كەڭەس زامانىنىڭ باسقا دا حالىقتارى سياقتى قازاق حالقى دا، فەوداليزمنەن كاپيتاليزمگە ءوتۋ ەكسپەريمەنتىن باستان كەشىردى. كەنجە قالعان حالىقتاردىڭ شارۋاشىلىق، ءبىلىم، مادەنيەت، تەحنيكا سالالارىندا دامۋ دەڭگەيىن كوتەرۋ يدەياسى دۇرىس تا بولار. بىراق، ءىس جۇزىندە 10-15 جىلدا ۇلتتىڭ بولمىسىن، مادەنيەتىن، ءدىنىن سوتسياليستىك قالىپقا (ستاندارت) ساي قايتا وزگەرتۋ ماقساتى قويىلدى. وتارلانعان قازاق ەلىندە عاسىرلار بويى، حريستيانداندىرۋ (شوقىندىرۋ), ورىستاندىرۋ جۇرگىزىلىپ كەلسە، كەڭەس ۇكىمەتى، ەندى، تاپتىق تۇرعىدان يسلامعا دا، پراۆوسلاۆيەگە دە قارسى اتەيستىك يدەيالىق كۇرەس جاريالادى. كۇرەس اسا دورەكى جانە قاتىگەزدىكپەن جۇرگىزىلدى. سوتسياليزم تۇسىندا جەدەلدەتىپ جاڭا زايىر­لى اتەيستىك مادەنيەت قالىپتاستىرۋ قولعا الىندى، شىركەۋلەر مەن مەشىتتەر توڭىرەگىندە قىرىن قاباق احۋال قالىپتاستى. ەڭ ءبىر اقىلعا سىيىمسىز جاعداي، مەملەكەت قۇرۋشى يدەولوگيا ماركسيزم-لەنينيزم اتەيستىك سيپاتتا بولا تۇرا، كيەلى ءدىني سيپات تا الدى. كوسەمدەرگە عاجايىپ پايعامبارلارعا ءتان قاسيەتتەر تاڭىلدى، كوممۋنيزم جۇماق سياقتى جارقىن بولاشاق بەينەسىندە ناسيحاتتالىندى.

قازاقستاندا، باسقا دا پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردە دىنگە بوستاندىق بەرىلگەنمەن، دىنگە بايلانىستى احۋال ەرەكشە بولدى. ەۋروپالىق ەلدەردىڭ ساياسي جانە يدەولوگيالىق جۇيەسى رەتتەلگەن، بەلگىلى ءبىر جونگە سالىنعان، قاندايما راديكالدىق اعىمدارمەن ديالوگقا بارۋعا، بولماسا ولاردىڭ زياندى سالدارىنىڭ الدىن الۋعا مول تاجىريبەلەرى بار. قا­زاقستاندا، باسقا دا جاس مەملەكەتتەردە احۋال باسقاشا: مەشىت، شىركەۋلەر، حرامدار قيراتىلعان، ءدىني ادەبيەتتەر تاركىلەنگەن، ءدىني قايراتكەرلەر قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان. باستارىنان گەنوتسيد وتكىزگەن از عانا ءدىني قىزمەتكەرلەر، يمامدار، سۆياششەننيكتەر قورقىنىشقا تەرەڭ بوي الدىرعاندارى سونشالىق، بۇگىندە ەنجار، جالتاق، دەموكراتيالىق جاعدايعا، ءدىني سەنىم بوستاندىعىنا دايىن بولمادى، رۋحاني جەتەكشى بولا المادى. سوندىقتان، ولار ەلدىڭ رۋحاني تالابىن جانە جاستاردىڭ سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرا المادى. كوممۋنيستىك يدەولوگيا، اتەيزم دە ءىزسىز كەتكەن جوق. بىرنەشە ون جىلدار بويى اتەيزم يدەولوگيا­سىن كۇشپەن ەنگىزۋ ءدىندى تامىرىمەن جويۋ ماقساتىمەن قاتار ءجۇردى. ءدىننىڭ ىقپالى السىرەدى، قايىرىمدىلىق، گۋمانيستىك قىزمەتىنە دە تىيىم سالىندى. دەگەنمەن ءدىن تامىرىمەن جويىلمادى، اتەيزمدى سىڭىرە المادى، بىراق، ءدىننىڭ ىقپالى، رۋحاني كۇش-قۋاتى تومەندەدى، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى مەشىت، شىركەۋدەن الاستاتىلدى. اتەيزمنىڭ سالقىندىعى، دىننەن ۇركۋ، ۇرەي كۇتۋشىلىك قازاقستاندا  دا بايقالدى. اسىرەسە، يسلام قاۋپىنەن قورقۋ كورىنىس الدى. باسقا دىندەر سياق­تى يسلامنىڭ دا تاعاتتىلىققا، بايسالدىلىققا تاربيەلەيتىنىن، دىندار­لىقپەن بىرگە ىزگىلىك پەن جاراستىقتىڭ ۇيالايتىنىن مويىندامايتىندار شىق­­تى. كەيدە وركەنيەتتى ەۋروپا ەلدە­­­رىن­دە ءدىن قوعامنان شەتتەتىلگەن دەگەن پىكىر تاراتىلدى. سول ەلدەردە ىقپالدى ءدىن مەملەكەتتىك كۇش ەكەنىن قازاقستاندىقتار بىلمەدى. ۇلىبريتانيا انگليكاندىق مەملەكەتتىك شىركەۋ، ونىڭ باسىندا مەملەكەت باسشىسى، مونارح كورولەۆا ەليزاۆەتا II. ال، ەۆانگەليستىك – ليۋتەراندىق شىركەۋگە كوپتەگەن ەلدەردە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلگەن; شۆەتسيادا شىركەۋ ۇكىمەتتىڭ قۇزىرىندا. بارلىق ازاماتتار شىركەۋ سالىعىن تولەۋگە مىندەتتى، شىركەۋ مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلادى، شىر­كەۋ ورمان مەن جەر يەلەنۋشى; فين­ليانديادا شىركەۋدىڭ بارلىق شىعىن­دارى مەملەكەتتىك بيۋدجەت جانە شىركەۋ سالىعى ەسەبىنەن تولەنەدى; دانيادا شىركەۋدىڭ باسشىسى كورول، ارناۋلى سالىقتار جينالادى، سۆياششەننيكتەر مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر بولىپ ەسەپتەلەدى; يسلانديادا شىركەۋدىڭ باس­شىسى پرەزيدەنت جانە مەملەكەت شىر­كەۋدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنا جاۋاپتى.

مەملەكەتىمىزدە ىشتەي اتەيزم ءارتۇرلى كورىنىس الدى. سىرتتان تاڭىلىپ جاتقان پىكىردى كولداي جونەلىپ، ەلىمىزدە يسلام تىم اسقىنىپ بارا جاتىر، مەشىتتەر تىم كوبەيىپ كەتتى، قالالاردا ءدىني رامىزدەر باسىم، بۇل زايىرلى مەملەكەتكە سايكەس ەمەس دەۋشىلەر كەزدەسەدى. وسىلاي، مەملەكەتىمىز كلەريكالدانىپ، نەمەسە دىنگە بوي ۇسىنىپ بارا جاتىر دەپ تە ايتۋشىلار بار. ەلىن، رۋحاني ءداستۇرىن سىيلايتىن زايىرلى مەملەكەتتەردە بۇنداي سوزدەردى اشىق ايتۋعا بارمايدى، ونى ادەپسىزدىككە سانايدى، ال، ول ەلدەردە ءدىني عيباداتحانالار، اي مەن كرەستەر دە بارشىلىق. توركىنىمىز كەڭەس ۇكىمەتى ۇلت دەسە ۇلتشىل دەپ ايىپتاۋعا دايىن تۇراتىن ەدى. ەندى، بۇگىن ءدىن دەسە، اسىرەسە، يسلام ءدىنى تۋرالى ءسوز بولا قالسا، ول ءدىندى ۇستانۋشىلارعا «ەكسترەميست»، «تەرروريست»، «ۆاحابيست» دەيتىندەر كوبەيدى. شىندىعىندا، مۇنداي انىقتامانى تەك سوت بەرە الادى. ءالى دە بولسا، ءدىندى جاۋ كورمەسە دە، يدەولوگيا سالاسىندا باسەكەلەس كورەدى. جاستاردىڭ كوبىرەك مەشىتكە باراتىنى، بولماسا، ەرەكشە كيىنسە، وسىدان جاسىرىن قاۋىپ ىزدەۋشىلەر تابىلدى. جا­ڭارعان ءدىني سانانى ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن مادەنيەتىنىڭ، ءداستۇرىنىڭ تىرەگىنە اينالدىرۋدىڭ ورنىنا ءدىن مەن حالىقتىڭ، ءدىن مەن مادينيەت اراسىنا بوگەت سالۋعا، ەلدى جىككە بولۋگە تىرىسۋ بايقالادى.

قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن ارناۋلى قىزمەتكەرلەر دە ءوز قىزمەتىن تىم كەڭ ماعىنادا ءتۇسىنىپ، ءوز قىزمەتتەرىندە ءوز قۇزىرەتتەرى شەڭبەرىنەن اسىپ جاتادى، مەملەكەتتىك باسقا ورگانداردىڭ قىزمەتىن الماستىرۋعا تىرىسۋشىلىق بوي كورسەتەدى. قاي سالادا دا بارلىعىن باقىلاپ، «اشسا الاقانىمدا، جۇمسا جۇدىرىعىمدا بولسىن» دەگەن نيەت ويداعىداي ناتيجە بەرمەيتىندىگى بەلگىلى. تىزگىندەپ، كۇندە «دوستىق» اڭگىمەگە شاقىرۋ ادامدى اشىندىرىپ،  وزىنە ءوزى قول سالۋعا دەيىن اپارادى. ەكسترەميزممەن كۇرەستى جەلەۋ ەتىپ ازاماتتاردىڭ جەكە ىسىنە ارالاسۋ دا ورىن الۋدا. كەيدە قىلمىستىق قاقتىعىستاردىڭ استارىنا ءدىني ءمان بەرۋشىلىك ءجيى كەزدەسەدى. قاۋىپ-قاتەردىڭ سەبەبىن دىننەن عانا ىزدەۋ، ولار الەۋمەتتىك باسقا دا سەبەبتەرىن ىزدەۋدى شەكتەيدى. بۇل، بىرىنشىدەن، كورشى سلاۆيان ەلدەرىنىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ بارلىق پالەنى مۇسىلمانداردان كورىپ، ولاردى قۇبىجىق ەتىپ كورسەتىپ، وزدەرىن اقتاۋعا تىرىسۋشىلىعىنان تۋىپ وتىر. بۇل، اسىرەسە، شەشەنستانداعى سوعىس كەزىندە ءجيى كورىنىس بەردى. ەكىنشىدەن، دىندارلىقتى – «فاناتيزم»، راديكالدىق ءىس-ارەكەتتەرمەن بايلانىستىراتىن پسيحولوگيا ءوز ىشىمىزدە ءالى دە كورىنىس  الىپ وتىر. ءدىن اتا-بابا­لا­رىمىزدىڭ قۇندىلىعىنىڭ نەگى­زى دەگەنىمىزبەن، ءالى ونىڭ پارقىنا بارۋ كۇردەلى ىزدەنىس. ورىس اقىنى ا. ۆوزنەسەنسكي ايتقانداي، بۇگىنگى قازاق­تاردىڭ دا كىندىگىن نەگىزىنەن اتەيستەر كەسكەن، رۋحاني تاربيە الماعان ۇرپاق ەندى كوپ دۇنيەنى وي ەلەگىنەن وتكىزۋدە.

اتەيزم نەگىزىنەن ەۋروپا مادەنيەتىندە حريستياندىققا وپپوزيتسيا رەتىندە پايدا بولعان قۇبىلىس. بىراق، اتەيزمنىڭ باستى قىزمەتى ءدىندى سىناۋ ەمەس ەدى. ونىڭ نەگىزگى قىزمەتى بۇرىن دا، بۇگىن دە – تابيعاتتى، قوعامدى عىلىمي تۇرعىدان ءتۇسىندىرۋ، ادامنىڭ تانىمدىق جانە جاسامپازدىق قابىلەتىن قالىپتاستىرۋ، سودان كەيىن بارىپ ءدىندى سىناۋ بولدى. اتەيزمدى تەك ماتەرياليستىك فيلوسوفيا­مەن بايلانىس­تىرۋ دا قاتە. ول يدەاليستىك فيلوسوفياعا دا ءتان. ف.نيتسشە، ا.كاميۋ، ج.پ.سارتر، ب.راسسەلدى ايتساق تا جەتكىلىكتى. تاۋەل­سىزدىك پەن جاريالىلىق وكتيابر توڭكە­رىسىنەن كەيىنگى كوپتەگەن قايعىلى ۋاقي­عالاردىڭ، جاپپاي قۋعىن-سۇرگىننىڭ، اشتىقتىڭ بەتىن اشتى. كەڭەس ۇكىمەتى ءدىن قىزمەتكەرلەرىنە، مەشىت پەن شىر­كەۋلەرگە قارسى اسا قاتىگەزدىك باعىت ۇس­تاندى. بۇل زاڭسىزدىق حالىقتىڭ  اشۋ-ىزاسىن تۋعىزىپ كەڭەس يدەولوگياسىنا،  اسىرەسە، «عىلىمي اتەيزمگە» قارسىلىقتى قوزدىردى. وزبىرلىق، دورەكى كەڭەستىك اتەيزم الەم تاريحىندا قالىپ­تاسقان اتەيزمنەن بولەك قۇبىلىس ەدى. قاتىگەز قۇدايسىزدىق ءىلىمى رۋحاني ءومىردىڭ بارلىق سالالارىنا – ادەبيەت، ونەر، پوەزيا، حۇقىق، گۋمانيتارلىق عىلىم-بىلىمگە قارسى جۇمسالدى. وتكەن قىلمىستاردى سى­ناۋ اينالىپ كەلگەندە اتەيزمدى بالاعات سوزگە اينالدىردى، ال، ونى قولداۋشىلار قياناتشىل، كەساپات، مادەني ەسكەرتكىشتەردى قيرا­تۋشىلار، جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە جاۋاپتى دەپ ايىپتالدى.

وتارلانعان قازاق ەلىندە ۇلت-ازات­تىق قوزعالىس ءدىني سيپات الىپ، ءدىن ءارتۇرلى الەۋمەتتىك جانە ساياسي كۇشتەردى توپتاستىردى. ءداس­تۇرلى مادە­نيەت، ونىڭ ىشىندە ءدىني قۇن­دى­لىقتار، ورىستاندىرۋ ساياساتىنا قارسى ىمىراسىز قارسىلىق كورسەتتى. سون­دىقتان، قازاقتار توتاليتارلىق اتەيزمگە ۇلتسىزداندىرۋشى، ءدىن بۇزعىش يدەولوگيا رەتىندە قارادى. اتەيستىك ءبىلىم مەن تاربيە قازاق ۇلتىنىڭ ساناسىندا ءوز ءىزىن قالدىرعانمەن تەرەڭ تامىرىن جايا الماعاندىقتان، اتەيس­تەر تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ءدىني سەنىمگە قارسى باس كوتەرمەدى. ال، پراۆوسلاۆتار – اتەيستەر حريستيان قۇندىلىقتارىن باعالاي باستادى. كوممۋنيستەر دە سىرتتاي بولسا دا اتەيزمنەن باس تارتتى. ەندى، اتەيزم «قارتايا» باس­تادى. اعا ۇرپاققا ساناسىنا سىڭگەن نانىم-سەنىمنەن ايىرىلۋ قيىن بولسا، جاڭالىققا ءۇيىر جاستاردىڭ دىنگە قىزىعۋشىلىعى تەز ءوستى. 

پوستاتەيستىك قازاقستاندا، باسقا دا بۇرىنعى سوتسياليستىك ەلدەردە اتەيزم مەن ادامگەرشىلىك ماسەلەسى توڭىرەگىندە پىكىرتالاس تۋدى. «جاراتۋشىعا سەنىمنەن، پايعامبارلاردى ونىڭ ەلشىلەرى تانۋدان، قاسيەتتى كىتاپتاردى مويىنداۋدان تىس ادام بويىندا كىسىلىك، ىزگىلىك قاسيەتتەر بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن پىكىردى ەتي­كالىق يممانەنتيزم كونتسەپتسياسى قول­دايدى. كەڭەس بيلىگىنىڭ داعدارىسى، پوست­كەڭەستىك ەلدەردەگى مورالدىق قۇل­دي­لاۋدىڭ سەبەبىن ءدىننىڭ السىرەۋىنەن دەپ تۇسىندىرەدى. اينالىپ كەلگەندە، بۇل پروبلەما اتەيستىك قوعامدا تاربيەلەنگەن ۇرپاققا، ولاردىڭ كىسىلىك ۇستانىمىنا ءدىن تۇرعىسىنان كوزقاراسىنا تىرەلەدى. 

قاراپايىم حالىقتى ايتپاعاندا، كوم­مۋنيس­تىك  پارتيا  وكىلدەرىنىڭ بىرقاتارىنا ىشتەي، ءۇستۇرتىن بولسا دا ءدىن قاعيدالارىن ۇستانۋ ءتان بولعان، ءدىنى جۇمساق، مەيىرىمدى، قايىرىمدى ادامدار ولاردىڭ قاتارىندا از بولماعانى بەلگىلى. سونىمەن بىرگە، ولار سوتسياليزم تۇسىنداعى الەۋمەتتىك ادىلدىكتى، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، مادەنيەتتىڭ دامۋىن جوعارى باعالاپ، اتەيستەردىڭ ءدىن وكىلدەرىنىڭ مىنەز-قۇلقىن سىناۋىن دا ماقۇلداعان. سويتە تۇرا، سوتسياليستىك يدەيا مەن ءدىني ۋاعىزداردىڭ كەيبىر تۇستارىنىڭ، اسىرەسە، تاربيە ماسەلەسىندە ۇيلەسۋىن باعالاعان. فرانتسۋز فيلوسوفى كلود ادريان گەلۆەتسي دىنارالىق قاقتىعىستاردى ەش­قانداي اقىل-پاراساتپەن اقتاۋعا بول­ماي­تىندىعىن ايتا كەلە، مىنا وسيەت-اڭگىمەگە نازار اۋدارادى. كورنەكتى سۋرەتشى تۇسىندە جۇماقتىڭ قاقپاسىنا كوتەرىلسە، ونى قاسقاباس، ساقالى بەلىنە تۇسكەن، قولىندا كىلتتەرى بار ءبىر قاريا تاڭعالدىرادى. زەر سالىپ قاراسا، ول اۋليە پەتر ەكەن. اپوستول جۇماق قاقپاسىنىڭ الدىندا وتىر. ءبىر توپ ادام وعان قاراي بەت الادى. ءبىرىنشى بولىپ كاتوليك كەلەدى: «مەن ءومىر بويى وسى ءدىندى ۇستاندىم، ىزگىلىكتى، راقىمشىل اداممىن»، – دەيدى. «ولاي بولسا»، – دەيدى اۋليە، – جۇماقتا كاتوليكتەر وتىراتىن قاتارعا ءوت». ودان كەيىن پروتەستانت كورىنەدى، ول دا ءوزىن كىسىلىك قاسيەتىم مول، ىجداھاتتى جانمىن دەپ تانىستىرادى دا، سونداي جاۋاپ الادى. ودان كەيىن باعدات،  باسىر، باسقا قالالاردان كەلگەن مۇسىلماندار وزدەرىن مەيىربان، كەڭپەيىلدى ادامدارمىز دەيدى. اۋليە پەتر مۇسىلماندارعا دا قۇرمەتتى ورىن ۇسىنادى. ەڭ سوڭىندا تاعى ءبىر ادام جاقىندايدى: «سەن قاي ءدىندى ۇستاناسىڭ؟ – دەگەن اپوستول ساۋالىنا: «مەن، قاسيەتتىم، ەشبىر ءدىندى ۇستانبايمىن، بىراق، مەن دە، مەيىربان، جاناشىر اداممىن»، – دەيدى. «ولاي بولسا، سەنىڭ دە وتۋىڭە بولادى، بىراق، سەنى قايدا وتىرعىزامىن»، – دەپ قينالادى اۋليە. سەبەبى، جۇماقتا دىندارلارعا عانا ورىن بار. «ورىندى ءوزىڭ تاڭدا، پاراساتتى دەگەننىڭ قاسىنا وتىر» دەيدى اۋليە. ادامداردىڭ نانىم-سەنىمىنە بۇي­رىق-زورلىق جۇرمەيدى. گەلۆەتسي تاعىنان كەتكەن كورولدىڭ: «ۇيىمدە 30-دان استام ساعات بار، بىراق، سولاردىڭ ىشىندە ءبىر ساتتە، دالمە-ءدال ءبىر ۋاقىتتى كورسەتەتىن ەكى ساعات جوق. قالايشا مەن ءدىن ماسەلەسىندە بارلىق ادامدار بىردەي ويلاسىن دەپ ماجبۇرلەيمىن؟ قانداي اقىماقتىق، قانداي استامشىلىق!»،  – دەپ كەش بولسا دا وكىنگەنىن ايتادى. بۇل مىسالدان تەك ءدىنشىل ادام عانا ەمەس، ءدىندى ۇستانبايتىندار دا ىزگىلىكتى، يماندى، بەرەكەلى، بولماسا كەسىرلى، راقىمسىز ادامدار بولۋى مۇمكىن دەگەن وي تۋادى. 

رەسەيدىڭ «ناۋكا ي رەليگيا» جۋرنا­لىنىڭ بەتىندە وتكەن  «ۆەرۋيۋششيە ي اتەيستى ۆ سوۆرەمەننوم وبششەستۆە» اتتى پىكىرتالاستا مىناداي وي ايتىلدى: «وتكازىۆات اتەيستام ۆ نراۆستۆەننوستي نەۆوزموجنو. ناشي دەدى، وتتسى ۆوسپيتىۆاليس ي فورميروۆاليس ۆ اتەيستيچەسكوم وبششەستۆە ي پري ەتوم بىلي پوترياسايۋششيمي ۆ مورالنوم پلان ليۋدمي. كونەچنو، ۆ سوۆەتسكوم وبششەستۆە بىلي ي ۆەرۋيۋششيە، نو ۆەد بىلي ي تە، كتو ۆپولنە سوزناتەلنو سچيتال سەبيا اتەيستوم ي پري ەتوم بىل نوسيتەلەم ۆىسوكيح نراۆستۆەننىح پرينتسيپوۆ». بيازى، ءوزارا سىيلاستىق جاعدايعا وتكەن بۇل پىكىرتالاس دىندەگى ادام ءوزىنىڭ ماڭگىلىگىنە سەنەدى، ول ونىڭ اتەيستەردەن ۇلكەن ارتىقشىلىعى دەگەن وي ايتىلدى.  ال، اتەيست و دۇنيەنى مويىندامايدى، تەك وسى دۇنيەدە عانا ءومىر سۇرەدى، ونىڭ ارتىندا يگىلىكتى ءىسى مەن امال- ارەكەتى قالادى، قايىرىمدىلىعى مەن مەيىرىمدىلىگى ونىڭ اتىن  ولتىرمەيدى دەگەن پىكىرمەن ايتىس اياقتالدى، بۇل اتەيستەردىڭ ارتىقشىلىعى دەلىنگەن.

رەسەيدىڭ ءدىنتانۋ ادەبيەتىندە اپوس­تول  ياكوۆتىڭ  «ۆەرا بەز دەل مەرتۆا» پىكىرىن ءجيى كەلتىرەدى. يگىلىكتى ءىس جوق جەردە ءدىن جانسىز دەگەن ويدى بىلدىرسە كەرەك بۇل كوزقاراس. ءىس دەگەندە ەڭبەك، جۇمىس، قاراكەت، شارۋا، وتباسى، مىنەز-قۇلىق تۇتى­ناتىن ءدىن جولىنا، باعىتىنا ۇيلەسۋى تۋ­رالى ايتىلعان   بولسا كەرەك. يگىلىكتى ءىستى دىندەگىلەر مەن ءدىندى قولدامايتىندار جە­كە ادامدار اتقارۋى مۇمكىن. ال، ءدىنى ال­سىرەگەن ەلدە ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار دا السىرەي بەرەدى دەگەن وي باسىم.

ءدىن تۇرعىسىنان «بۇگىن ەۋروپانىڭ كەلبەتى وزگەرۋدە، كەيدە، ءتىپتى، حريستيان­دىقتان كەيىنگى ەۋروپا» دەپ جاتادى، حريستياندىق قۇندىلىقتار ءوز ءمانىن جويا باستاعان. 2006 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنت دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىندا بەلگيا كورولدىگىنە رەسمي ساپارمەن بارعانىمىزدا، ءبىز ءۇشىن وتە ىڭعايسىز جاعدايدىڭ ۇستىنەن شىقتىق. باعدارلاماعا سايكەس، ءبىزدى انتۆەرپەن قالاسىنىڭ گۋبەرناتورى قابىلدادى. قابىلداۋدان كەيىن عيماراتتىڭ ءبىر شەتىندە سالتاناتتى شارا ءوتىپ جاتىر­عانىن بايقادىق: مۋزىقا، دۋ قول شا­پالاق. بارساق، ەكى جىگىت نەكەلەسىپ، دوس­تارى تۋىستارى ولاردى قۇتتىقتاپ جاتىر ەكەن. جىندىحانادا بولعانداي اسەر الىپ سىرتقا شىقتىق. كەلەسى كەزدەسۋىمىز قالانىڭ سۆياششەننيگىمەن ەدى، ول ءبىزدى كۇتىپ وتىر ەكەن. العاشقى ساۋالىمىز ءبىرجىنىستى نەكە تۋرالى بولدى. سۆياششەننيك ء«بىزدىڭ قوعام ازدى. جاراتۋشى بىرەۋىمىزدى ەر، ەكىنشىمىزدى ايەل ەتىپ، جۇپتاسىپ، وتباسىن قۇرىپ، ۇرپاق وسىرۋگە بۇيىردى. ءبىز بولساق، ءبىرجىنىستى نە­كەنى زاڭداستىرىپ، جاراتۋشىعا، تابي­عاتقا قارسى ءىس جاساپ جاتىرمىز» – دەدى. «سىزدەر، – دەپ ءسوزىن جالعاستىردى ول، – دەپۋتات ەكەنسىزدەر، ءبىرجىنىستى نەكەنى قولدايتىن زاڭ قابىلداماڭىزدار. ەستەرىڭدە بولسىن، سىزدەر قۇرمەتتەپ قارسى الىپ، قوناق قىلىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ لاۋازىمدى ادامدار، دەپۋتاتتار، مينيسترلەر، باسقالاردىڭ دا بىرقاتارى بىرجىنىستىق نەكەدە تۇرادى. سىزدەر ونى بىلمەيتىن دە شىعارسىز».

دەموكراتيانىڭ ەكىنشى جاعى دا بار. ەركىندىك اكەسىنىڭ قىزىنا ۇيلەنۋىنە، بالاسىنىڭ اناسىنا ۇيلەنۋىنە، ەركەك پەن ەركەك، ايەل مەن ايەلدىڭ نەكەلەسۋىنە، دەنەم وزىمدىكى دەپ، ونى ساتىپ جەزوكشە بولىپ، تابىس تابۋعا جاعداي تۋعىزىپ وتىر. ەۋروپادا بالالاردىڭ 30% نەكەگە تۇرماعانداردان تۋادى. اقش – تا بالالاردىڭ تەك 50% اكەسى، نە اناسى بار، جالعىز باستىلار كوبەيۋدە. ارينە، ەۋروپادا شىنايى حريستياندىق تا بار، تاقۋا، قۇلىقتى، ءدىندار ازاماتتار دا كوپ. سوندىقتان، حريستيان دىنىنە دەگەن سالقىندىققا، بۇل رۋحاني داعدارىسقا ۇلكەن الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، ادامگەرشىلىكتىڭ قازىعىن ەۋروپا دا  دىننەن ىزدەۋدە. 

عىلىمي ادەبيەتتە شىنايى ءدىندار ادامدار مەن دىندە جوق ادامداردىڭ كىسىلىك قاسيەتتەرى تۋرالى پىكىرتالاستار تولاس­تار ەمەس. شىنايى ءدىندار ادامدارعا ءتان مەيىرىمدىلىك، راقىمدىلىق، رياسىز شىن كوڭىل، قايىرىمدىلىق، ىقىلاستىلىق، كىشىپەيىلدىلىك، وكىنۋ، وپىق جەۋ شىنايى دىندارلارعا دا، دىندە جوقتاعىلارعا دا ءتان بولعاندىقتان بىرەۋلەر دىندە جوق ادامدار بولمايدى دەسە، ەكىنشىلەرى قۇدايسىز دا ءادىل قوعام قۇرۋعا بولادى دەسەدى.

جەكە ادامنىڭ ءدىن تاڭداۋىنا حۇقى بار. ال، تۇتاستاي دىنىنەن ايىرىلعان ۇلت، ۇلتتىق قاسيەتىنەن، مەملەكەتىنەن ايىرىلادى. پسيحولوگيا عىلىمىندا توماس تەورەماسى دەگەن قاعيدا بار. مىسالى، بانكتىڭ بولاشاعىنا سەنبەي، سالىمشىلار وزدەرىنىڭ قارجىلارىن الا بەرسە بانكروتقا ۇشىرايدى. سول سياقتى تىلىنەن بەزىپ، دىنىنەن، دىلىنەن شىققاندار كوبەيە بەرسە، سان ساپاعا اينالىپ، ۇلت بىرتە-بىرتە ىدىراي بەرەدى، مەملەكەت تە كۇيرەيدى. سەنىم-تۇتاستىق پەن بىرلىكتىڭ كەپىلى. قوعام شىندىعىندا ءبىرتۇتاس ورگانيزم، ءبۇتىن دەنەدەي. سول ورگانيزمنىڭ ءبىر مۇشەسىندەگى وزگەرىس باسقا مۇشەلەرىنە اسەر ەتەدى. ۇلتتىڭ رۋحىنا سال­عان جاراقات ۋاقىتپەن دە ەمدەلمەيدى، ونىڭ رۋحىندا ماڭگى ءىز قالدىرۋى مۇمكىن. ءدىن تازارتۋشى، دەمەۋ بەرۋشى، جاراقاتتى جازۋشى، ساۋىقتىرۋشى ەم، الەۋمەتتىك ورگانيزمنەن زياندى قالدىقتاردى شىعارۋشى دەپ بەكەر ايتىلماعان. ادام ءوزىنىڭ تابيعي قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرۋعا قانداي مۇقتاج بولسا، رۋحاني ازىققا، تازارۋعا مۇقتاج. ادامداردىڭ رۋحاني بولمىسىن كەيدە جەر استى پايدالى قازبالارىنا تەڭەيدى.  جەر قويناۋىنداعى رۋدالار تابيعي شيكىزات قانا، ولاردى جۋىپ تازارتىلعاننان، وڭدەگەننەن، كەيىن ولار تازا التىنعا، كۇمىسكە، المازعا اينالادى. سول سياقتى، بەينەلەپ ايتقاندا، ادامداردى دا دىندەر تاقۋالىققا تار­بيەلەيدى، بولماسا بويىندا جينالعان ۋ اۋىر ىندەتتەرگە ۇلاسۋى مۇمكىن، ءتىپتى، ورگانيزمدى كۇيرەتۋگە، ىدىراتۋعا اكە­لەدى. تاۋەلسىزدىك، دەربەس مەملەكەتتىك، ۇلتتىق ءتىل، ورتاق ءداستۇر مەن ءداستۇرلى مۇ­سىلماندىق قۇندىلىقتار ۇلتتى ۇيىستىرۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى.

امانكەلدى  ايتالى،
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

"اقيقات"