jýiesine yqpal ete alatyn topyng barlyghy da aiqyndala týsude.

Mausym men shilde ailarynda oryn alghan teraktilerden keyin Elbasynyng ózi bas bolyp, «salafizmge tyiym salynu kerek» degen ústanymda boldy. BAQ betterinde jariyalanghan qanshama maqalalar salafizmning ziyandylyghy turaly jarysa jazdy. Býkil el bolyp qarsy shyqqan aghymgha, salafizmge tyiym salynbaytynyn býgingi kýni belgili bolyp otyr. Din isteri jәne azamattyq qogham ministri Núrlan Ermekbaev «Sәlafizmge tyiym salmaymyz» dep ashyq mәlimdep, nelikten tyiym salmaytyndaryn da eskertti. Óz sózimen aitatyn bolsaq, bylay dedi: «Neobhodimo podcherknuti, chto salafizm ne yavlyaetsya organizasiey. Eto religioznoe techeniye, sistema vzglyadov.» Demek, olardyng arnayy qúrylghan úiymy bolmaghandyqtan, olargha tyiym salyp qajeti joq. Ministrding búl sheshimin esitken salafiyler quanyshtary qoyyndaryna syimay bylay dep «mәlimdeme» jasady:

 Bizdi quantyp otyrghany, aqyry biylik sәlafizmge tiym salu Islam dinine tiym salu ekenin týsinipti. Degenmen, әli de dinde shekten shyqqan, radikaldanghan әrtýrli teris aghymdardyng sәlafizmge esh qatysy joq ekenin ashyq aitugha dәtteri jetpey otyr. Sebebi, әli kýnge deyin kóptegen lauazymdy túlghalargha diny isterde kenesshi bolyp jýrgen sektanttar (kóbinese gýlenshiler men habashitter). Inshallah, memleket aqty aq, qarany qara dep aitatyn kýnge de jetermiz. Sebebi, sektanttardy shynayy músylmandardan ajyrata bilmesek synaq kóbeye beredi. Sәlәfizm - eshqanday úiym emes, sәlәfiyler eshqanday әuliyenin, kósemnin, ústazdyng artynan ermeytin, patshagha shynayy baghynghan dindar júrt ekenin ministr moyyndapty. Tek, endigi uaqytta hauarijder men sәlәfiylerdi ajyrata bilse núr ýstine núr bolar edi dep oilaymyz. Sebebi, "Át-Tәkfir uәl-Hidjra» ekstremistik úiymyn eshbir músylman ghalymy sәlәfiyler dep aitpaghan. Olardyng sәlәfiylerge úqsap sýnnet ústanghan býlikshiler ekeni barshagha ayan.»

 IYә, salafiylerding quanuynyng jóni bar. Quanbaghanda qaytsin, tónip kele jatqan qauipti ministrding ózi qaytaryp otyrsa. Alayda, ministrding qatelesip otyrghandyghyna dau joq. Elimizdegi salafiylik «ne yavlyaetsya organizasiey. Eto religioznoe techeniye, sistema vzglyadov.» degeni shyndyqqa kelmeytinin bir men emes, oqy alatyn, jaza alatyn bar qazaqstandyq týsinedi dep oilaymyn. Óitkeni, salafiylerding memlekettik organdar esebine belgili úiym retinde tirkelmegenimen, bir-birimen tyghyz baylanystaghy, astyrtyn jýieli júmys jýrgizip otyrghan úiym ekendigin, olardyng sheteldik ortalyqtarmen tyghyz baylanysy barlyghyn memleket bilmese de, halyq sezip, kórip-bilip otyr. Ásirese, elimizdegi orta jәne kishi biznesting belgili bir payyzy sol salafiylerding qolynda ekendigi, salaftardyng qataryna kirgenderdin, tez arada, bayyp shygha keletinine kópshilikting kózi ýirengen. Osydan 5-6 ay búryn din salasyn qadaghalaytyn mamanmen sóileskenimde, «Aghatay, búl salaftardyng múrtyn balta shappaydy. Qaladaghy qúrlys materialdaryn saudalaytyn jigitterding kópshiligi salaftar. Ótken kýzde bir sauda orny bar edi. Qazir qalanyng әr jerinen taghy eki-ýsh magazin ashty. Ishkeni aldynda, ishpegeni artynda. Keyde aqshany jetkize almay kýiingen kezde, solardyng qataryna ótip alsa qaytedi degen oy keledi»-dep aghynan jaryldy. Búghan ne deymiz? Biletinder «Salafiylerge qaytarymsyz kómek, aqshalay emes, material kýiinde vagondap keledi» degendi aitady. Onday dindes bauyrlaryna esepsiz materialdyq kómek kórsetip otyrghan diny aghymdy úiymdaspaghan, jetekshisi joq dep aitugha bolady ma? Joq bolmaydy. Jaqynda ghana Mәjilis deputaty Janat Jarasov bylay dep mәlimdedi: «V Almaty vyyavlen, po dannym spesslujb, kotorymy ya raspolagay, ryad kottedjey, kotorye ispolizovalisi kak obshejitiya za minimalinye, sovsem miyzernye platy. Cherez ety obshejitiya propuskalasi priyezjaya molodeji, kotoraya v korotkoe vremya podvergalasi radikalinoy obrabotke. IY ottuda praktichesky kak s konveyera shodil ryad uje zatochennyh na radikalizm nashih molodyh ludey». Múnyng bәri el-júrt kórip, bilip otyrghan aighaqtar.

Osy mәlimetterding ózi salafiylerdi úiymdaspaghan top ataugha bolmaytynyn kórsetse kerek. Onyng ýstine olardyng teraktilerdi jasaghanda úiymdasa otyryp jasaytyny da belgili. Ol Aqtóbede bolghan terraktiler kezinde anyq bayqaldy. Ras. Salafiylik ókilderi tarapynan olardyng salafiylerge eshqanday qatysy joq «jihadshylar» ekendigin, olar búiryqty syrttan alghandyghyn aityp, dәleldemek bolghan maqalalar jaryq kórdi. Alayda, uahhaby men salafiydin, jihadshynyn, tәkfirshining senim negizderinde eshqanday erekshelik joqtyghyn maqala avtorlary esepke alghan joq. Senim negizi bir bolghan salafiylik baghyttaghy toptardyng «baysaldylardan» jihadshylargha nemese tәkfirshilerge ainaluy qiyn emes ekendigin, salafizmge tyiym salmaymyz degen myrzalar da eskermey otyr. Búl salafiylik aghym tarapynan elimizding basyna tóngen qauip odan әri qonglana týsedi degendi bildiredi. Óitkeni, uahhabiylik-salafiylik aghymgha tyiym saldy degen Ózbekstan, Tәjikstan siyaqty elderdegi diny ahual әli kýnge tolyq qalpyna keltirildi dep aitugha bolmaydy. Biz ony sol el azamattarynyng Siriya men Iraqtaghy soghysta qatysyp jýrgenderinen kóruimizge bolady. Búl uahhabiylik iydeologiyanyng halyq sanasyna qanshalyqty dendep enip ketkendigining belgisi. Tәjikstan salafiylik baghytqa tyiym salu turaly sheshimge azamat soghysyn basynan ótkerip baryp kelse, Ózbekstan asa kýrdeli diniy-sayasy tike-tiresti  basynan ótkere otyryp kelgen bolatyn. Toqsanynshy jyldardyng ortasyna qaray Ózbekstanda asa qauipti diny tik-tires bastaldy. Meshittter hanafiyler meshiti, uahhabiyler meshiti bolyp  ekige jaryldy. Ferghana angharynda bolsa, hizbut-tahrir memlekettik organdargha moyyn úsynudan bas tartyp, ózderining biylik jýiesin qalyptastyrdy. Mine, osynday kýrdeli jaghdayda marqúm IY.Karimovtyng tabandylyghynyng arqasynda ghana memleket azamat soghysynan aman qaldy. Biraq, IY.Karimovtyng jýrgizgen asa qatang sharalary uahhabiylik iydeologiyany jaqtaytyndardy da, olardy qoldaushylardy da ayaghan joq. Uahhabiylik aghymgha qoldau kórsetken, olargha materialdyq jәrdem bergenderding barlyghyn qatang jazagha tartty. Memlekettik qyzmettegi uahhabiylerge ishtartushylar da jazasyz qalmady. Sonyng arqasynda ghana Ózbekstan memleketi ózining diniy-ruhany tәuelsizdigin saqtap qala aldy. Biraq, búl qatal sharalar Ózbekstannyng ekonomikasyna auyr soqqy bolyp tiydi. Soghan qaramastan, IY.Karimov eshkimge alaqan jayghan joq. Onyng ornyna ózbek halqynyng ruhaniy-mәdeny әleuetin qayta qalpyna keltiru ýshin qoldan kelgenning bәrin jasady. Ózbek mәdeniyetin, ózbek halqynyng dәstýrli diny tanymyn uahhabiylik iydeologiyagha qarsy túrugha júmyldyrdy. Memleketting ekonomikalyq quatyn qalpyna keltirudi de memleketting ishki rezervterin qayta qalpyna keltiru arqyly jýrgizdi. Múnyng bәrin tizbektep aityp otyrghandaghy maqsat bizde Ózbekstan memleketi ózbek halqynyng ruhaniy-mәdeny tútastyghyn saqtap qalu jolynda qoldan kelgenning bәrin jasap jatqandyghyn kórsetu. Al, bizde uahhabiylik-salafiylik aghymgha tyiym saludyng qajeti joq dep qarap otyr. Olardyng oiynsha qazaq halqy ózi-aq, memleketting jәrdeminsiz salafiylik iydeologiyagha qarsy túrady degendi aitypty. Sózimiz naqtyraq bolu ýshin minnistrding sózine kezek berelik:

«Biz qazaqstandyq dana halqymyz elimizge jat salafizm aghymynyng taraluyna zanmen tyiym salmay-aq jol bermeydi jәne zayyrly qaghidattardy basshylyqqa alatyn demokratiyalyq Qazaqstandy qúrudy tandaydy dep senemiz.» Búl jerde bir mәsele eskerilmey qalyp otyr. Qazirgi kýni uahhabiylik-salafiylik aghymgha qarsy túratynday qazaq halqynda ruhany әleuet qaldy ma? Qazaqstan meshitterinde qazaqtyng dәstýrli diny tanymyn negizge alghan uaghyzdar  aitylady ma? Joq. Meshitterde aitylatyn uaghyzdar negizinen arab dәstýrshildigi. Qazirgi uahhabiylik-salafiylik aghym sol arab dәstýrshildigi negizinde kóktep shyqqanyn eske alatyn bolsaq, onda qazirgi kýni meshitter uahhabiylik-salafiylikke qarsy kýrestegi orny mardymsyz nemese mýlde joq deuge bolady. Oghan jaqynda Jambyl oblysynyng birneshe audandaryna baryp, leksiya oqyghanda tolyghymen kóz jetkizdim desem bolady.

Meshitterdegi uaghyzdardyng kópshiligi qazaqtyng dәstýrli diny tanymyna qayshy ekendigin, meshittterdegi uaghyzdarda «Allagha serik» qospau turaly mәsele aitylatynyn, meshitke barghan jastardyng kópshiliginde qazaqtyng diny dәstýrlerine qarsy kózqaras qalyptasyp jatqanyn ata-analar da, múghalimder de aitty. Olay bolsa, qazaq qaytip uahhabiylik-salafiylik aghym yqpalyna qarsy túrmaq? Uahhabiylik-salafiylik iydeolgoiyagha qarsy túratyn qazaqtyng dәstýrli dini qaysy? Ol nege joq?-degen zandy súraq tuyndary anyq. Ol әlde mýlde joq pa? Bar! Biraq, Ol qazir týrmede otyr. «Zikirshilerdi», Ismatulla qaridy, Sayat Ibraev pen onyng serikterimen birge qazaqtyng dәstýrli din de, dәstýrli diny tanymy da, ruhany mәdeniyeti de týrmege qamalghan.

Qazir eshbir imamnyng sopylyq turaly, qazaqtyng dәstýrli dini men diny tanymy turaly aitugha qúqy joq. Áytpese, imamdar arasynda aitqysy keletinder joq emes. Bar. Biraq aita almaydy. Sotqa tartylarmyn, qughyngha týsermin dep qorqady. Múnyng bәri qazirgi qazaq qoghamynyng uahhabiylik-salafiylik iydeologiya aldynda qorghanatyn eshqanday mýmkindgi joqtyghyn kórsetedi. Qazaqtyng qazirgi jaghdayy ayaq-qoly baylauly adamdy, bes qaruy týgel jendetke qarsy jekpe-jekke aidap salghan sharasyz jandy kózge elestetedi. Basqasha elestetu mýmkin emes. Óitkeni, salafiylerding qolyndaghy qogham sanasyna yqpal etu mýmkindigi men dәstýrli dindi qorghap, shyryldap jýrgenderding mýmkindigimen salystyrugha kelmeydi. Salafiylerding qolynda televiydeniyeden bastap bәri bar. Mysaly, «Asyl aranyn» salafiylerge tiyisti ekendigi jәne kimderding tarapynan qarjylandyryp otyrghandyghy jasyryn emes. Ótken jyly (15.10.20015). «Abay.kz» saytynda búl turaly «Asyl arna» jәne hәm Sayat Ybyray jyry» degen arnayy maqala jariyalanghan bolatyn. Sodan beri ne ózgerdi? Eshnәrse de ózgergen joq. Bayaghy jartas, bir jartas. Ókinishke oray, salafiyler memlekettin, qazaq halqynyng bolashaghyna qanshalyqty qauip tóndirse de, salafiylerdi jaqtap otyrghan yqpaldy topqa eshkimning sózi de, kóz jasy da óter emes. Álde olar elimizdegi diniy-ruhany ahualdy ushyqtyryp, eldi azamat soghysyna iytermeleudi maqsat etip otyr ma? Búdan kim útady? Kimge kerek? Súraq kóp, jauap joq.   

Abai.kz