Eger de men suretshi bolsam, jәne qazaq qyzynyng portretin jasaugha bel busam, kimdi beyneler edim? Qasy-kózi qiylghan, búrymy beline týsken, ay men kýndey aru ma mening keyipkerim? Osy kýni búrymy beldi oraghan qyzdar baryna shýbә keltirmeymin, alayda búrym - býgingi qazaq aruynyng simvoly boludan alshaqtap ketkeli qashan. Búrym da, etek te qysqardy degen sózdi bayaghydan aityp kelemiz ghoy, sondyqtan ol әngimening betin býginshe jaba túrudy jón sanadyq. Qysqa shashty, qysqa kóilekti boyjetkendi beynelesem - ol da qazaqtyng qyzy bolmay shyghuy mýmkin. Sebebi qazir ekining biri qysqa shashty, qysqa kóilekti. Bәlkim qara kóz ben qara shash qazaq qyzynyng bir belgisi bolar ma? Sonda shashyn qyzyl, sary týsterge malyp alghan qazaq qyzdaryn qayda tastaysyz? Jaqsy tanys bir qyz bar. Ómiri qysqa kóilek kiymeydi. Jalpy, kóilek kiygenin kórgen emespin. Djinsy shalbar men denege jabysqan koftasyn qysy-jazy ýstinen tastamaydy. Toygha baratyny, ýide kiyetini, júmysqa sýireytini tek sol. Biraq qazaq. Qazaq bolghanda da bar janymen qazaq. Qazaq tilinen ózge, aghylshyn, týrik, orys tilderinde erkin sóileydi. Jәne sol tilde sóileytinderge qazaqtyn esesin jibergenin eshqashan kórgen emen. Orys tobynda oqydy. Ózge dәstýrge op-onay satyla salar minezdiler solardan dep aiyp tagha salamyz ghoy.

Eger de men suretshi bolsam, jәne qazaq qyzynyng portretin jasaugha bel busam, kimdi beyneler edim? Qasy-kózi qiylghan, búrymy beline týsken, ay men kýndey aru ma mening keyipkerim? Osy kýni búrymy beldi oraghan qyzdar baryna shýbә keltirmeymin, alayda búrym - býgingi qazaq aruynyng simvoly boludan alshaqtap ketkeli qashan. Búrym da, etek te qysqardy degen sózdi bayaghydan aityp kelemiz ghoy, sondyqtan ol әngimening betin býginshe jaba túrudy jón sanadyq. Qysqa shashty, qysqa kóilekti boyjetkendi beynelesem - ol da qazaqtyng qyzy bolmay shyghuy mýmkin. Sebebi qazir ekining biri qysqa shashty, qysqa kóilekti. Bәlkim qara kóz ben qara shash qazaq qyzynyng bir belgisi bolar ma? Sonda shashyn qyzyl, sary týsterge malyp alghan qazaq qyzdaryn qayda tastaysyz? Jaqsy tanys bir qyz bar. Ómiri qysqa kóilek kiymeydi. Jalpy, kóilek kiygenin kórgen emespin. Djinsy shalbar men denege jabysqan koftasyn qysy-jazy ýstinen tastamaydy. Toygha baratyny, ýide kiyetini, júmysqa sýireytini tek sol. Biraq qazaq. Qazaq bolghanda da bar janymen qazaq. Qazaq tilinen ózge, aghylshyn, týrik, orys tilderinde erkin sóileydi. Jәne sol tilde sóileytinderge qazaqtyn esesin jibergenin eshqashan kórgen emen. Orys tobynda oqydy. Ózge dәstýrge op-onay satyla salar minezdiler solardan dep aiyp tagha salamyz ghoy. Birde sol qyz «dәstýrli ekonomika» sabaghynan ózge tildi ústazynyn: «Qazaqtardiki tek et qoy», - degen mysqylyna taysalmastan: «Túzdy qiyar men araqty as etkender de bar», - dep jauap beripti. Ishin jiyp qalghan ústazy sessiya kezinde әlgi qyzgha «Últtyq taghamdar» taqyrybyna qatysty súraqty qaytalap qoyghan kórinedi. Bagha ýshin qalay búltaqtar ekensing degen ústazynyng oiyn sezgen әlgi tanysym: «Qazaqtyng taghamy et pen qymyz - adam azghasy ýshin óte paydaly. Al túzdy qiyardyng aghzagha ong әseri bar bolsa, bar shyghar, araqtyng azdyraty naqty shyndyq», - degen kórinedi.

Sol qyzdyng kelbetine qaraghan júrt qazaq qyzyna tәn eshbir sipat tappay, dal bolar edi. Biraq janyna ýnilgende...

Eger de men psiholog bolsam, jәne maghan qazaq qyzynyng janyn sipattap ber dese, ne aitar edim? Qazaq qyzynyng kishipeyildiligi, aqjýrektigi, adaldyghy turaly sóz qozghaugha bolady, әriyne. Biraq kishipeyildilik, aqjýrektilik pen adaldyq tek qazaqqa ghana emes, jalpy adamzat balasyna tiyesili qúndylyqtar. Jaqsy bir qúrbym bar. Kóp kezdespey ketip, oida-joqta telefon shalghan son, qonaqqa shaqyrdym. Alghash kórisken sәtte-aq, qúrbymnyng ishki jan-dýniyesi ýlken arpalys ýstinde ekeni birden bayqaldy. Óni synyq. Jýzi jabyrqau.

- Ne boldy? - deymin men.

- Ajyrasatyn shygharmyz...

Sebebin súraghym keldi. Biraq batpadym. Óitkeni, qúrbymdy jaqsy bilem. Joldasyn da. Auyzy araqtan qúrghaghan emes. «Kim ishpey jýr deysin» deytin bayaghyda qúrbym qorghashtap. Júmysy da joq. «Qazir elding bәri júmyssyz ghoy» deytin qúrbym ózin-ózi júbatyp. Qúrbym ýidegi er men әielding júmysyn qabat atqara beretin, maldy da qaraytyn, ýy sharuasyn da isteytin, su tasyp, otyn shauyp, arasynda qolgha tiygen az-múz qarajattyng basyn qúrap, ýige dýnie alghanyn maqtanysh kórip, typ-tynysh tirligin kýittep jýrgen.

«On jyl ústaghan ýiim ghoy. Sol ýiimdi, otanymdy qimaymyn».

- Anang otyrghan ýy de seniki emes pe edi?

Qúrbymnyng kózi sharasynan shyghyp kete jazdady. Shynymen tang qalyp qaraghan ol maghan:

- Joq, mening ýiim kelin bop týsken shanyraq! - dedi.

«On jyl ústaghan ýiim ghoy»... Qazaq qyzy ong bosaghany eshqashan óz ýii dep tanyghan emes. «Qyz - jat júrttyq» degen sóz osydan shyqqan bolar. Jәne tórkin jaghyna erekshe jaqsylyq tileu de olardyng qolynan keledi. «Qyz - tileushi» deydi sondyqtan. Bәribir, qazaq qyzynyng jany - jarynyng qasynda. Býgingi ózgergen әlemde sol jan ózgermesin dep tileniz...

Eger de men jurnalist bolsam, jәne maghan qazaq qyzy turaly jaz degen tapsyrma týsse, kimdi sipattar edim? Búqaralyq aqparat salasynda júmys istegen son, býgingi búqaralyq mәdeniyetting jeteginde qalyptasqan әiel adamnyng obrazyn jasau kerek shyghar, bәlkim?

Bizding auylda osydan eki jyl búryn el estip, kóz kórmegen, kýlli auyldyng jaghasyn ústatqan bir oqigha oryn aldy. Jasy qyryqtan asqan qazaq kelinshegi ýlken úly jogharghy oqu ornyn bitirip, ýiine kelin týsirerde basqa bireumen qashyp ketti. «Meni keshir, ómir boyy basqany sýiip ótkenimdi kesh bildim. Seni jaqsy kórmegen edim. Tek balalarymnyng әkesi bolghan son, olar óskenshe shydadym. Endi mening de baqytty bolghym keledi. Saghan da baqyt tileymin», - degen sipatta kýieuine kóldey hat jazudy da úmytpapty. Hat mazmúny sizge tanys sekildi me? Qatelespediniz, kýnige myng qaytalaytyn, sujeti bir-birinen aiyrmasy joq sabyn serialdardaghy mahabbatyn kesh jolyqtyrghan әielding shytyrman oqighasyndaghy sózder osynday sipat alatyn. Búqaralyq mәdeniyetting bir sipaty qazaq kelinshegi men qyzynyng janyna osynday ózgeris әkelude. Onsyz da sýreni kóp tirlikte shekke jetken shydamdy mass-media osylay da ózgerte de alady. Sóitip olar baqytty bolghysy keledi. Tek óz ýii - jarynyng qasynan emes, basqa jaqtan izdeydi ol baqytyn...

Eger de men qúqyq salasynyng mamany bolyp, býgingi qazaq qyzynyng ómirindegi qúqyqtyq sauattylyq turaly leksiya oqu mýmkindigine ie bolsam, tyndarmandar aldynda ne dep sóileymin? Qazaq qyzy ózining qúqyn daulay alatynyn, kózi ashyq, kókiregi oyau ekenin qalay sipattaugha bolady? Birde týndeletip konsertten shyqtyq. Jaryghy samsaghan Almatynyng kósheleri ýshin qaranghylyq - onay jau. Sondyqtan bolar, sham sәulesi kýndizgidey jarqyraydy. Múndayda avtobus qaydan bola qoysyn dep, taksy ústaugha niyettengenimiz sol edi, baghyty Respublika sarayynyng ainalasyna mýldem juyqtamasa da, eki-ýsh adamdy tiyep alghan qoghamdyq kólikting toqtay qalghany. Jýzi sharshanqy qazaq kelinshegi bizben birge keshting tamashasynan aiygha almay, bal-búl janghan eki-ýsh qazaq qyzyna qarap studenttik biyletting jaramaytynyn eskertti de barlyghymyzdy salongha ótkizdi. Bas-ayaghy on-on beske juyq týngi jýrginshiler bos oryndargha jayghasyp, avtobus endi ornynan qozghala bergeni sol edi, konduktor kelinshek jol aqysyn jinay bastady.

- Ýsh studencheskiy, - dedi әlgi qyzdar.

- Jandarym-au, studenttik biylet jaramaydy dep eskerttim ghoy...

- Qane, jaramaydy degen jarlyghynyzdy oqyta qoyynyzshy bizge?! - dedi birinshi qyz órshelenip.

- IYә, sizding auyzsha aitqan sóziniz ótpeydi, zandy kórsetiniz.  Sonda biz kýndiz student ekenbiz de, keshke qaray studenttik qatardan shyghyp qalamyz ba?!

Búl ekinshi qyzdyng sózi.

Sirә, eki qúrbylaryna ilespey qaludy ózine min sanasa kerek, ýshinshi qyz da orysshalap birdeme degen boldy.

Kýni boyy týrli ayaldamalardy aityp, odan qalsa, «ary ót te, beri ótpen» aighaylay-ayghaylay dauysy qarlyqqan, әri tannan beri dúrys dem almaghanyn týtigip ketken bet-beynesi aiqyndap túrghan kelinshek, sharpysa ketuge әlde úyaty jibermedi, әlde shynymen qatty sharshaghan, qyzdargha jәiimen ghana:

- Konsertten shyqqan júrtty ala keteyik, qosymsha aqsha bolar dep osy jaqpen ainalyp kelip túrmyz, әitpese bizding jýrer baghytymyz búl mang emes ekenin bilersinder. Biz kelmesek, sol aqshany taksiyge de tóler edinder ghoy, - dep keyidi de, studentterding jarty aqshasyn da almastan keri búrylyp kete bardy.

Al student qyzdar mәz-meyram. «O-o-o, bizdi tegin aparatynyzyngha ýlken rahmet» dep kekesinmen alghys aitudy da úmytpady. Sol kezde teris qarap túrghan basqa bir qyz әlgi ýsheuine búryldy. Kózi shýnireyip, qolyndaghy auyr sómkesinen iyghy qusyrylyp ketken búl qyz - әlgilerding kurstasy sirә, birden qauqyldasa ketti.

Jón súrasyp túrghanda úqqanymyz, ol qyz qosymsha sabaqtan kesh qalyp, osy avtobusty kórgen boyda minip alypty.

- Barlyq adamdy ózderine qarattyndar ghoy. Men tolyq aqshamdy tóledim, - dedi sabaqtan shyqtym degen qyz estiler-estilmes sybyrlap.

- E, nesi úyat eken?! Studenttik jenildikpen jýru óz qúqymyz. «Pravondy kachati» etip qoymasan, búlar basynyp ketedi, - dedi otyrghan qyzdardyng biri sambyrlap.

- Qydyryp jýrgen biz jarty aqshamyzdy tóleuge qimay túrsaq, sabaqtan kele jatqan sening tolyq biyletti alghanyng qyzyq boldy-au, - dep syqylyqtaydy qyzdardyng biri taghy. IYә, qazaq qyzdary ózderining qúqyn biletin shyghar, mindetin de biletinderding qatary kóibegenin tilesek, morali oqyghan bolyp shyghamyz, bayaghy...

Eger de men sazger bolyp, maghan qazaq әielining jan-dýniyesin kórseter әsem saz bolyp óril dese, qanday әuen jazar edim? Qazaq qyzynyng qaharmandyghyn marshty әuenmen jyrlaymyn ba, bolmasa nәziktigin lirikalyq muzykamen tógem be? Bәlkim, qaynaghan ómirding kýibeng tirligin simfoniyalyq shygharmagha ainaldyrarmyn? Qúdaygha shýkir, osy kýni әn arnaugha túrarlyq qazaqta qyz kóp. Bilgishter bir er-azamatqa eki qyzdan keledi eken dep soghady. Sóitedi de, qazaq qyzynyng kýieuge shyqpay nemese shyqqysy kelmey jýrgenin sóz etuge qúmar. Bayaghynyng bir ertegileri bolatyn. Hannyng aqyldy әri súlu qyzy «Jaqsy әiel jaman erkekting basyn tórge sýireydi, jaman әiel jaqsy erkekting basyn kórge sýireydi» degeni ýshin han-әkesining jazasyna úshyrap, eldegi eng bir qor jigitke kýieuge berilip, synnan ótetin. Jәne ol synnan sýrinbeytin. Býgingi kýni onday qyzdardyng siyrep ketkenin aitatyndar qarasy kóbeydi. Shynymen solay shyghar.

Eger de men statist bolsam, qazaq qyzy degende qanday sandardy sóileter edim? 2009 jylghy Jalpyúlttyq sanaq boyynsha Qazaqstanda әrbir myng әielge 932 er-azamattan keletinin mysalgha alghym keledi. Yaghni, «bir jigitke eki qyz» degen sózge senbeniz. Ol, ol ma, auyldaghy qyzdardyng jaghdayy mýldem jaqsy. Ár myng әielge 994 er-azamat tiyesili. Demek, bar bolghany alty qyzgha «kәri qyz» atanu qaupi tónbek. Al qalalyqtar ýshin búl san kishkene salmaqtylau, yaghni, әrbir myng әielge 883 azamat. Sonda da eki de bir emes. 117 qyz artyq. Áriyne, búl maqtanysh tútatyn statistika emes.

Eger de men filosof әlde mәdeniyettanushy bolsam she? Qazaq qyzdarynyng ruhany hal-kýii turaly ne der edim? Búqaralyq mәdeniyetting yqpaly qalay әser etip jatqanynyng bir jylt etpe mysalyn jogharyda aittyq. Kiyim ýlgisi, syrt kelbet te sóz boldy. Al ishki әlem she? Qazaq qyzynyng jan-dýniyesi turaly ne der edik biz? Qabiletin kórsetuden búryn qúralay kózin tónkeretinderdi de sóz qylmaymyz. Jәne búl qazaq qyzynan búryn jalpy әiel balasynyng enshisindegi býguli jatqan bir minez emes pe? Eger de men mәdeniyettanushy bolsam, qazaq qyzynyng mәdeniyettilik dengeyin sóz qylghanda, eng aldymen osy kýni JOO-larda qatary kóbeygen qyzdardy tilge tiyek eter em. Áriyne, oqyghannyng bәri mәdeniyetti emes, nemese oqymaghandardyng bәri mәdeniyetsiz bolmauy da bek mýmkin. Búl da basqa mәsele. Aytpaghymyz, qazaq qyzynyng ishki mәdeniyeti turaly. Búl turasynda syn da, maqtau men dattau da jetip artylady. Almatynyng arpalysynda ainalana tek avtobustarda qaraugha mýmkindik tuady. Birde basyna jaulyq tartqan birneshe qyz kirdi kólikke. Ózara әngime aitysyp, shýnkildesip túrghan. Kesh mezgili. Shopyr qazaqy bir әndi qosqany sol eken, әlgi qyzdyng biri konduktor balagha qarap: «Dauysyn basynyz», - dep zirk ete qaldy. Búl zirkildi estigen shopyr da eregese týsti: әnshining dauysy eki esege artty. Sol-aq eken, jaulyq tartyp, ýlbirep túrghan qyzdyng jýzi kógere bastap, tanauy qusyrylyp, ashu-yza mandayynda lap etip tútandy. Úzyn etek kóilegine sýrine qabyna shopyr otyrghan jaqqa jetip baryp: «Tezirek әndi sóndiriniz!», - dedi. Kýlli avtobusty janghyrtqan әnshining dauysynan asyra aitty búl sózdi. Aytty degennen, aighaylady degen teneu dúrys shyghar...

Qazaqta minez kóp. Qazaq qyzy da ol minezderden ada qalmaghan. Naghashylaryma qydyrystap bara jatqanymyzda, kil әrtistermen saparlas bolghanymyz bar. Qazalydaghy stansadan jana pisken et satyp jýrgen jap-jas qyzdardyng biri, teledidardan kýnde kórip jýrgen agha-apalaryn kórip, sol zamatta bir ýime tabaqty jasap, әrtisterge tartty. «Oybay-au múnyng ne, endi qayttyqpen» qaltasyn aqtara bastaghandargha әlgi qyz: «Atamyzda joq kәsiptipen ainalysyp, tamaq satyp jýrgenimiz ras. Biraq ata-salttan attaghan jerimiz joq. Bir tay soygha layyq syily adamdargha bir tabaqty tarta almasaq, úyaty bizge kelmey me», - deydi. Mýsirkegen joq, ózin de mýsirtkizbedi. Betin basyp, túra da qashpady...

Biz, әriyne, jalpygha bagha bere almaymyz. Jalqydan mysal keltirgen sebebimiz - jalpy osy degen sóz emes. Jalqy men jalpynyng arasyndaghy jipsiz baylanysty sabaqtaghymyz ghana keldi.

Qaragóz SIMÁDIL,

«Qazaq әdebiyeti» gazeti

foto: nur.kz