Kenes zamanynyng basqa da halyqtary siyaqty qazaq halqy da, feodalizmnen kapitalizmge ótu eksperiymentin bastan keshirdi. Kenje qalghan halyqtardyng sharuashylyq, bilim, mәdeniyet, tehnika salalarynda damu dengeyin kóteru iydeyasy dúrys ta bolar. Biraq, is jýzinde 10-15 jylda últtyng bolmysyn, mәdeniyetin, dinin sosialistik qalypqa (standart) say qayta ózgertu maqsaty qoyyldy. Otarlanghan qazaq elinde ghasyrlar boyy, hristiandandyru (shoqyndyru), orystandyru jýrgizilip kelse, Kenes ýkimeti, endi, taptyq túrghydan islamgha da, pravoslaviyege de qarsy ateistik iydeyalyq kýres jariyalady. Kýres asa dóreki jәne qatigezdikpen jýrgizildi. Sosializm túsynda jedeldetip jana zayyr­ly ateistik mәdeniyet qalyptastyru qolgha alyndy, shirkeuler men meshitter tónireginde qyryn qabaq ahual qalyptasty. Eng bir aqylgha syiymsyz jaghday, memleket qúrushy iydeologiya marksizm-leninizm ateistik sipatta bola túra, kiyeli diny sipat ta aldy. Kósemderge ghajayyp payghambarlargha tәn qasiyetter tanyldy, kommunizm júmaq siyaqty jarqyn bolashaq beynesinde nasihattalyndy.

Qazaqstanda, basqa da postkenestik memleketterde dinge bostandyq berilgenmen, dinge baylanysty ahual erekshe boldy. Europalyq elderding sayasy jәne iydeologiyalyq jýiesi rettelgen, belgili bir jónge salynghan, qandayma radikaldyq aghymdarmen dialogqa barugha, bolmasa olardyng ziyandy saldarynyng aldyn alugha mol tәjiriybeleri bar. Qa­zaqstanda, basqa da jas memleketterde ahual basqasha: meshit, shirkeuler, hramdar qiratylghan, diny әdebiyetter tәrkilengen, diny qayratkerler qughyn-sýrginge úshyraghan. Bastarynan genosid ótkizgen az ghana diny qyzmetkerler, imamdar, svyashennikter qorqynyshqa tereng boy aldyrghandary sonshalyq, býginde enjar, jaltaq, demokratiyalyq jaghdaygha, diny senim bostandyghyna dayyn bolmady, ruhany jetekshi bola almady. Sondyqtan, olar elding ruhany talabyn jәne jastardyng súranystaryn qanaghattandyra almady. Kommunistik iydeologiya, ateizm de izsiz ketken joq. Birneshe on jyldar boyy ateizm iydeologiya­syn kýshpen engizu dindi tamyrymen joi maqsatymen qatar jýrdi. Dinning yqpaly әlsiredi, qayyrymdylyq, gumanistik qyzmetine de tyiym salyndy. Degenmen din tamyrymen joyylmady, ateizmdi sinire almady, biraq, dinning yqpaly, ruhany kýsh-quaty tómendedi, halyqtyng basym kópshiligi meshit, shirkeuden alastatyldy. Ateizmning salqyndyghy, dinnen ýrku, ýrey kýtushilik Qazaqstanda  da bayqaldy. Ásirese, islam qaupinen qorqu kórinis aldy. Basqa dinder siyaq­ty islamnyng da taghattylyqqa, baysaldylyqqa tәrbiyeleytinin, dindar­lyqpen birge izgilik pen jarastyqtyng úyalaytynyn moyyndamaytyndar shyq­­ty. Keyde órkeniyetti Europa elde­­­rin­de din qoghamnan shettetilgen degen pikir taratyldy. Sol elderde yqpaldy din memlekettik kýsh ekenin qazaqstandyqtar bilmedi. Úlybritaniya anglikandyq memlekettik shirkeu, onyng basynda memleket basshysy, monarh koroleva Elizaveta II. Al, evangelistik – luterandyq shirkeuge kóptegen elderde memlekettik mәrtebe berilgen; Shvesiyada shirkeu ýkimetting qúzyrynda. Barlyq azamattar shirkeu salyghyn tóleuge mindetti, shirkeu memlekettik budjetten qarjylandyrylady, shir­keu orman men jer iyelenushi; Fiyn­lyandiyada shirkeuding barlyq shyghyn­dary memlekettik budjet jәne shirkeu salyghy esebinen tólenedi; Daniyada shirkeuding basshysy koroli, arnauly salyqtar jinalady, svyashennikter memlekettik qyzmetshiler bolyp esepteledi; Islandiyada shirkeuding bas­shysy preziydent jәne memleket shir­keuding ekonomikalyq jaghdayyna jauapty.

Memleketimizde ishtey ateizm әrtýrli kórinis aldy. Syrttan tanylyp jatqan pikirdi kolday jónelip, elimizde islam tym asqynyp bara jatyr, meshitter tym kóbeyip ketti, qalalarda diny rәmizder basym, búl zayyrly memleketke sәikes emes deushiler kezdesedi. Osylay, memleketimiz klerikaldanyp, nemese dinge boy úsynyp bara jatyr dep te aitushylar bar. Elin, ruhany dәstýrin syilaytyn zayyrly memleketterde búnday sózderdi ashyq aitugha barmaydy, ony әdepsizdikke sanaydy, al, ol elderde diny ghibadathanalar, ay men krester de barshylyq. Tórkinimiz Kenes ýkimeti últ dese últshyl dep aiyptaugha dayyn túratyn edi. Endi, býgin din dese, әsirese, islam dini turaly sóz bola qalsa, ol dindi ústanushylargha «ekstremist», «terrorist», «vahabist» deytinder kóbeydi. Shyndyghynda, múnday anyqtamany tek sot bere alady. Áli de bolsa, dindi jau kórmese de, iydeologiya salasynda bәsekeles kóredi. Jastardyng kóbirek meshitke baratyny, bolmasa, erekshe kiyinse, osydan jasyryn qauip izdeushiler tabyldy. Ja­narghan diny sanany elding basyn biriktiretin mәdeniyetinin, dәstýrining tiregine ainaldyrudyng ornyna din men halyqtyn, din men mәdiniyet arasyna bóget salugha, eldi jikke bóluge tyrysu bayqalady.

Qúqyq qorghau organdary men arnauly qyzmetkerler de óz qyzmetin tym keng maghynada týsinip, óz qyzmetterinde óz qúzyretteri shenberinen asyp jatady, memlekettik basqa organdardyng qyzmetin almastyrugha tyrysushylyq boy kórsetedi. Qay salada da barlyghyn baqylap, «ashsa alaqanymda, júmsa júdyryghymda bolsyn» degen niyet oidaghyday nәtiyje bermeytindigi belgili. Tizgindep, kýnde «dostyq» әngimege shaqyru adamdy ashyndyryp,  ózine ózi qol salugha deyin aparady. Ekstremizmmen kýresti jeleu etip azamattardyng jeke isine aralasu da oryn aluda. Keyde qylmystyq qaqtyghystardyng astaryna diny mәn berushilik jii kezdesedi. Qauip-qaterding sebebin dinnen ghana izdeu, olar әleumettik basqa da sebebterin izdeudi shekteydi. Búl, birinshiden, kórshi slavyan elderining búqaralyq aqparat qúraldarynyng barlyq pәleni músylmandardan kórip, olardy qúbyjyq etip kórsetip, ózderin aqtaugha tyrysushylyghynan tuyp otyr. Búl, әsirese, Sheshenstandaghy soghys kezinde jii kórinis berdi. Ekinshiden, dindarlyqty – «fanatizm», radikaldyq is-әrekettermen baylanystyratyn psihologiya óz ishimizde әli de kórinis  alyp otyr. Din ata-baba­la­rymyzdyng qúndylyghynyng negi­zi degenimizben, әli onyng parqyna baru kýrdeli izdenis. Orys aqyny A. Voznesenskiy aitqanday, býgingi qazaq­tardyng da kindigin negizinen ateister kesken, ruhany tәrbie almaghan úrpaq endi kóp dýniyeni oy eleginen ótkizude.

Ateizm negizinen Europa mәdeniyetinde hristiandyqqa oppozisiya retinde payda bolghan qúbylys. Biraq, ateizmning basty qyzmeti dindi synau emes edi. Onyng negizgi qyzmeti búryn da, býgin de – tabighatty, qoghamdy ghylymy túrghydan týsindiru, adamnyng tanymdyq jәne jasampazdyq qabiletin qalyptastyru, sodan keyin baryp dindi synau boldy. Ateizmdi tek materialistik filosofiya­men baylanys­tyru da qate. Ol iydealistik filosofiyagha da tәn. F.Nisshe, A.Kamu, J.P.Sartr, B.Rasseldi aitsaq ta jetkilikti. Tәuel­sizdik pen jariyalylyq oktyabri tónke­risinen keyingi kóptegen qayghyly uaqiy­ghalardyn, jappay qughyn-sýrginnin, ashtyqtyng betin ashty. Kenes ýkimeti din qyzmetkerlerine, meshit pen shir­keulerge qarsy asa qatigezdik baghyt ús­tandy. Búl zansyzdyq halyqtyng  ashu-yzasyn tughyzyp kenes iydeologiyasyna,  әsirese, «ghylymy ateizmge» qarsylyqty qozdyrdy. Ozbyrlyq, dóreki kenestik ateizm әlem tarihynda qalyp­tasqan ateizmnen bólek qúbylys edi. Qatygez qúdaysyzdyq ilimi ruhany ómirding barlyq salalaryna – әdebiyet, óner, poeziya, húqyq, gumanitarlyq ghylym-bilimge qarsy júmsaldy. Ótken qylmystardy sy­nau ainalyp kelgende ateizmdi balaghat sózge ainaldyrdy, al, ony qoldaushylar qiyanatshyl, kesapat, mәdeny eskertkishterdi qira­tushylar, jappay qughyn-sýrginge jauapty dep aiyptaldy.

Otarlanghan qazaq elinde últ-azat­tyq qozghalys diny sipat alyp, din әrtýrli әleumettik jәne sayasy kýshterdi toptastyrdy. Dәs­týrli mәde­niyet, onyng ishinde diny qún­dy­lyqtar, orystandyru sayasatyna qarsy ymyrasyz qarsylyq kórsetti. Son­dyqtan, qazaqtar totalitarlyq ateizmge últsyzdandyrushy, din búzghysh iydeologiya retinde qarady. Ateistik bilim men tәrbie qazaq últynyng sanasynda óz izin qaldyrghanmen tereng tamyryn jaya almaghandyqtan, ateiys­ter tәuelsizdik túsynda diny senimge qarsy bas kótermedi. Al, pravoslavtar – ateister hristian qúndylyqtaryn baghalay bastady. Kommunister de syrttay bolsa da ateizmnen bas tartty. Endi, ateizm «qartaya» bas­tady. Agha úrpaqqa sanasyna singen nanym-senimnen aiyrylu qiyn bolsa, janalyqqa ýiir jastardyng dinge qyzyghushylyghy tez ósti. 

Postateistik Qazaqstanda, basqa da búrynghy sosialistik elderde ateizm men adamgershilik mәselesi tónireginde pikirtalas tudy. «Jaratushygha senimnen, payghambarlardy onyng elshileri tanudan, Qasiyetti kitaptardy moyyndaudan tys adam boyynda kisilik, izgilik qasiyetter boluy mýmkin emes» degen pikirdi etiy­kalyq immanentizm konsepsiyasy qol­daydy. Kenes biyligining daghdarysy, post­kenestik elderdegi moralidyq qúl­diy­laudyng sebebin dinning әlsireuinen dep týsindiredi. Aynalyp kelgende, búl problema ateistik qoghamda tәrbiyelengen úrpaqqa, olardyng kisilik ústanymyna din túrghysynan kózqarasyna tireledi. 

Qarapayym halyqty aitpaghanda, Kom­muniys­tik  partiya  ókilderining birqataryna ishtey, ýstýrtin bolsa da din qaghidalaryn ústanu tәn bolghan, dini júmsaq, meyirimdi, qayyrymdy adamdar olardyng qatarynda az bolmaghany belgili. Sonymen birge, olar sosializm túsyndaghy әleumettik әdildikti, ghylym men bilimnin, mәdeniyetting damuyn joghary baghalap, ateisterding din ókilderining minez-qúlqyn synauyn da maqúldaghan. Sóite túra, sosialistik iydeya men diny uaghyzdardyng keybir tústarynyn, әsirese, tәrbie mәselesinde ýilesuin baghalaghan. Fransuz filosofy Klod Adrian Gelivesiy dinaralyq qaqtyghystardy esh­qanday aqyl-parasatpen aqtaugha bol­may­tyndyghyn aita kele, myna ósiyet-әngimege nazar audarady. Kórnekti suretshi týsinde júmaqtyng qaqpasyna kóterilse, ony qasqabas, saqaly beline týsken, qolynda kiltteri bar bir qariya tanghaldyrady. Zer salyp qarasa, ol әulie Petr eken. Apostol júmaq qaqpasynyng aldynda otyr. Bir top adam oghan qaray bet alady. Birinshi bolyp katolik keledi: «Men ómir boyy osy dindi ústandym, izgilikti, raqymshyl adammyn», – deydi. «Olay bolsa», – deydi әuliye, – júmaqta katolikter otyratyn qatargha ót». Odan keyin protestant kórinedi, ol da ózin kisilik qasiyetim mol, yjdahatty janmyn dep tanystyrady da, sonday jauap alady. Odan keyin Baghdat,  Basyr, basqa qalalardan kelgen músylmandar ózderin meyirban, kenpeyildi adamdarmyz deydi. Áulie Petr músylmandargha da qúrmetti oryn úsynady. Eng sonynda taghy bir adam jaqyndaydy: «Sen qay dindi ústanasyn? – degen Apostol saualyna: «Men, qasiyettim, eshbir dindi ústanbaymyn, biraq, men de, meyirban, janashyr adammyn», – deydi. «Olay bolsa, sening de ótuine bolady, biraq, seni qayda otyrghyzamyn», – dep qinalady әuliye. Sebebi, júmaqta dindarlargha ghana oryn bar. «Oryndy ózing tanda, parasatty degenning qasyna otyr» deydi әuliye. Adamdardyng nanym-senimine búi­ryq-zorlyq jýrmeydi. Gelivesiy taghynan ketken korolidyn: «Ýiimde 30-dan astam saghat bar, biraq, solardyng ishinde bir sәtte, dәlme-dәl bir uaqytty kórsetetin eki saghat joq. Qalaysha men din mәselesinde barlyq adamdar birdey oilasyn dep mәjbýrleymin? Qanday aqymaqtyq, qanday astamshylyq!»,  – dep kesh bolsa da ókingenin aitady. Búl mysaldan tek dinshil adam ghana emes, dindi ústanbaytyndar da izgilikti, imandy, berekeli, bolmasa kesirli, raqymsyz adamdar boluy mýmkin degen oy tuady. 

Reseyding «Nauka y religiya» jurna­lynyng betinde ótken  «Verungshie y ateisty v sovremennom obshestve» atty pikirtalasta mynaday oy aityldy: «Otkazyvati ateistam v nravstvennosty nevozmojno. Nashy dedy, otsy vospityvalisi y formirovalisi v ateisticheskom obshestve y pry etom byly potryasayshimy v moralinom plan ludimi. Konechno, v sovetskom obshestve byly y veruyshiye, no vedi byly y te, kto vpolne soznatelino schital sebya ateistom y pry etom byl nosiytelem vysokih nravstvennyh prinsipov». Biyazy, ózara syilastyq jaghdaygha ótken búl pikirtalas dindegi adam ózining mәngiligine senedi, ol onyng ateisterden ýlken artyqshylyghy degen oy aityldy.  Al, ateist o dýniyeni moyyndamaydy, tek osy dýniyede ghana ómir sýredi, onyng artynda iygilikti isi men amal- әreketi qalady, qayyrymdylyghy men meyirimdiligi onyng atyn  óltirmeydi degen pikirmen aitys ayaqtaldy, búl ateisterding artyqshylyghy delingen.

Reseyding dintanu әdebiyetinde Apos­tol  Iakovtyng  «Vera bez del mertva» pikirin jii keltiredi. IYgilikti is joq jerde din jansyz degen oidy bildirse kerek búl kózqaras. Is degende enbek, júmys, qaraket, sharua, otbasy, minez-qúlyq túty­natyn din jolyna, baghytyna ýilesui tu­raly aitylghan   bolsa kerek. IYgilikti isti dindegiler men dindi qoldamaytyndar je­ke adamdar atqaruy mýmkin. Al, dini әl­siregen elde adamgershilik qúndylyqtar da әlsirey beredi degen oy basym.

Din túrghysynan «býgin Europanyng kelbeti ózgerude, keyde, tipti, hristian­dyqtan keyingi Europa» dep jatady, hristiandyq qúndylyqtar óz mәnin joya bastaghan. 2006 jyly Qazaqstan Respublikasy Parlament delegasiyasynyng qúramynda Beligiya Korolidigine resmy saparmen barghanymyzda, biz ýshin óte ynghaysyz jaghdaydyng ýstinen shyqtyq. Baghdarlamagha sәikes, bizdi Antverpen qalasynyng gubernatory qabyldady. Qabyldaudan keyin ghimarattyng bir shetinde saltanatty shara ótip jatyr­ghanyn bayqadyq: muzyqa, du qol sha­palaq. Barsaq, eki jigit nekelesip, dos­tary tuystary olardy qúttyqtap jatyr eken. Jyndyhanada bolghanday әser alyp syrtqa shyqtyq. Kelesi kezdesuimiz qalanyng svyashenniygimen edi, ol bizdi kýtip otyr eken. Alghashqy saualymyz birjynysty neke turaly boldy. Svyashennik «Bizding qogham azdy. Jaratushy bireuimizdi er, ekinshimizdi әiel etip, júptasyp, otbasyn qúryp, úrpaq ósiruge búiyrdy. Biz bolsaq, birjynysty ne­keni zandastyryp, Jaratushygha, tabiy­ghatqa qarsy is jasap jatyrmyz» – dedi. «Sizder, – dep sózin jalghastyrdy ol, – deputat ekensizder, birjynysty nekeni qoldaytyn zang qabyldamanyzdar. Esterinde bolsyn, sizder qúrmettep qarsy alyp, qonaq qylyp jýrgen bizding lauazymdy adamdar, deputattar, ministrler, basqalardyng da birqatary birjynystyq nekede túrady. Sizder ony bilmeytin de shygharsyz».

Demokratiyanyng ekinshi jaghy da bar. Erkindik әkesining qyzyna ýilenuine, balasynyng anasyna ýilenuine, erkek pen erkek, әiel men әielding nekelesuine, denem ózimdiki dep, ony satyp jezókshe bolyp, tabys tabugha jaghday tughyzyp otyr. Europada balalardyng 30% nekege túrmaghandardan tuady. AQSh – ta balalardyng tek 50% әkesi, ne anasy bar, jalghyz bastylar kóbengde. Áriyne, Europada shynayy hristiandyq ta bar, taqua, qúlyqty, dindar azamattar da kóp. Sondyqtan, hristian dinine degen salqyndyqqa, búl ruhany daghdarysqa ýlken alandaushylyq bildirip, adamgershilikting qazyghyn Europa da  dinnen izdeude. 

Ghylymy әdebiyette shynayy dindar adamdar men dinde joq adamdardyng kisilik qasiyetteri turaly pikirtalastar tolas­tar emes. Shynayy dindar adamdargha tәn meyirimdilik, raqymdylyq, riyasyz shyn kónil, qayyrymdylyq, yqylastylyq, kishipeyildilik, ókinu, opyq jeu shynayy dindarlargha da, dinde joqtaghylargha da tәn bolghandyqtan bireuler dinde joq adamdar bolmaydy dese, ekinshileri qúdaysyz da әdil qogham qúrugha bolady desedi.

Jeke adamnyng din tandauyna húqy bar. Al, tútastay dininen aiyrylghan últ, últtyq qasiyetinen, memleketinen aiyrylady. Psihologiya ghylymynda Tomas teoremasy degen qaghida bar. Mysaly, bankting bolashaghyna senbey, salymshylar ózderining qarjylaryn ala berse bankrotqa úshyraydy. Sol siyaqty tilinen bezip, dininen, dilinen shyqqandar kóbeye berse, san sapagha ainalyp, últ birte-birte ydyray beredi, memleket te kýireydi. Senim-tútastyq pen birlikting kepili. Qogham shyndyghynda birtútas organizm, býtin denedey. Sol organizmning bir mýshesindegi ózgeris basqa mýshelerine әser etedi. Últtyng ruhyna sal­ghan jaraqat uaqytpen de emdelmeydi, onyng ruhynda mәngi iz qaldyruy mýmkin. Din tazartushy, demeu berushi, jaraqatty jazushy, sauyqtyrushy em, әleumettik organizmnen ziyandy qaldyqtardy shygharushy dep beker aitylmaghan. Adam ózining tabighy qajettiligin qanaghattandyrugha qanday múqtaj bolsa, ruhany azyqqa, tazarugha múqtaj. Adamdardyng ruhany bolmysyn keyde jer asty paydaly qazbalaryna teneydi.  Jer qoynauyndaghy rudalar tabighy shiykizat qana, olardy juyp tazartylghannan, óndegennen, keyin olar taza altyngha, kýmiske, almazgha ainalady. Sol siyaqty, beynelep aitqanda, adamdardy da dinder taqualyqqa tәr­biyeleydi, bolmasa boyynda jinalghan u auyr indetterge úlasuy mýmkin, tipti, organizmdi kýiretuge, ydyratugha әke­ledi. Tәuelsizdik, derbes memlekettik, últtyq til, ortaq dәstýr men dәstýrli mú­sylmandyq qúndylyqtar últty úiystyrugha mýmkindik tughyzady.

Amankeldi  Aytaly,
filosofiya ghylymdarynyn doktory

"Aqiqat"