Bolat Rayys. Qazaq tilining zang terminologiyasy qalyptasqan ba?
Memleketimizge aty berilgen til - Qazaq tili tәuelsizdigimizdi alghaly jiyrma jylgha juyq uaqyt ótkenine, ómirding barlyq salasynda onyng qoldanys ayasyn keneytuge jәne til ýirengisi keletinder ýshin kәsiporyn, mekeme, úiymdarda әdistemelik, oqytushylyq jaghday jasaugha budjetten jylma-jyl milliondaghan tenge qarjy bólinetindigine, taghysyn-taghylargha qaramastan, nege әli kýnge ózining tarihy layyqty ornyna kóterile almay keledi?
Búl mәsele týp-tamyrynyng terende jatqandyghyn býginde kózi qaraqty otandastarymyzdyng basym kópshiligi biledi nemese sezedi - kezinde búratana sanalghan últtardy baghyndyryp ústau ýshin olardyng qúqyqtaryn kemitip, tilin úmyttyryp ústaudy kózdegen úlyorystyq shovinizmning tony jibigenmen, syzy ketken joq. Keyingi tolqyn ghalymdarymyzdyng birining enbeginen keltirilgen myna ýzindi de oiymyzdy naqtylaydy: «Eshe v svoe vremya Petr pervyy pridaval bolishoe znachenie zahvatu Kazahstana, govorya, chto «on vsem aziatskim stranam y zemlyam... kluch y vrata; y toy rady prichiny onaya-de orda potrebna pod Rossiyskoy proteksiey byti». Búl degeniniz - qazaq baytaghyn biz biylep-tósteuimiz kerek degen sóz ghoy.
Memleketimizge aty berilgen til - Qazaq tili tәuelsizdigimizdi alghaly jiyrma jylgha juyq uaqyt ótkenine, ómirding barlyq salasynda onyng qoldanys ayasyn keneytuge jәne til ýirengisi keletinder ýshin kәsiporyn, mekeme, úiymdarda әdistemelik, oqytushylyq jaghday jasaugha budjetten jylma-jyl milliondaghan tenge qarjy bólinetindigine, taghysyn-taghylargha qaramastan, nege әli kýnge ózining tarihy layyqty ornyna kóterile almay keledi?
Búl mәsele týp-tamyrynyng terende jatqandyghyn býginde kózi qaraqty otandastarymyzdyng basym kópshiligi biledi nemese sezedi - kezinde búratana sanalghan últtardy baghyndyryp ústau ýshin olardyng qúqyqtaryn kemitip, tilin úmyttyryp ústaudy kózdegen úlyorystyq shovinizmning tony jibigenmen, syzy ketken joq. Keyingi tolqyn ghalymdarymyzdyng birining enbeginen keltirilgen myna ýzindi de oiymyzdy naqtylaydy: «Eshe v svoe vremya Petr pervyy pridaval bolishoe znachenie zahvatu Kazahstana, govorya, chto «on vsem aziatskim stranam y zemlyam... kluch y vrata; y toy rady prichiny onaya-de orda potrebna pod Rossiyskoy proteksiey byti». Búl degeniniz - qazaq baytaghyn biz biylep-tósteuimiz kerek degen sóz ghoy.
Jiyrmasynshy ghasyrdyng basynda qazaqtar týrki tildes halyqtar arasynda sany jaghynan týrikterden keyingi ekinshi orynda túrghan eken. Otyzynshy jyldarghy asharshylyq pen jappay repressiya aldynda Qazaqstandaghy qazaqtardyng sany 5 mln-gha juyq bolsa, nәubetterden keyin últymyz sandyq qúramy jaghynan 45 payyzgha kemip, 3 mln-gha jeter-jetpes qalghan. Qazaqstandy sovettendiru, Úly Otan soghysy jyldary odaqtas respublikalar túrghyndaryn evakuasiyalau, tyng jәne tynayghan jerlerdi iygeru kezinde jerimizge qonystandyrylghan halyqtarmen payyzdyq qatynasqa shaqqanda qazaqtar óz elinde azshylyqqa ainalghan (biz búl arada sifrlardy naqtylaushy tarihshylar men statistikter mindetine aralaspaq emespiz).
Tolghandyryp otyrghany - memleketimizde әli kýnge zang terminologiyasynyng qalyptaspaghandyghy. Jasyratyny joq, qazaqtardyng kópshiligi ana tilin mansúqtap, resmy atalyp jýrgen orys tiline beyimdelip aldy. Lingvistikalyq túrghydan basqa tilderding qaysymen salystyrghanda bay ekendigi dәleldengen tilimizding mol mýmkindigi kýndelikti iskerlik, mәdeniy-kópshilik qarym-qatynastarda nege shala-sharpy, nemqúraydy qoldanylady? Memlekettik tilimizding damuyna hәm óristeuine múryndyq bolar Memterminkom, Baspasóz jәne aqparat, Mәdeniyet ministrlikteri osy jóninde qauqarsyzdyq tanytqanda, basqalar qaytpek? «Orys tili túrghanda», «qaydaghy bir» memlekettik tilding kósegesin kógertuge Ýkimetting ózi de qúlshynyp otyrmaghan sekildi (oghan mysal keltirip jatudyng ózi artyq).
Qazir «qazaq jurnalistikasynyng problemasy kóp» degen uәj shyghypty. Keshirinizder, qazaq jurnalistikasynda eshqanday problema joq, tek problema jasaghysy keletinder bar jәne onynyz - qazaqsha sóiley almaytyn «sheneunikter» ghana boluy mýmkin. Qazaq jurnalisteri eki auyz qazaqsha sóilemeytinderding ózin baspasózde qazaqsha móldiretip túryp sóiletedi (ras, telejurnalisterge onay emes - olargha oiyn qazaqsha jetkize alatyndardy «kýndiz shammen izdep» tauyp, sonynan jalyna quyp jýrip sóiletuge tura keledi-aq. Biraq ol qazaq jurnalistikasynyng problemasy emes, ana tilin mensinbeytinderding kesirinen tuyndaghan deformasiya!).
Endi zang tilindegi olqylyqtargha keleyik. Búl saladaghy qazaq tilining qoldanysy da kónil kónshitpeydi. Sebebi, zanger qandastarymyzdyng kópshiligi negizinen orystildi mamandar. Ekinshiden, qazaqsha zang tilin jasaugha qatysqandardyng qatargha naqty mamandar bolmaghan kezde kirip alghan sauatsyz audarmashylardan iriktelgendiginen de zandardyng audarmalyq sapasy nashar.
«Ýshinshiden, tórtinshiden» dep jalghastyra bermey toq eterin aitar bolsaq, múndaghy soraqylyqtardyng sebebi de - Biylik pen Ýkimetting ana tilimizdi damytugha belsene kirispey otyrghandyghynda. Oiymdy qorytyndylay kele, keybir bekitilip ketken zandar men zannamalyq aktilerding audarmalaryn oqy jýrip ózim bayqaghan birqatar ýzindilerdi mysal retinde saralaugha úsynamyn (qúziretti mamandar men til janashyrlary óz úsynystaryn jasar degen ýmittemin):
|
«Túrghyn ýy qatynastary turaly» Qazaqstan Respublikasynyng 1997 jylghy 16 sәuirdegi N 94 Zany |
|
|
2-bap. Osy Zanda paydalanylatyn negizgi úghymdar 4) jaldaugha berushi (jalgha berushi) - túrghyn jaydy jaldau shartyndaghy túrghyn jaydyng menshik iyesi nemese túrghyn ýidi jaldaugha beruge menshik iyesi uәkilettik bergen adam bolyp tabylatyn tarap;
|
Statiya 2. Osnovnye ponyatiya, ispolizuemye v nastoyashem Zakone 4) naymodateli (arendodateli) - storona v dogovore nayma jilisha, yavlyaishayasya sobstvennikom jilisha ily lisom, upolnomochennym sobstvennikom sdavati jiliyshe vnaem;
|
|
28) túrghyn jay - túraqty túrugha arnalghan jәne soghan paydalanylatyn, belgilengen tehnikalyq, sanitariyalyq jәne basqa da mindetti talaptargha say keletin jeke túrghyn ýy birligi (dara túrghyn ýi, pәter, jataqhanadaghy bólme);
|
28) jiliyshe - otdelinaya jilaya edinisa (individualinyy jiloy dom, kvartira, komnata v obshejitiiy), prednaznachennaya y ispolizuemaya dlya postoyannogo projivaniya, otvechaishaya ustanovlennym tehnicheskiym, sanitarnym y drugim obyazatelinym trebovaniyam;
|
|
29) túrghyn jaydy jaldau (jalgha alu) - jaldaushygha (jalgha alushygha) túrghyn jaydy nemese onyng bir bóligin aqysyn tóletip túraqty nemese uaqytsha iyelenuge jәne paydalanugha beru;
|
29) naem (arenda) jilisha - predostavlenie jilisha ily chasty ego nanimatelu (arendatoru) v postoyannoe ily vremennoe vladenie y polizovanie za platu;
|
|
67-bap. Memlekettik túrghyn ýy qorynan túrghyn ýi beru sharttary 1. Memlekettik túrghyn ýy qorynan túrghyn ýy nemese jeke túrghyn ýy qorynan jergilikti atqarushy organ jaldaghan túrghyn ýy oghan múqtaj, osy eldi mekende túraqty túratyn (túru merzimine qaramastan) jәne halyqtyng әleumettik jaghynan qorghalatyn tabysy az toptaryna jatatyn Qazaqstan Respublikasy azamattarynyng paydalanuyna beriledi.
|
Statiya 67. Usloviya predostavleniya jilisha iz gosudarstvennogo jilishnogo fonda 1. Jilisha iz gosudarstvennogo jilishnogo fonda ily jiliyshe, arendovannoe mestnym ispolniytelinym organom v chastnom jilishnom fonde, predostavlyaitsya v polizovanie nujdaishimsya v jilie grajdanam Respubliky Kazahstan, postoyanno projivaishim v dannom naselennom punkte (nezavisimo ot sroka projivaniya) y otnosyashimsya k maloimushim sosialino zashishaemym sloyam naseleniya.
|
|
69-bap. Azamattardy túrghyn ýige múqtaj dep tanu
|
Statiya 69. Priznanie grajdan nujdaishimisya v jilie
|
|
70-bap. Azamattardyng memlekettik túrghyn ýy qorynan túrghyn ýy nemese jeke túrghyn ýy qorynan jergilikti atqarushy organ jaldaghan túrghyn ýy alu qúqyghy
|
Statiya 70. Pravo grajdan na jiliyshe iz gosudarstvennogo jilishnogo fonda ily jiliyshe, arendovannoe mestnym ispolniytelinym organom v chastnom jilishnom fonde
|
|
«Memlekettik qyzmetter standarttaryn bekitu turaly» Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining 2009 jylghy 15 jeltoqsandaghy № 2121 Qaulysy |
|
|
2. Memlekettik qyzmet kórsetu tәrtibi 12. Túrghylyqty jeri boyynsha tirkeu jóninde memlekettik qyzmetti alu ýshin tútynushylar mynaday qújattar úsynady: 1) túrghyn ýige menshik iyesining kelisimi bar tirkeu turaly aryzy; 2) belgilengen tәrtippen menshigine túrghyn ýidi satyp alghanyn rastaytyn nemese Qazaqstan Respublikasynyng zannamasynda kózdelgen ózge de negizder boyynsha túrghyn ýige túrugha qúqyq beretin ózge de qújattary; |
2. Poryadok okazaniya gosudarstvennoy uslugiy 12. Dlya polucheniya gosudarstvennoy uslugy po registrasiy po mestu jiytelistva potrebiytely predostavlyayt sleduyshie dokumenty: 1) zayavlenie o registrasiy s soglasiyem sobstvennika jilisha; 2) dokumenty, podtverjdaishie priobretenie im v ustanovlennom poryadke jilisha v sobstvennosti, ily predostavlyayshee pravo na vselenie v jiliyshe po inym osnovaniyam, predusmotrennym zakonodatelistvom Respubliky Kazahstan (kopii);
|
|
«Jilie» termiyni de, «jiliyshe» termiyni de keybir jaghdaylarda túrghyn ýy dep audarylghyn. Búl jerde «jilie»-ni túrghyn ýy dep, al «jiliyshe»-ni túrghyn jay dep qoldanghan dúrys dep esepteymin. |
|
|
«Halyqtyng kóshi-qony turaly» Qazaqstan Respublikasynyng 1997 jylghy 13 jeltoqsandaghy N 204 Zany |
|
|
Túrugha yqtiyarhat |
Vid na jiytelistvo |
|
10-bap. Kóship kelushilerding qúqyqtary men mindetteri Túrugha yqtiyarhat alghan kóship kelushiler Qazaqstan Respublikasynda barlyq qúqyqtar men bostandyqtardy paydalanady, sonday-aq eger Qazaqstan Respublikasynyng zang aktilerinde ózgeshe kózdelmese, Qazaqstan Respublikasynyng azamattarymen birdey mindetterdi moynyna alady.
|
Statiya 10. Prava y obyazannosty immigrantov Immigranty, poluchivshie vid na jiytelistvo, polizuiytsya v Respubliyke Kazahstan vsemy pravamy y svobodami, a takje nesut obyazannosty naravne s grajdanamy Respubliky Kazahstan, esly inoe ne predusmotreno zakonodatelinymy aktamy Respubliky Kazahstan.
|
|
4-tarau. Kóship keluding týrleri. Kóship kelushilerding kelu tәrtibi. Túrugha yqtiyarhattar
|
Glava 4. Vidy immigrasii. Poryadok vezda immigrantov. Vidy na jiytelistvo |
|
Hat degen sózding óz maghynasy bar, qolhat, qoldau hat, ótinish hat jәne t.s.s. al túrugha kelgen adamnyng «túrugha yqtiyarhatqa» ótinish jazuy nemese «túrugha yqtiyarhatty» túratyn adamgha memlekettik organnyng úsynuy qújattyng resmy mәrtebesin tómendetedi. Úsynys: «Vid na jiytelistvo - Túrugha rúqsat»
|
|
|
QR Enbek kodeksinde «ótil» sózin «staj» dep bergen, al 600-den astam normativtik qúqyqtyq aktide «ótil» sózi kezdesedi. Sondyqtan QR Enbek kodeksinde de «ótil» termiynin qoldanghan dúrys.
|
|
|
«Memlekettik satyp aludy jýzege asyru erejesin bekitu turaly» Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining 2007 jylghy 27 jeltoqsandaghy N 1301 Qaulysy |
|
|
15) memlekettik satyp aludy úiymdastyrushynyng konkurstyq bagha úsynystary bar konvertterdi konkursqa qatysugha jiberilgen әleuetti ónim berushiler úsynghan konkurstyq bagha úsynystaryn tirkeu jurnalynda mәlimetterdi tirkeui; |
15) registrasiya organizatorom gosudarstvennyh zakupok svedeniy v jurnale registrasiy konkursnyh senovyh predlojeniy, predstavlennyh potensialinymy postavshikamiy, dopushennymy k uchastii v konkurse, konvertov s konkursnymy senovymy predlojeniyamiy; |
|
Áleuet sózi «potensial» sózining balamasy ekeni ras. Alayda «potensial» men osy jerdegi «potensialdy» termiyni orysshada әrtýrli maghynada aitylyp túr. Búl jerde boluy mýmkin, yqtimal degen maghynada qoldanylady. Al, «ónim berushiler» degen «daishie produksii» bolady, búl jerde jabdyqtaushylar degen dúrys. Sonda «potensialinye postavshiki» degen termindi «yqtimal jabdyqtaushylar» dep audarghan dúrys. |
|
|
1000-nan astam NQA-da kezdesetin «jyljymaytyn mýlik» termiyni |
|
|
«Nedvijimosti» jәne «Nedvijimoe imushestvo» |
Ekeui de qazaq tilinde 2 sózben, yaghny «jyljymaytyn mýlik» dep beriledi |
|
Memlekettik tilimiz qazaq tili bolghandyqtan «Jyljymaytyn mýlik» termiynin qaldyryp, orys tilindegi barlyq normativtik qúqyqtyq aktilerdegi «nedijimosti» sózinen bas tartyp, memlekettik tildegi mәtinge sәikestendiru qajet. |
|
