Araaghayyndyq nemese arazdasyp qalghan eki aghayyngha tatulastyratyn biylik aitu barlyq halyqta da bolghan. Europa elderinde «mediasiya» dep atalghan araaghayyndyq dәstýri ejelgi zamannan beri bar, al rimdik qúqyqta ol VI ghasyrdan bastap qoldanylghan. Áriyne, ataulary ózgerip otyrghanymen, bәrining de mazmúny sol – araaghayyndyq.

Bizding qazaq arasynda da ol jaqsy damyp, erding qúnyn eki auyz sózben bitiretin sheshen, tapqyr, әdiletti adamdar bolyp, talasqan eki jaq sonday biylerding sheshimine jýginu ýshin aishylyq alys jerlerden izdep keletinin tarihymyzdan jaqsy bilemiz. Sonday tәjiriybening qajettigin býgingi kýnning shyndyghy da kórsetip otyr. Araaghayyndyq tipti bir elding azamattary arasynda ghana emes, halyqtyq diplomatiya jolymen elder arasyndaghy tartystar men talastardy da rettey alady eken.

Juyrda býkil әlem sonyng bir klassikalyq ýlgisin kórdi. Búl oqighany bәrimiz oqyp, bilgenimizben manyzyna tereng boyladyq dep aita almaymyn. Óitkeni, onyng manyzy ghasyrlargha keteri sózsiz. Úly tarih kóshining býgingi belesinde ony Qazaqstan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev kórsetip, әlem halqyn bir tanyrqatty.

Eske sala ketetin bolsaq, Su-24 bombalaushy úshaghynyng atyp týsirilui sebepti bizding strategiyalyq әriptesterimiz bolyp tabylatyn Resey men Týrkiya arasy qatty suyp, bir-birine degen óshpendilik halge jetti. Ádiline jýginer bolsaq, qalyptasqan taytalastyng eshqanday obektivti sayasy nemese ekonomikalyq astary joq edi. Osyghan deyin eki jaq ta birin biri «dospyz» dep oilaytyn. Eki jaq ta vizalyq rejimdi alyp tastaghan. Týrkiya Euroodaq pen AQSh-tyng sanksiyasyna da qosylmay, Reseymen aradaghy qarym-qatynasyn saqtap qalghan.

Al  soghys jýrip jatqan aimaqta qapelimde shekara búzghan úshaqtyng oqqa úshuy qalypty jaghday bolatyn. Ózi de qanshama jazyqsyz jandardy jer jastandyrghan úshaqtyng әiteuir bir oqqa úshuy da zandylyq qoy...

Sondyqtan Su-24 oqighasyna baylanysty teke-tiresting tuuy – eki jaqtyng da subektivti ambisiyasynan tughan kiykiljing dep aitugha bolady. Áriyne, DAIYSh-pen (Qazaqstanda tyiym salynghan) qatar, Siriya oppozisiyasynyng oshaqtaryn da bombanyng astyna alyp jatqan reseylik әskeriylerdi Týrkiya jaghy únata qoyghan joq. Óitkeni, olar B.Asadtyng memleket basynan ketkenin qalaydy. Resey tarapynan bombalaghysh úshaqtardyng Týrik Respublikasynyng әue kenistigin búzbauyn qatty talap etuining bir úshy sonda jatyr. Tipti, ózi mýshesi bolyp tabylatyn NATO-nyng bas hatshysy Yens Stoltenbergke de osyny aitqyzghan. Soghan qaramay 2015 jyldyng qarasha aiynda shekara búzghan Su-24 aqyry  atyp týsirildi...

Kiykiljing eki jaqqa da óte auyr tiydi. Barlyq biznes qúrylymdary, ekonomikalyq damu, bastalghan birlesken jobalar, eki jaqtyng da milliondaghan halqy búl teke-tiresten zardap shegip, onyng tezirek sheshilgenin qalady.               

Ekeui de strategiyalyq әriptesimiz bolyp tabylatyn elderding búlay qatty ketui bizge de tiyimsiz edi. Sondyqtan da Qazaqstan Preziydenti eki elding arasyndaghy kiykiljinning beybit jolmen sheshilui ýshin batyl әreketterge barghanyn býkil әlem kórdi. Eng alghash ózining oiyn Preziydent 2015 jyldyng qarasha aiynda jasaghan Joldauynda bildirip, osy eki elding jaqyndasuyna kóp enbek sinirgenin aita kelip, jaghdaydyng dәl osylaysha ushyqqanyna ókinish bildirgen jәne kiykiljindi retteuge talaptanghany da belgili bolghan. Biraq ol kezdegi talpynys sәtsiz boldy.

Sodan beri birshama uaqyt ótip, alghashqy ashu basylyp, aptyqqan kónil suynghan shaqta ol eki elding arasyndaghy teke-tiresti taratugha qayta kirisken siyaqty. «Týrkiya bizden keshirim súrasyn, atyp týsirilgen úshaqtyng qúnyn tólesin» dep dikendegen Resey ýkimetining talabynyng ilgegi keshirimde... Biraq, bizdiki dúrys, aumaghymyzgha ótken barlyq úshaqty da osylay atyp týsiremiz dep siresip túrghan týrik tonyn qalay jibitersin?..

Preziydent N.Nazarbaev barlyq ilgekting keshirimde ekenine kózi jetken song Týrkiya jaghyn ony jazugha kóndirgen. Dәl qanday sózdermen kóndirgeni belgisiz, bәlki, bolashaq tarihta ol da belgili bolatyn shyghar... Áyteuir, kóndirgen. Kóndirmese R.Erdoghannyng hatyn ShYÚ-gha mýshe elderding Tashkenttegi sammiytinde Putinge óz qolymen tapsyrar ma edi? Týrik basylymy «Hiuriyett» naq osylay dep jazdy.

Preziydent hatty nege óz qolymen tapsyrghan degen súraq tuady. Eger Ankara osy hatty diplomatiyalyq arnalarmen resmy týrde jibergen bolsa, onyng ong nәtiyje bere qoiyy ekitalay edi. Óitkeni, onda Kremli talap etken keshirim joq, úshaqtyng qúny turaly da sóz aitylmaghan. Sondyqtan hattyng ong nәtiyjeli bolyp qabyldanuy tek Nazarbaev sózining ótimdiliginen ekeni kórinip túr. Tek sonyng arqasynda ghana mazmúny san-saqqa shashyraghan «keshirim» sózsiz qabyldanghan.

Kremli «keshirim keldi» dep emeurin tanytqany sol-aq eken, býkil Reseyding aqparat qúraldary «Týrkiya keshirim súrady» dep jarty әlemge jar saldy. Sony ghana kýtip jýrgendey eken-au. Arada segiz-aq kýn ótkende eki elding basshylary telefon arqyly sóilesti... Týrkiyanyng barlyq qayratkerleri, sonyng ishinde Preziydent R.Erdoghannyng ózi, Resey Preziydenti V.Putin – bәr-bәri eki elding arasyndaghy tatulyqty qalpyna keltiruge qosqan zor ýlesi ýshin N.Nazarbaevqa alghys aitty.

Mine, búl oqigha elder arasynda jasalghan araaghayyndyqtyng aishyqty ýlgisi bolyp tarihta qalary sózsiz. Bizdinshe, onyng manyzy 1966 jyly Tashkentte Ýndistan men Pәkistandy tatulastyrghan KSRO Ministrler Kenesining tóraghasy A.Kosyginning diplomatiyasynan bir de kem emes.

Jaqsybay SAMRAT, jurnalist

Abai.kz