Núrghoja ORAZ, Qazaqstannyng enbek  sinirgen qayratkeri.
Qazekeng aqkónil, aq peyildi halyq qoy, “jazylmaytyn jara joq, serpil¬mey¬tin aza joq” deydi. Ol ras. Tek aqqa qara jaqqanday adal adamgha qisynsyz ja¬bylghan jala aryla qoymaydy. Óit¬keni, ol jala jauyzdyqtyng oghyna ai¬na¬lyp, abzal adamdy ómirden kenet әke¬tip jatady. Sol jalanyng qara kýiesin әlgi abzal adamdardyng sayasattan bey¬habar tuystaryna, janynda jýrgen dos¬ta¬ryna, tipti kezdeysoq bir keshte kezdesken tanystaryna jaghyp jatsa, KGB tuystaryn ókshelep baqylaugha alyp, oghan tiyesili nesibesin bireuge zor¬lap alyp berip, óser jolyn kes-kestep jauyp, boyyn jazdyrmasa әlgi jara da, aza da jazylmaydy, serpilmeydi eken.
Mening qazirgi familiyam – Oraz. Tughanda, repressiya jyldaryna deyin Taukin bolypty. Orazdyng әkesi Tәuke bay bolsa kerek. Onyng tórt balasy Oraz, Ótegen, Ybyray, Kәribay zaman aghymyn tamyrshyday dәl basyp, baghyp otyrghan sergek jandar bolghan ghoy, balalaryn qazan tónkerisine deyin-aq músylmansha sauatyn ashqan song orys mektebine bergen. Olar әueli eki synyp¬tyq-tórt jyldyq mektepte (dvuh¬klas¬snaya prihodskaya shkola) qazaqsha, Tiles Fedorovka degen seloda oryssha oqyp, tórt jyldan keyin Presnogorikovkada jeti jyldyq joghary-bastauysh mektep¬te oqyghan (semiyletnyaya vysshe-nachali¬naya shkola), odan әri qalaghan maman¬dyghy boyynsha bilim jolyna ketken.
Ákemning inileri – sol aghalardyng ekeui – Mahmet, Mýsinbek Tau¬kiyn¬der jogharyda atalghan oqu ornynda qazaq әdebiyeti¬ning klassiygi, úly jazushy Ghabit Mýsirepovpen birge oqyghan. Ol jayly Ghabeng ózining “Suretker paryzy” atty kitabyndaghy “Men jazudy qalay bastadym” degen maqalasynda anyq aitqan. Sәbit Múqanovtyng “Ómir mektebi” kitabynda da jazylghan oqigha jelisinde attary atalyp otyrady. Olardan kishirek Núghyman óz betinshe oqyghan. Ol ózi bir jýie әngime.
Osy aghalar baydyng úrpaghy bola túra, arghy atalarynda ýsh úrpaq elin, jerin jaudan qorghaghan batyrlar (Mama batyr, by – onyng balasy jongharlargha qarsy jaugershilikte Týrki sardar atanghan Bókenbay batyr jәne bi, onyng úly Saghyndyq batyr – Tәuke baydyng әkesi), yaghny tektiler úrpaghy bola túra qazan tónkerisinen keyin aq pen qyzyl aralasqan tústa “qay jaqta bolu kerek” degen súraq aldaryna kóldeneng tartyl¬ghan ghoy. Sonda “qyzyldar qyzyl órtshe qaptap keledi, týbinde elge biylik jýrgi¬zip, halyqty qolgha alatyn osylar bola¬dy, sondyqtan halyqtyng ortasynda boluymyz kerek” degen sheshim qabyldaghan eken.
Ákem Narynbay aitady (1887-1980): “1918 jyly Mýsinbek elden attanghan, sodan habarsyz, qayda ekeni belgisiz bolyp ketti. Bir jyl ótken song endi atausyz qalmasyn, jylyn bereyik, dep mal soyyp, eldi jinap as bergeli jatqanda ózi keldi, ýsti-basy sapsary-ala – әpiyser, qylysh taghynghan, belinde nәgәni bar. Jinalghan júrt onday sheni bar qazaqty búryn kórmegen ghoy, quanyshtan shuyldasyp, mәz boldyq ta qaldyq. Súrastyrsaq, qyzyldardyng kәmәndiri eken. Qostanay manyna jetken song birer kýnge súranyp auylgha kelipti”. Ákem sol kezdi jyr qylyp aitatyn. Sonyng bir ýzik syry osy.
Endi birde ol kisi Mahmet jayyn jyr etedi. Maqang ózi jýrgen ortada erekshe iyqtanyp kórinedi eken. Sóz sóilese sampyldap, manayyndaghylardy orys-qazaghyn tabyndyryp qoyatyn kó¬rinedi. Tónkeristen keyin Uriskiy uezd ortalyghy bolghanda sondaghy zemstvony basqarghan. Qostanay guberniya bolghan kez¬de 1929 jylgha deyin sol guberniya¬nyng prokurory, al Qazaq avtonomiya¬lyq respublikasynyng astanasy Alma¬tygha kóshkende respublika Bas pro¬kurorynyng birinshi orynbasarlyghyna taghayyndalghan eken. Maqannyng memle¬ket¬tik biylik satysynda sharyqtap ósuine kedergi keltirgen onyng aryz berip bolishevikter partiyasynyng qatarynan óz erkimen shyghuy ekenin әkem sybyrlap aitatyn.
Osy keyingi jyldarda Qostanay qa¬lasynda túratyn tuysym, jas jaghynan agha Omar Baymaghanbetov әr nәrseni týrtinektep izdep jýretin әdetimen sol jerdegi múraghattan Maqannyng partiya qatarynan shyghu turaly bergen aryzyn jәne onyng ótinishi oryndalghany turaly qújatyn tauyp, sonyng kserokóshirmesin maghan salyp jiberipti. Aryzda bylay delingen: “Men әuelde halyqqa adal qyz¬met etu ýshin bolishevikter partiya¬sy¬nyng qataryna enip edim. Endi bay¬qa¬sam, men múnday asa joghary adaldyq talap etetin partiyanyng qatarynda bolu¬gha qúqyghym joq eken. Óitkeni, men bay¬dyng balasymyn, arghy atalarym ba¬tyr bolghan, el biylegen adamdar. Osyn¬day túqymnan ekenimdi jasyrugha pravom joq. Sondyqtan partiya qatarynan óz erkimmen ketuge rúqsat etinizder”.
Áriyne, bay dese it kórgen eshkidey tikireye qalatyn bolishevikter onyng ótinishin oryndaydy. Al osy aryzy ýshin tútqynnan aman qaluy, birinshi¬den, ózi moyyndap otyr, ekinshiden, jýr¬gen ortasynda bedeldi bolghan adamdy partiya basshylary da “dos” re¬tin¬de qataldyqqa barmaghan ghoy. Maqang osynday jaylarmen memleket bas¬shy¬lyghyna kóterilmedi, biraq repressiya ke¬zin¬de eki inisi atylyp ketkende búl aman qaldy, aldyn ala kóregendigi saqtap qalghan siyaqty.
Degenmen, inilerining qayghysy bolar, el-júrttyng kezdesken apaty da aza¬mat¬tyng qabyrghasyna batqan bolar, aurugha shaldyghady. Soghys kezinde Almaty qalalyq soty bolypty. Tósek tartyp jatsa da qyzmetin toqtatpaghan. Faeton arba esik aldyndaghy basqyshqa taqalyp toqtaydy eken, soghan otyryp sot za¬lyna barady, sot prosesin jýrgizgennen keyin qaytyp kelgende әlgindey toqtaghan arbadan týsip, tósegine jatady. Búl jaydy Jaslima apay tәptishtep aitatyn. Mening әke-sheshem, bir Núrysh degen aghayym Maqannyng qolynda bol¬ghan eken. Jaslima ekeui birge ósip kele jatqanda Núrysh 16 ja¬synda qaytys bolghan.
Maqang 1946 jyly qysta rep¬res¬siya kezinde atyl¬ghan inisi Nú¬ghy¬mannyng әieli Qazima shesheydi, yaghny kelinin shaqyryp aldyrypty. Sheshemiz qaynaghasyn ýsh aiday kýtip, sol jyly may aiynda Maqang qaytys bolghan song Almatyda jerlep — oraldy. Jerleu kezindegi qaraly jiyndy qabirge deyin jәne asy ýstinde Sәbit Mú¬qa¬novtyng ózi basqa¬ryp¬ty.
Mýsinbek qyzyl armiya¬nyng qú¬ramyn¬da komandir bolyp, 1933 jylgha deyin, yaghny bolisheviktik ýkimet “bas¬mashylardy” týgel tal¬qan¬daghangha deyin әsker qatarynda bolghan eken. Olardyng armiya bólimi sol kezde Qyrghyzstan jerinde túryp, sol jerde taratylypty. Mening qolymda 1926 jyly әskery kiyim¬men týsken sureti bar. Áskerlik ómi¬rining songhy kezindegi sureti saqtal¬ma¬ghan. Áyeli Raziya sheshemizding aituyn¬da ol diviziya komandirligine deyin kóte¬rilse kerek. Raziya sheshemiz tatar júr¬tynan (Bishkekting janyndaghy Toq¬maq qalasynan edi) bolsa da bauyrmal edi. Repressiyagha deyin qyrghyz elinde komsomol ortalyq komiytetinde jauapty qyzmette bolghan.
Armiya bólimi taratylghan song Mý¬sin¬bekti Qyrghyzstanda RKY (rabo¬che¬krestiyanskaya inspeksiya) tóraghasy etip taghayyndaydy. Búl baqylau úiymy jiyrmasynshy jyldardyng bas kezinde Leninning bastamasymen dýniyege kelgen kórinedi. RKY jergilikti jerde respub¬liy¬kanyng eshbir partiya ornyna, basshy¬lary¬na qatyssyz, tek qana KSRO sov¬nar¬komy tóraghasynyng aldynda esep ber¬edi eken. Sonda olar respublika ómi¬rindegi barlyq isti eshbir jaltaqsyz ba¬qy¬lap otyrady. Áriyne, qazir bizde de son¬day úiym bolsa, ótirik aqparat berushilerding joly kesiler edi, korrupsiyalar ashylyp, monopo¬lister auyzdyqtalar edi. Búl estelikten tughan jol-jónekeygi oy ghoy.
1936 jyly KSRO-da ýlken ózgeris bolghany belgili. Qazaqstan, Qyrghyzstan avtonomiyadan ósip, Kenester Odaghynda ózgelermen qúqyghy teng respublika boldy. Sol kezde Mýsinbek Taukin Qyrghyzstan kommunistik partiyasy Ortalyq komiyteti hatshylarynyng biri bolsa kerek. Biraq kelesi jyly repressiya bastalghanda birinshi qúrban bolghandardyng qatarynda ketken.
Ákem aitady, Mýsinbek jasynda jauyryny jerge tiymegen paluan edi, dep. Al ústalghannan keyin kameradan ter¬geuge әkelgende qan qúsyp, sóiley almay qalady eken. Adaldyq ýshin ký¬res¬ken ardager jalaqorlargha kóp qar¬sylyq kórsetip, qinaudyng neshe ata¬sy¬na úshyraghan ghoy. Aqyry ol tergeu ýs¬tin¬de ólip ketedi. Biraq keyinnen atyl¬ghandardyng tizimi shyqqanda solardyng qatarynda bolady.
Núghyman Orazúly Taukin – әkem¬ning eng kenje inisi. Balasynday bauyr basqan, alansyz oquyna mýmkindik ja¬sa¬ghan, jaryq dýniyeden jalaly oq mez¬gilsiz júlyp әketkenge deyin enshisi bó¬linbegen sol inisi әkemning ómirdegi jan tynysynday eken. Soghan oray onyng qayghysy әkemning jýregine tas shemen bolyp baylandy da ómirining sonyna deyin “uhilegen” ýni bir tynbay ótti.
Núghyman aghanyng bilimi tónkeriske deyin-aq sol kezding súranysyna say biyikten tanylady. Ol janadan ornap jatqan Kenes ókimetin jergilikti jerde qúrysyp túraqtandyrugha jogharyda ai¬tylghan aghalarynday belsene atsaly¬sa¬dy. Uriskiy uezindegi kenestik milisiya bó¬limin basqaryp, ókimetting súranys¬tary el ishinde búljymay oryndaluyna enbek etken.

<!--pagebreak-->

Qostanay guberniyasynda da sol qyzmetke jogharylaydy. Sol tústa osy guberniyagha basshylyqqa kelgen qazaq¬tyng belgili memleket qayratkeri, Kol¬chak¬tyng Ombydaghy tútqyn lagerinde Sәken Seyfullinmen birge bolghan, Si¬bir ókimetin qúlatqan qyzyl armiya qa¬tarynda Vladivostokqa deyin baryp, odan eline oralyp, Qazaqstandaghy jauapty qyzmetterde bolghan Abdolla Asylbekovpen dostasady. Sol ayauly dostyq Núghyman aghanyng arsyz ajal oghyna baylanar sebepterining biri.
Jiyrmasynshy jyldardyng ayaghynda Kenes ókimetinde adal qyzmet atqaryp kele jatqan Núghyman Orazúlyn Oralgha – Batys Qazaqstangha oblystyq sot tóraghasy etip jiberedi. Búl kezde Golo¬she¬kinning jauyzdyq sayasaty beleng al¬ghan shaghy edi. Ákem inisining “Maldy qú¬rt, qolyndaghy molotilkandy (bir jer¬de túryp astyq bastyratyn kombayn tәrizdi mashina), lobogreykany, mak¬kormokty (shóp shabatyn) satyp jiber, qolynda bir mal ghana qalsyn”, degen aqy¬lymen bәrinen arylyp, qol qusy¬ryp otyrghan ghoy. Biraq kóre almaytyn jybyrlaq auyzdy aghayyndar jay otyra ma? Ákeme ýsh qaytara salyq salynady. “Auyl sharuashylyghy ónimderining bar¬lyq týrlerinen salynghan birinshi salyq¬ty qolymdaghy barymmen tóledim. Ekin¬shi ret salynghan salyqty manaydaghy orystardan satyp alyp tóledim. Ýshinshi ret salyq salghanda Qorghan qalasy jaghyna baryp, sol jaqtan satyp әkelip tóledim. Tólemeseng kiyiz ýiding esigin teris qaratyp tigedi de mәikot (boykot) jariyalaydy. On kýnde tólemeseng kulak dep jer audarady. Tórtinshi salyqty kýtpey Núghymangha jetip jyghylayyn dep elden qashtym. Bir siyr men jalghyz kók atty ortalyqqa aldy. Jol boyynda kórmegen qorlyghym joq, kishi jýz jerine jettim”, deydi әkem ishindegi sherin aqtarghan bir tústa.
Biraq Kenes ókimeti jantalastyng ýstindegi el ghoy, bilimdi azamattardyng qyzmetin jii auystaryp, qay jerde olqylyq bar sol jerge aparyp tirek etedi. Núghyman aghany sol oblystyng artta qalyn¬qyra¬ghan bir audanyna partiya komiytetining birinshi hatshysy etip jiberedi, odan biraz uaqyt ótisimen Almatygha KazSIYK-ke jauapty qyzmet¬ke shaqyrady.
Ákem sol oblysta Jympity auda¬nyn¬daghy Búldyrty ózenining boyynda bir sovhozda qalghan eken. 1935 jyldyng mausym aiynda Núghyman agha Kislovo¬dsk kurortynan kele jatyp aghasyna әdeyi búrylyp keledi de ózimen birge kó¬shirip alyp ketpekshi bolady. Biraq әkem “Jol-jónekey kóshuding reti bol¬mas, barghan song bireudi jiberip kóshirip alarsyn”, dep inisinen aqyrghy ret aiy¬rylyp túrghanyn sezbey attandyrady.
Sonyng aldynda aghamyzdyng qyzmet babynda biraz ózgerister bolghan.
Qaraghandy oblys bolyp bólingen tústa Abdolla Asylbekov oblystyq atqaru komiytetining tóraghasy bolyp taghayyndalady da ol ózining dosy Núghymandy “birge qyzmet isteyik” dep shaqyryp alghan eken. Dostyqty qadir tútqan aghamyz Almatydaghy qyzmetin qiyp, Qaraghandy oblysynyng janadan qúrylyp jatqan Janaarqa audanynyng atqaru komiytetine tóragha bolyp ta¬ghayyn¬dalady. Sol audannyng ol kezdegi aumaghyn alyp qarasanyz, qazirde ja¬bylyp qalghan Jezqazghan oblysynyng kólemine teng edi. Sonshama jerdi aralap, eldi, sharuashylyqty basqaru onay bolmaghan. Audan ortalyghyna temir jol kelgende miting úiymdastyryp, sóz sóilegenin kózi kórgen qarttar rahattana aitady.
Núghyman aghamyz jayly Aqmola qalasynyng qúrmetti aqsaqaldarynyng biri – Tóken agha Sýleymenov kóp әngimeleytin. So¬nau jas kezinde Janaarqa ray¬ko¬mynda qyz¬met atqara jýrip aghamen dos bolghan eken, ýy ishimen aralasyp kónildi shaq¬ta¬ryn ótkizipti. “Alghyr, sauatty azamat edi ghoy, raykomnyng birinshi hat¬shysy Mә¬¬jit oqymaghan, júmysshydan kóte¬ril¬¬gen jigit edi, mәjilis kezinde onyng jóni kelmeytin terminderdi oryn¬syz qol¬danghanyn әjua etip, zalda kýlki tu¬ghy¬zatyn, – deydi Tóken. – Nú¬ghy¬man-au múnyng ne, ózi shala sauatty, ke¬shegi jú¬mysshy bayghústy tәlkek qy¬lasyn, desek, – olay bolsa óz ornyn bilsin, ha¬l¬yqtyng basyn qatyrmasyn, – deytin. Sәken, Qanyshtar qonaq bolghan kezde de birge boldym. Sóz jýiesi jarasyp, mә¬ji¬¬listeri asqaqtap túrushy edi, әr әn¬gi¬me¬¬leri tyndaushylaryna at min¬gizgendey әser etetin”, – deytin Tó¬ken. Ol kisi men kórgen tústa seksenge erkin kelgen adam edi, qughyn-sýrgin kezinde boy¬ta¬salap jýrip keyinnen múghalim, mektep diyrektorlyghynan zey¬netke shyghypty. Dosy jayly estelik jaz¬dy. Tókenning aituynsha sol Jana¬arqa audany erekshe qasiret kórgen eken. Audandyq GPU-ding bastyghy Ton¬dyqúlov degen jeksúryn azamattardy bauday oryp jatsa kerek.

<!--pagebreak-->
Estelik jazghan aghalardyng biri Bay¬múqan Altynbekov edi. Ol kisi kózine jas alyp otyryp Núghyman aghanyng ózine (jetim ósken balagha) jasaghan jaqsylyghyn aitatyn. Qashan súrapyl qyrghyn sýrindirgenshe Aqmolada oqyp jýrgen Baymúqandy Janaarqagha alyp baryp, әueli komsomol úiymynda jú¬mys istetip tәrbiyelep, keyinnen atqaru ko¬miyteti tóraghasynyng orynbasarly¬ghyna deyin kótergen eken. Soghysta er¬lik¬ter kórsetken Bәkenning omyrauy tý¬gel tolghan ordender men medalidar, ózi deneli, túlghaly aghanyng aibynyn asy¬¬ryp túratyn edi. Soghystan kelgen¬nen keyin Aqmola qalasynda, obly¬syn¬da basshy qyzmetterde bolghan. Nú¬ghy¬man agha jayly esteligi jýrek tolqytady.
Ákem kóshirip әketetin adam jiberedi dep jýrgende tóbesinen nayzaghay oghy úr¬ghanday “Núghyman Orazúly Taukin halyq jauy” degen habardy estiydi. Júrt osynau súmdyq sózdi estigen kezde óz kólenkesinen ózi qorqatyn halge kelgen ghoy. Ákem “Qazaqstannyng on bes jyldyghy” sovhozynyng Qoskól degen bólim¬shesinde túrady eken, suyq sóz sol jerdegi júrtqa jayylmay túrghanda jyljyp, Qobda ózenining shyghys jaghyndaghy Aqtóbe oblysyna qaraytyn “Jiyrekqora” et sovhozy degen jerge kóshedi. Eline – Qostanaygha kóshuge taghy jol joq, aghayyndary myna súm¬dyq sózdi estigen. Aqyry dýrbeleng ba¬syl¬ghan song kelesi jyly eline – Qos¬tanay oblysynyng Uriskiy (Sarykól) audanyndaghy tughan auyly – Otyn¬shoq¬qa (keyinnen “Mayak” sovhozy bolghan) kóship keledi. Auylynda es jighan song Núghymannyng ýy ishin – Qazima kelini men inisining jalghyz úly Narimandy qo¬lyna kóshirip alady. Taghdyrdyng ghala¬matyn qaranyz, aghasyn qolyna kóshirip almaq bolghan inisining ýy ishin endi kerisinshe mening әkem kóshirip aldy.
Áke-sheshemning shermende kýiin kó¬rip óstim. Ishindegi qayghysyn tuystary¬na kórisip, aqtaryp tastay almay buly¬ghyp jylaytyn, týnde kórpening astynda túnshyghyp jylaytyn. Sol elden ala bóten ala qayghy mening ishime de týsip, bala kýnimnen jan-jaghyma jaltaqtap qaraumen jaltaq bolyp óstim. Ózge emes, aghayyndar “Halyq jauynyng túqymy!” dep kózge shúqityn.
Bala kezimde әkemning úiqysyraghany ma eken, kýbirlegeninen oyanyp ketip jýrdim. Birde: “Shyghady qoygha mýiiz sýiek jaryp, saghyndym men bauy¬rym¬dy etim aryp”, degen sózderin esime saq¬tap qaldym. Endi birde: “Shómshendep qaratorghay toymaydy eken, airylghan bauyrynan onbaydy eken”, degeni qúlaghymda qaldy. Qaytalap súraugha dәtim shydamaydy, әkemmen birge ishtey tebirenemin, әke-sheshemning sol sher¬men¬de kýii týgel maghan kóshkendey – әli kýnge aghany eske alsam tolqyp ke¬tip, kóz jasyma ie bola almay qalamyn. Sirә, sol qayghy menimen birge qara jerge kiretin bolar. Aghalardyng sonau bir súrapyl jyldaryndaghy jazyqsyz jaza tartqanyn sol kýiinde sezinip, sol kýiinde tebirenetin adam bizding túqymda jalghyz men ghana, ózgesining bәri de dýniyeden ótti.
1958 jyly Jogharghy sotqa súranyp jýrip “ólgen song aqtaldy” degen habar alyp, jylap-enirep jýrip asyn berdik, qúran oqyttyq. Jetpisinshi jyldardyng ortasynda “atylghandar” tiziminen aghany kórip jәne qayghynyng shoghyna qaq¬tal¬dyq. Búryn “jiyrma jylgha nemese jiyr¬ma bes jylgha ketken bolar, Sibir¬ding bir jerinde tiri jýrgen shyghar” dep ózimizdi ózimiz aualaytynbyz. Alghashqy habardan myna songhy habardyng “atyldy!” degen sústy sózding týsi suyq eken. Adam balasynyng basyna bermesin!
Keyinnen, elimiz egemendik alghan song Aqmola oblysynyng ÚQK bastyghy – general Tastanbekov Abylaygha ótinish etip, Núghyman aghamnyng isqaghazyn bú¬rynghy KGB-nyng múraghatynan aldyr¬dym. Qalyndyghy qarysqa jaqyn papka eken, sol mekemening bir bólmesinde otyryp qaradym. Biraq eshteme kóshirip ala almadym, qaraymyn da jylaymyn, qaraymyn da jylaymyn. Júbayym Ayman¬dy alyp baryp oqytyp kórdim, mendegi qayghy oghan da aughanday, ol da kóz jasymen egildi. Sóitip jýrgende bir ay ótip ketipti – qújat keri qayta¬rylypty. Abylay inime aityp taghy da aghanyng isqaghazyn qaytaryp aldyrdym. Búl joly qyzym Saltanatty alyp baryp, negizgi jerlerin oqytyp diyk¬tofongha jazdyryp aldym.
Biraq maqala jaza almadym, qolyma alsam boldy – tolqyp ketem. Papkadan aghamyzdy aldyna tura qaratyp, qyry¬nan týsken suretterin, pasportyn al¬ghan¬myn. Sol qinalyp jýrgenimdi bay¬qaghan ghoy, redaksiyamyzgha (“Saryarqa” jurnaly) jii keletin Klara Ámirqyzy deytin apay:
– Núrghoja, qalqam, sen qinalyp jýr¬sing ghoy, osy taqyrypty maghan ber¬shi, men jazayyn, – dedi. Quanyp ket¬tim, moynymnan bir auyr jýk týskendey boldy. Jazdy. Sol qújattan bayqap tanqalghanym – aghamyz ózining dosy Abdolla jayly auzyna da almaydy, “Mansúr Gataullin aitty, Gataullin tapsyrma berdi”, deydi. Sol kezde ústalghandardyng syryn búrynyraqta – alpysynshy jyldarda Qazaqstan Jazushylar odaghynyng oblysaralyq bólimshesin (tyng kótergen bes oblys) basqaryp jýrgenimde orys әdebiyeti boyynsha kenesshi bolghan Aleksandr Abramovich Duboviskiy deytin aqsa¬qal¬dan estip bilgenmin. Ol kisi otyzynshy jyldarda Almatyda shyghatyn “Ádebiyet maydany” jurnalynyng orys tilinde shyghatyn qosymshasy boyynsha bas redak¬tor Sәken Seyfullinning oryn¬ba¬sary bolghan adam. 1937 jyldarda Qaraghandyda statistika basqarmasy¬nyng bastyghy bolghan eken. Búl da revolusiyagha qatysqanyna qaramastan ýy tútqyny bolypty. Sol kisi qalay saqtaghanyn kim bilsin, “Industrialinaya Karaganda” gazetining 5-6 nómirin saqtap qalypty. Bir syrlasyp otyrghanda ýiinen әkelip kórsetti.
Gazette obkomnyng ekinshi hatshysy M.Gataullin men oblystyq atqaru komiytetining tóraghasy A.Asylbekovting ter¬geushige bergen jauaptary jariyala¬nyp¬ty. Gataulliyn: “IYe, últtyq fashiys¬tik partiyanyng bolghany ras (nasio¬nali¬naya fashistskaya partiya), oghan myna adam¬dar mýshe boldy”, dep jiyrma shaq¬ty adamnyng tizimin beredi. Endi Asylbekov onyng partiya jónindegi kórsetkenin qaytalaydy da “Gataullin tolyq aitpay otyr, bizding partiyada myna adamdar da mýshe boldy”, dep taghy da jiyrma shaqty adamnyng tizimin beredi. Men qatty renjip, “Mynalar jy¬ndanghan ba, ómirde bolmaghan partiya¬ny zorlyq kórgen song “bar” desin, jaraydy. Al sonshama adamdy eselep-eselep nege ústap beredi!” desem, Alek¬sandr Abramovich: “Sen olay renjime. Ol tizim búryn dayyndalyp qoyylghan, tizimge engen sol adamdardy búlar bilmeydi de. Qinaudyng týr-týrin qolda¬nyp, esterinen aughan tústa “qolyndy qoy” dep aldyna tosady. Bireuleri esengirep otyryp qalay qol qoyghanyn da angharmaydy, ekinshileri qinaudan tityqtaghan kezde “әi, bәribir ólemin ghoy, tym bolmasa bir sәtke janym ty¬nysh¬talsyn”, dep qoya salady. GPU-ding qinauy ortaghasyrlyq inkvizitor¬lar¬dan da, fashisterden de әri ótken. “Qú¬day ony endi qaytalatpasyn!” deytin jabyrqap.
Álgi aghany qaralaghan qújat papka¬synyng songhy betinde 1938 jyly 11 martta Almatynyng janynda (S. Seyfullinder atylghan jer bolsa kerek) atylghany, oq qay jerden qalay kirip, qalay shyqqany, tesikting orny qansha milliymetr ekeni kórsetilip, jany shyqqan uaqytyna deyin jazylyp jasalghan akt jýr. Kәduilgi kolhoz kezinde ólgen malgha akt jasaytyn edi ghoy, tura sol siyaqty.
Osy uaqytqa deyin jaza almay jýrgen qayghy syrynyng bir úshy osynday edi, tolyq jaza da almaspyn, tek osynau qaraly kýnderde sol abzal aghalarymnyng aty bir atalyp, oqyrmandardy sәl uaqytqa bolsa da oilandyrsyn degen oimen tebirenip otyryp qalam tarttym, auyr oy ýstinde kózim búldyrap, sózim irkistenip ketse, halqymnan keshirim súraymyn! Ákem meni inisine jabylghan qara pәleden aulaq qylamyn degen bolar – inisi Núghyman Orazúly Taukin bolsa, maghan “Orazov” degen familiyany jazypty.

Núrghoja ORAZ, Qazaqstannyng enbek  sinirgen qayratkeri.

Astana.
«Egemen Qazaqstan» gazeti  30 mamyr 2009 jyl