Býgingi tanda etnosaralyq ýilesim men dinaralyq tatulyqty damytu men terendetu kýlli әlemdik qoghamdastyqtyng eng ózekti mәselelerining birine ainaldy. Búl túrghydan kelgende, planeta betindegi Ortalyq Aziyanyng geografiyalyq orny búl geosayasy aimaqqa әlemdegi eng úly órkeniyetterding yqpaldasuy men qúndylyqtar almasuyna ghasyrlar boyy septigin tiygizuge tendesi joq mýmkindikter syilaghan. Sosyn, myndaghan jyldar boyy Úly Jibek joly ýzdiksiz kóktey ótken Ortalyq Aziyanyn  sheksiz kenistigi әrtýrli kóshpeli jәne otyryqshy mәdeniyetterding de ýnqatysuyna ólsheusiz yqpal etken.

Býgingi Ortalyq Aziyanyng tarihyna terenirek ýnilsek, úlan-ghayyr búl ólkede kezinde týrkiler, irandyqtar, arabtar, mongholdar, ýndiler, qytaylar jәne slavyandar sekildi týrli etnostar ghana emes, sonymen qatar, zoroastrizm, buddizm, iudaizm, islam, hristian syndy әlemdik konfessiyalar men dәstýrli dinder de beybit qatar ómir sýrgen. Sondyqtan da qút daryghan Ortalyq Aziyanyng Úly Dalasyn mekendeytin halyqtar, onyng ishinde 150-ge tarta etnostyq toptar men úlystar  –  tarih qoynauynan bermen qaray jalghasyp kele jatqan sanaluan mәdeniyetter men salt-dәstýrlerding múragerleri.

Sodan son, óz tarihynyng әrtýrli kezenderinde Ortalyq Aziya onnan asa polietnosty әri polikonfessiyaly irgeli qúrylymdardyn: Ahmenid memleketinin, Grek-Makedon patshalyghynyn, Kushan imperiyasynyn, Týrki qaghanatynyn, Arab halifatynyn, Samaniyd, Qarahan, Qaraqytay, Shynghys han, Ámir Temir jәne Temuridter memleketinin, sonday-aq, keshegi Resey Imperiyasy men Kenes Odaghynyng da qúramynda boldy. Demek, Ortalyq Aziyanyng tarihiy-mәdeny mozaikasynda aziyalyq oi-órnektermen qatar, europalyq boyau palitrasy da  qatar jýr. Sosyn, búl erekshelikter men qúndylyqtar halqynyng qúramy 130 etnostyq qúramnan túratyn, birligi men yntymaghy jarasqan býgingi óz elimizge de tәn.

Dәl osy tústa, osy taqyrypqa oraylas, jәne bir aqparatqa silteme jasaudyng reti kelip túr. 2009-2013 jyldar arasynda, EQYÚ Is basyndaghy tóraghasynyng músylmandardy kemsitu-shettetumen kýres jónindegi jeke uәkili bola jýrip, etnosaralyq kelisim men syilastyq­tyng qazaqstandyq ýlgisin AQSh Kongresining ayasyndaghy Helisinky Komissiyasynyng min­berinen de bayandaghan bolatynmyn. Qúramy әigili 18 amerikalyq senator men 3 ókimet mýshelerinen túratyn әlgi bedeldi Komissiyanyng qos tóraghasynyng biri Bendjiamin Karden myrza Qazaqstannyng atalghan ýlgisi ózge memleketterge de baghdarsham bolugha layyq degen nyq senim bildirgen edi. Dәl osyghan úqsas pikirdi kezinde BÚÚ-nyng búrynghy Bas hatshysy Kofy Annan men Vatikan basshysy Ioan Pavel II de bólisken bolatyn.

Sodan son, halyqaralyq terrorizm, ekstremizm jәne fundamentalizm sekildi qaterli syn-qaterler men adamzat tarihynda oryn alghan san­ aluan qaqtyghystardyn, týptep kelgende, ózge etnos ókilderin kemsitu-shettetuden nemese olardyng nәsili men týr-sipatyna jiyrene ya jiyirkene qaraudan, sonday-aq, ózge dinderdi tómen sanap, mensinbeushilikten nemese ózgelerding pikirin qúlaqqa ilmeu siyaqty dórekilik pen kelensiz menmendikten tuyndaytyny esh kýmәn tudyrmaydy jәne múnyng aiqyn belgileri EQYÚ-gha mýshe memleketterde  dәl býgingi kezde de anyq bayqaluda. Ásirese, búl teris qúbylystar tynyshtyghy ketken býgingi dýrbeleng zamanda shekten shyghyp, mýlde ushyghyp barady.

Al Tayau Shyghys elderinde, songhy jyldary Siriyada oryn alyp otyrghan soraqy qaqtyghystar men lankestik qantógisterding saldarynan Europagha aghylghan milliondaghan bosqyn sol qúrlyqtaghy etnosaralyq jәne dinaralyq qarym-qatynastardyng búzyluyna jәne ksenofobiyalyq, antimigrasiyalyq, afro­fobiyalyq, antiysemittik, islamofobiyalyq jәne antiromalyq qylmystardyng da beleng aluy­na týrtki  boldy.

Ashyq aqparat kózderinen bayqalyp otyrghanday, múnday qylmystardyng basym kópshiligi, әsirese, kezinde mulitikulituralizmge basymdyq bere bastaghan, biraq sonyra, onshyl partiyalardyng sayasy kýsh ala bastauymen baylanysty әlgi qúndylyqty tym әlsiretip alghan Batys Europanyng eng damyghan elderinde tirkelse, biren-sarany shyghys Europa elderinde beleng aluda.

Qoryta aitqanda, búl syn-qaterlermen kýlli әlem júmyla kýrespese, jekelegen memleketterding shamasy búghan jete qongy óte kýmәndi.

Ádil AHMETOV, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri

Abai.kz