بۇگىنگى تاڭدا ەتنوسارالىق ۇيلەسىم مەن دىنارالىق تاتۋلىقتى دامىتۋ مەن تەرەڭدەتۋ كۇللى الەمدىك قوعامداستىقتىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، پلانەتا بەتىندەگى ورتالىق ازيانىڭ گەوگرافيالىق ورنى بۇل گەوساياسي ايماققا الەمدەگى ەڭ ۇلى وركەنيەتتەردىڭ ىقپالداسۋى مەن قۇندىلىقتار الماسۋىنا عاسىرلار بويى سەپتىگىن تيگىزۋگە تەڭدەسى جوق مۇمكىندىكتەر سىيلاعان. سوسىن، مىڭداعان جىلدار بويى ۇلى جىبەك جولى ۇزدىكسىز كوكتەي وتكەن ورتالىق ازيانىڭ  شەكسىز كەڭىستىگى ءارتۇرلى كوشپەلى جانە وتىرىقشى مادەنيەتتەردىڭ دە ۇنقاتىسۋىنا ولشەۋسىز ىقپال ەتكەن.

بۇگىنگى ورتالىق ازيانىڭ تاريحىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، ۇلان-عايىر بۇل ولكەدە كەزىندە تۇركىلەر، يراندىقتار، ارابتار، موڭعولدار، ۇندىلەر، قىتايلار جانە سلاۆياندار سەكىلدى ءتۇرلى ەتنوستار عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، زورواستريزم، بۋدديزم، يۋدايزم، يسلام، حريستيان سىندى الەمدىك كونفەسسيالار مەن ءداستۇرلى دىندەر دە بەيبىت قاتار ءومىر سۇرگەن. سوندىقتان دا قۇت دارىعان ورتالىق ازيانىڭ ۇلى دالاسىن مەكەندەيتىن حالىقتار، ونىڭ ىشىندە 150-گە تارتا ەتنوستىق توپتار مەن ۇلىستار  –  تاريح قويناۋىنان بەرمەن قاراي جالعاسىپ كەلە جاتقان سانالۋان مادەنيەتتەر مەن سالت-داستۇرلەردىڭ مۇراگەرلەرى.

سودان سوڭ، ءوز تاريحىنىڭ ءارتۇرلى كەزەڭدەرىندە ورتالىق ازيا وننان اسا پوليەتنوستى ءارى پوليكونفەسسيالى ىرگەلى قۇرىلىمداردىڭ: احمەنيد مەملەكەتىنىڭ، گرەك-ماكەدون پاتشالىعىنىڭ، كۋشان يمپەرياسىنىڭ، تۇركى قاعاناتىنىڭ، اراب حاليفاتىنىڭ، سامانيد، قاراحان، قاراقىتاي، شىڭعىس حان، ءامىر تەمىر جانە تەمۋريدتەر مەملەكەتىنىڭ، سونداي-اق، كەشەگى رەسەي يمپەرياسى مەن كەڭەس وداعىنىڭ دا قۇرامىندا بولدى. دەمەك، ورتالىق ازيانىڭ تاريحي-مادەني موزايكاسىندا ازيالىق ويۋ-ورنەكتەرمەن قاتار، ەۋروپالىق بوياۋ پاليتراسى دا  قاتار ءجۇر. سوسىن، بۇل ەرەكشەلىكتەر مەن قۇندىلىقتار حالقىنىڭ قۇرامى 130 ەتنوستىق قۇرامنان تۇراتىن، بىرلىگى مەن ىنتىماعى جاراسقان بۇگىنگى ءوز ەلىمىزگە دە ءتان.

ءدال وسى تۇستا، وسى تاقىرىپقا ورايلاس، جانە ءبىر اقپاراتقا سىلتەمە جاساۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر. 2009-2013 جىلدار اراسىندا، ەقىۇ ءىس باسىنداعى توراعاسىنىڭ مۇسىلمانداردى كەمسىتۋ-شەتتەتۋمەن كۇرەس جونىندەگى جەكە ۋاكىلى بولا ءجۇرىپ، ەتنوسارالىق كەلىسىم مەن سىيلاستىق­تىڭ قازاقستاندىق ۇلگىسىن اقش كونگرەسىنىڭ اياسىنداعى حەلسينكي كوميسسياسىنىڭ مىن­بەرىنەن دە بايانداعان بولاتىنمىن. قۇرامى ايگىلى 18 امەريكالىق سەناتور مەن 3 وكىمەت مۇشەلەرىنەن تۇراتىن الگى بەدەلدى كوميسسيانىڭ قوس توراعاسىنىڭ ءبىرى بەندجيامين كاردەن مىرزا قازاقستاننىڭ اتالعان ۇلگىسى وزگە مەملەكەتتەرگە دە باعدارشام بولۋعا لايىق دەگەن نىق سەنىم بىلدىرگەن ەدى. ءدال وسىعان ۇقساس پىكىردى كەزىندە بۇۇ-نىڭ بۇرىنعى باس حاتشىسى كوفي اننان مەن ۆاتيكان باسشىسى يوان پاۆەل ءىى دە بولىسكەن بولاتىن.

سودان سوڭ، حالىقارالىق تەرروريزم، ەكسترەميزم جانە فۋندامەنتاليزم سەكىلدى قاتەرلى سىن-قاتەرلەر مەن ادامزات تاريحىندا ورىن العان سان­ الۋان قاقتىعىستاردىڭ، تۇپتەپ كەلگەندە، وزگە ەتنوس وكىلدەرىن كەمسىتۋ-شەتتەتۋدەن نەمەسە ولاردىڭ ءناسىلى مەن ءتۇر-سيپاتىنا جيرەنە يا جيىركەنە قاراۋدان، سونداي-اق، وزگە دىندەردى تومەن ساناپ، مەنسىنبەۋشىلىكتەن نەمەسە وزگەلەردىڭ پىكىرىن قۇلاققا ىلمەۋ سياقتى دورەكىلىك پەن كەلەڭسىز مەنمەندىكتەن تۋىندايتىنى ەش كۇمان تۋدىرمايدى جانە مۇنىڭ ايقىن بەلگىلەرى ەقىۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەردە  ءدال بۇگىنگى كەزدە دە انىق بايقالۋدا. اسىرەسە، بۇل تەرىس قۇبىلىستار تىنىشتىعى كەتكەن بۇگىنگى دۇربەلەڭ زاماندا شەكتەن شىعىپ، مۇلدە ۋشىعىپ بارادى.

ال تاياۋ شىعىس ەلدەرىندە، سوڭعى جىلدارى سيريادا ورىن الىپ وتىرعان سوراقى قاقتىعىستار مەن لاڭكەستىك قانتوگىستەردىڭ سالدارىنان ەۋروپاعا اعىلعان ميلليونداعان بوسقىن سول قۇرلىقتاعى ەتنوسارالىق جانە دىنارالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ بۇزىلۋىنا جانە كسەنوفوبيالىق، انتيميگراتسيالىق، افرو­فوبيالىق، انتيسەميتتىك، يسلاموفوبيالىق جانە انتيرومالىق قىلمىستاردىڭ دا بەلەڭ الۋى­نا تۇرتكى  بولدى.

اشىق اقپارات كوزدەرىنەن بايقالىپ وتىرعانداي، مۇنداي قىلمىستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى، اسىرەسە، كەزىندە مۋلتيكۋلتۋراليزمگە باسىمدىق بەرە باستاعان، بىراق سوڭىرا، وڭشىل پارتيالاردىڭ ساياسي كۇش الا باستاۋىمەن بايلانىستى الگى قۇندىلىقتى تىم السىرەتىپ العان باتىس ەۋروپانىڭ ەڭ دامىعان ەلدەرىندە تىركەلسە، بىرەن-سارانى شىعىس ەۋروپا ەلدەرىندە بەلەڭ الۋدا.

قورىتا ايتقاندا، بۇل سىن-قاتەرلەرمەن كۇللى الەم جۇمىلا كۇرەسپەسە، جەكەلەگەن مەملەكەتتەردىڭ شاماسى بۇعان جەتە قويۋى وتە كۇماندى.

ادىل احمەتوۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

Abai.kz