بولات رايىس. قازاق ءتىلىنىڭ زاڭ تەرمينولوگياسى قالىپتاسقان با؟
مەملەكەتىمىزگە اتى بەرىلگەن ءتىل - قازاق ءتىلى تاۋەلسىزدىگىمىزدى العالى جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىت وتكەنىنە، ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا ونىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋگە جانە ءتىل ۇيرەنگىسى كەلەتىندەر ءۇشىن كاسىپورىن، مەكەمە، ۇيىمداردا ادىستەمەلىك، وقىتۋشىلىق جاعداي جاساۋعا بيۋدجەتتەن جىلما-جىل ميلليونداعان تەڭگە قارجى بولىنەتىندىگىنە، تاعىسىن-تاعىلارعا قاراماستان، نەگە ءالى كۇنگە ءوزىنىڭ تاريحي لايىقتى ورنىنا كوتەرىلە الماي كەلەدى؟
بۇل ماسەلە ءتۇپ-تامىرىنىڭ تەرەڭدە جاتقاندىعىن بۇگىندە كوزى قاراقتى وتانداستارىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگى بىلەدى نەمەسە سەزەدى - كەزىندە بۇراتانا سانالعان ۇلتتاردى باعىندىرىپ ۇستاۋ ءۇشىن ولاردىڭ قۇقىقتارىن كەمىتىپ، ءتىلىن ۇمىتتىرىپ ۇستاۋدى كوزدەگەن ۇلىورىستىق ءشوۆينيزمنىڭ توڭى جىبىگەنمەن، سىزى كەتكەن جوق. كەيىنگى تولقىن عالىمدارىمىزدىڭ ءبىرىنىڭ ەڭبەگىنەن كەلتىرىلگەن مىنا ءۇزىندى دە ويىمىزدى ناقتىلايدى: «ەششە ۆ سۆوە ۆرەميا پەتر پەرۆىي پريداۆال بولشوە زناچەنيە زاحۆاتۋ كازاحستانا، گوۆوريا، چتو «ون ۆسەم ازياتسكيم سترانام ي زەمليام... كليۋچ ي ۆراتا; ي توي رادي پريچينى ونايا-دە وردا پوترەبنا پود روسسيسكوي پروتەكتسيەي بىت». بۇل دەگەنىڭىز - قازاق بايتاعىن ءبىز بيلەپ-توستەۋىمىز كەرەك دەگەن ءسوز عوي.
مەملەكەتىمىزگە اتى بەرىلگەن ءتىل - قازاق ءتىلى تاۋەلسىزدىگىمىزدى العالى جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىت وتكەنىنە، ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا ونىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋگە جانە ءتىل ۇيرەنگىسى كەلەتىندەر ءۇشىن كاسىپورىن، مەكەمە، ۇيىمداردا ادىستەمەلىك، وقىتۋشىلىق جاعداي جاساۋعا بيۋدجەتتەن جىلما-جىل ميلليونداعان تەڭگە قارجى بولىنەتىندىگىنە، تاعىسىن-تاعىلارعا قاراماستان، نەگە ءالى كۇنگە ءوزىنىڭ تاريحي لايىقتى ورنىنا كوتەرىلە الماي كەلەدى؟
بۇل ماسەلە ءتۇپ-تامىرىنىڭ تەرەڭدە جاتقاندىعىن بۇگىندە كوزى قاراقتى وتانداستارىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگى بىلەدى نەمەسە سەزەدى - كەزىندە بۇراتانا سانالعان ۇلتتاردى باعىندىرىپ ۇستاۋ ءۇشىن ولاردىڭ قۇقىقتارىن كەمىتىپ، ءتىلىن ۇمىتتىرىپ ۇستاۋدى كوزدەگەن ۇلىورىستىق ءشوۆينيزمنىڭ توڭى جىبىگەنمەن، سىزى كەتكەن جوق. كەيىنگى تولقىن عالىمدارىمىزدىڭ ءبىرىنىڭ ەڭبەگىنەن كەلتىرىلگەن مىنا ءۇزىندى دە ويىمىزدى ناقتىلايدى: «ەششە ۆ سۆوە ۆرەميا پەتر پەرۆىي پريداۆال بولشوە زناچەنيە زاحۆاتۋ كازاحستانا، گوۆوريا، چتو «ون ۆسەم ازياتسكيم سترانام ي زەمليام... كليۋچ ي ۆراتا; ي توي رادي پريچينى ونايا-دە وردا پوترەبنا پود روسسيسكوي پروتەكتسيەي بىت». بۇل دەگەنىڭىز - قازاق بايتاعىن ءبىز بيلەپ-توستەۋىمىز كەرەك دەگەن ءسوز عوي.
جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا قازاقتار تۇركى تىلدەس حالىقتار اراسىندا سانى جاعىنان تۇرىكتەردەن كەيىنگى ەكىنشى ورىندا تۇرعان ەكەن. وتىزىنشى جىلدارعى اشارشىلىق پەن جاپپاي رەپرەسسيا الدىندا قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ سانى 5 ملن-عا جۋىق بولسا، ناۋبەتتەردەن كەيىن ۇلتىمىز ساندىق قۇرامى جاعىنان 45 پايىزعا كەمىپ، 3 ملن-عا جەتەر-جەتپەس قالعان. قازاقستاندى سوۆەتتەندىرۋ، ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى وداقتاس رەسپۋبليكالار تۇرعىندارىن ەۆاكۋاتسيالاۋ، تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ كەزىندە جەرىمىزگە قونىستاندىرىلعان حالىقتارمەن پايىزدىق قاتىناسقا شاققاندا قازاقتار ءوز ەلىندە ازشىلىققا اينالعان ء(بىز بۇل ارادا تسيفرلاردى ناقتىلاۋشى تاريحشىلار مەن ستاتيستيكتەر مىندەتىنە ارالاسپاق ەمەسپىز).
تولعاندىرىپ وتىرعانى - مەملەكەتىمىزدە ءالى كۇنگە زاڭ تەرمينولوگياسىنىڭ قالىپتاسپاعاندىعى. جاسىراتىنى جوق، قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى انا ءتىلىن مانسۇقتاپ، رەسمي اتالىپ جۇرگەن ورىس تىلىنە بەيىمدەلىپ الدى. لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان باسقا تىلدەردىڭ قايسىمەن سالىستىرعاندا باي ەكەندىگى دالەلدەنگەن ءتىلىمىزدىڭ مول مۇمكىندىگى كۇندەلىكتى ىسكەرلىك، مادەني-كوپشىلىك قارىم-قاتىناستاردا نەگە شالا-شارپى، نەمقۇرايدى قولدانىلادى؟ مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ دامۋىنا ءھام ورىستەۋىنە مۇرىندىق بولار مەمتەرمينكوم، ءباسپاسوز جانە اقپارات، مادەنيەت مينيسترلىكتەرى وسى جونىندە قاۋقارسىزدىق تانىتقاندا، باسقالار قايتپەك؟ «ورىس ءتىلى تۇرعاندا»، «قايداعى ءبىر» مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋگە ۇكىمەتتىڭ ءوزى دە قۇلشىنىپ وتىرماعان سەكىلدى (وعان مىسال كەلتىرىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق).
قازىر «قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ پروبلەماسى كوپ» دەگەن ءۋاج شىعىپتى. كەشىرىڭىزدەر، قازاق جۋرناليستيكاسىندا ەشقانداي پروبلەما جوق، تەك پروبلەما جاساعىسى كەلەتىندەر بار جانە ونىڭىز - قازاقشا سويلەي المايتىن «شەنەۋنىكتەر» عانا بولۋى مۇمكىن. قازاق جۋرناليستەرى ەكى اۋىز قازاقشا سويلەمەيتىندەردىڭ ءوزىن باسپاسوزدە قازاقشا مولدىرەتىپ تۇرىپ سويلەتەدى (راس، تەلەجۋرناليستەرگە وڭاي ەمەس - ولارعا ويىن قازاقشا جەتكىزە الاتىنداردى «كۇندىز شاممەن ىزدەپ» تاۋىپ، سوڭىنان جالىنا قۋىپ ءجۇرىپ سويلەتۋگە تۋرا كەلەدى-اق. بىراق ول قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ پروبلەماسى ەمەس، انا ءتىلىن مەنسىنبەيتىندەردىڭ كەسىرىنەن تۋىنداعان دەفورماتسيا!).
ەندى زاڭ تىلىندەگى ولقىلىقتارعا كەلەيىك. بۇل سالاداعى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسى دا كوڭىل كونشىتپەيدى. سەبەبى، زاڭگەر قانداستارىمىزدىڭ كوپشىلىگى نەگىزىنەن ءورىستىلدى ماماندار. ەكىنشىدەن، قازاقشا زاڭ ءتىلىن جاساۋعا قاتىسقانداردىڭ قاتارعا ناقتى ماماندار بولماعان كەزدە كىرىپ العان ساۋاتسىز اۋدارماشىلاردان ىرىكتەلگەندىگىنەن دە زاڭداردىڭ اۋدارمالىق ساپاسى ناشار.
«ۇشىنشىدەن، تورتىنشىدەن» دەپ جالعاستىرا بەرمەي توق ەتەرىن ايتار بولساق، مۇنداعى سوراقىلىقتاردىڭ سەبەبى دە - بيلىك پەن ۇكىمەتتىڭ انا ءتىلىمىزدى دامىتۋعا بەلسەنە كىرىسپەي وتىرعاندىعىندا. ويىمدى قورىتىندىلاي كەلە، كەيبىر بەكىتىلىپ كەتكەن زاڭدار مەن زاڭنامالىق اكتىلەردىڭ اۋدارمالارىن وقي ءجۇرىپ ءوزىم بايقاعان بىرقاتار ۇزىندىلەردى مىسال رەتىندە سارالاۋعا ۇسىنامىن (قۇزىرەتتى ماماندار مەن ءتىل جاناشىرلارى ءوز ۇسىنىستارىن جاسار دەگەن ۇمىتتەمىن):
«تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1997 جىلعى 16 ساۋiردەگi N 94 زاڭى |
|
2-باپ. وسى زاڭدا پايدالانىلاتىن نەگىزگى ۇعىمدار 4) جالداۋعا بەرۋشى (جالعا بەرۋشى) - تۇرعىن جايدى جالداۋ شارتىنداعى تۇرعىن جايدىڭ مەنشىك يەسى نەمەسە تۇرعىن ءۇيدى جالداۋعا بەرۋگە مەنشىك يەسى ۋاكىلەتتىك بەرگەن ادام بولىپ تابىلاتىن تاراپ;
|
ستاتيا 2. وسنوۆنىە پونياتيا، يسپولزۋەمىە ۆ ناستوياششەم زاكونە 4) نايموداتەل (ارەندوداتەل) - ستورونا ۆ دوگوۆورە نايما جيليششا، ياۆليايۋششاياسيا سوبستۆەننيكوم جيليششا يلي ليتسوم، ۋپولنوموچەننىم سوبستۆەننيكوم سداۆات جيليششە ۆناەم;
|
28) تۇرعىن جاي - تۇراقتى تۇرۋعا ارنالعان جانە سوعان پايدالانىلاتىن، بەلگىلەنگەن تەحنيكالىق، سانيتاريالىق جانە باسقا دا مىندەتتى تالاپتارعا ساي كەلەتىن جەكە تۇرعىن ءۇي بىرلىگى (دارا تۇرعىن ءۇي، پاتەر، جاتاقحاناداعى بولمە);
|
28) جيليششە - وتدەلنايا جيلايا ەدينيتسا (ينديۆيدۋالنىي جيلوي دوم، كۆارتيرا، كومناتا ۆ وبششەجيتي), پرەدنازناچەننايا ي يسپولزۋەمايا دليا پوستوياننوگو پروجيۆانيا، وتۆەچايۋششايا ۋستانوۆلەننىم تەحنيچەسكيم، سانيتارنىم ي درۋگيم وبيازاتەلنىم ترەبوۆانيام;
|
29) تۇرعىن جايدى جالداۋ (جالعا الۋ) - جالداۋشىعا (جالعا الۋشىعا) تۇرعىن جايدى نەمەسە ونىڭ ءبىر بولىگىن اقىسىن تولەتىپ تۇراقتى نەمەسە ۋاقىتشا يەلەنۋگە جانە پايدالانۋعا بەرۋ;
|
29) ناەم (ارەندا) جيليششا - پرەدوستاۆلەنيە جيليششا يلي چاستي ەگو نانيماتەليۋ (ارەنداتورۋ) ۆ پوستوياننوە يلي ۆرەمەننوە ۆلادەنيە ي پولزوۆانيە زا پلاتۋ;
|
67-باپ. مەملەكەتتiك تۇرعىن ءۇي قورىنان تۇرعىن ءۇي بەرۋ شارتتارى 1. مەملەكەتتiك تۇرعىن ءۇي قورىنان تۇرعىن ءۇي نەمەسە جەكە تۇرعىن ءۇي قورىنان جەرگiلiكتi اتقارۋشى ورگان جالداعان تۇرعىن ءۇي وعان مۇقتاج، وسى ەلدi مەكەندە تۇراقتى تۇراتىن (تۇرۋ مەرزiمiنە قاراماستان) جانە حالىقتىڭ الەۋمەتتiك جاعىنان قورعالاتىن تابىسى از توپتارىنا جاتاتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ پايدالانۋىنا بەرiلەدi.
|
ستاتيا 67. ۋسلوۆيا پرەدوستاۆلەنيا جيليششا يز گوسۋدارستۆەننوگو جيليششنوگو فوندا 1. جيليششا يز گوسۋدارستۆەننوگو جيليششنوگو فوندا يلي جيليششە، ارەندوۆاننوە مەستنىم يسپولنيتەلنىم ورگانوم ۆ چاستنوم جيليششنوم فوندە، پرەدوستاۆليايۋتسيا ۆ پولزوۆانيە نۋجدايۋششيمسيا ۆ جيلە گراجدانام رەسپۋبليكي كازاحستان، پوستوياننو پروجيۆايۋششيم ۆ داننوم ناسەلەننوم پۋنكتە (نەزاۆيسيمو وت سروكا پروجيۆانيا) ي وتنوسياششيمسيا ك مالويمۋششيم سوتسيالنو زاششيششاەمىم سلويام ناسەلەنيا.
|
69-باپ. ازاماتتاردى تۇرعىن ۇيگە مۇقتاج دەپ تانۋ
|
ستاتيا 69. پريزنانيە گراجدان نۋجدايۋششيميسيا ۆ جيلە
|
70-باپ. ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتiك تۇرعىن ءۇي قورىنان تۇرعىن ءۇي نەمەسە جەكە تۇرعىن ءۇي قورىنان جەرگiلiكتi اتقارۋشى ورگان جالداعان تۇرعىن ءۇي الۋ قۇقىعى
|
ستاتيا 70. پراۆو گراجدان نا جيليششە يز گوسۋدارستۆەننوگو جيليششنوگو فوندا يلي جيليششە، ارەندوۆاننوە مەستنىم يسپولنيتەلنىم ورگانوم ۆ چاستنوم جيليششنوم فوندە
|
«مەملەكەتتiك قىزمەتتەر ستاندارتتارىن بەكiتۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكiمەتiنiڭ 2009 جىلعى 15 جەلتوقسانداعى № 2121 قاۋلىسى |
|
2. مەملەكەتتiك قىزمەت كورسەتۋ ءتارتiبi 12. تۇرعىلىقتى جەرi بويىنشا تiركەۋ جونiندە مەملەكەتتiك قىزمەتتi الۋ ءۇشiن تۇتىنۋشىلار مىناداي قۇجاتتار ۇسىنادى: 1) تۇرعىن ۇيگە مەنشiك يەسiنiڭ كەلiسiمi بار تiركەۋ تۋرالى ارىزى; 2) بەلگiلەنگەن تارتiپپەن مەنشiگiنە تۇرعىن ءۇيدi ساتىپ العانىن راستايتىن نەمەسە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىندا كوزدەلگەن وزگە دە نەگiزدەر بويىنشا تۇرعىن ۇيگە تۇرۋعا قۇقىق بەرەتiن وزگە دە قۇجاتتارى; |
2. پوريادوك وكازانيا گوسۋدارستۆەننوي ۋسلۋگي 12. دليا پولۋچەنيا گوسۋدارستۆەننوي ۋسلۋگي پو رەگيستراتسي پو مەستۋ جيتەلستۆا پوترەبيتەلي پرەدوستاۆليايۋت سلەدۋيۋششيە دوكۋمەنتى: 1) زاياۆلەنيە و رەگيستراتسي س سوگلاسيەم سوبستۆەننيكا جيليششا; 2) دوكۋمەنتى، پودتۆەرجدايۋششيە پريوبرەتەنيە يم ۆ ۋستانوۆلەننوم پوريادكە جيليششا ۆ سوبستۆەننوست، يلي پرەدوستاۆليايۋششەە پراۆو نا ۆسەلەنيە ۆ جيليششە پو ينىم وسنوۆانيام، پرەدۋسموترەننىم زاكونوداتەلستۆوم رەسپۋبليكي كازاحستان (كوپيۋ);
|
«جيلە» تەرمينى دە، «جيليششە» تەرمينى دە كەيبىر جاعدايلاردا تۇرعىن ءۇي دەپ اۋدارىلعىن. بۇل جەردە «جيلە»-ءنى تۇرعىن ءۇي دەپ، ال «جيليششە»-ءنى تۇرعىن جاي دەپ قولدانعان دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. |
|
«حالىقتىڭ كوشi-قونى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1997 جىلعى 13 جەلتوقسانداعى N 204 زاڭى |
|
تۇرۋعا ىقتيارحات |
ۆيد نا جيتەلستۆو |
10-باپ. كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى تۇرۋعا ىقتيارحات العان كوشىپ كەلۋشىلەر قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بارلىق قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى پايدالانادى، سونداي-اق ەگەر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭ اكتىلەرىندە وزگەشە كوزدەلمەسە، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىمەن بىردەي مىندەتتەردى موينىنا الادى.
|
ستاتيا 10. پراۆا ي وبيازاننوستي يمميگرانتوۆ يمميگرانتى، پولۋچيۆشيە ۆيد نا جيتەلستۆو، پولزۋيۋتسيا ۆ رەسپۋبليكە كازاحستان ۆسەمي پراۆامي ي سۆوبودامي، ا تاكجە نەسۋت وبيازاننوستي ناراۆنە س گراجدانامي رەسپۋبليكي كازاحستان، ەسلي ينوە نە پرەدۋسموترەنو زاكونوداتەلنىمي اكتامي رەسپۋبليكي كازاحستان.
|
4-تاراۋ. كوشiپ كەلۋدiڭ تۇرلەرi. كوشiپ كەلۋشiلەردiڭ كەلۋ ءتارتiبi. تۇرۋعا ىقتيارحاتتار
|
گلاۆا 4. ۆيدى يمميگراتسي. پوريادوك ۆەزدا يمميگرانتوۆ. ۆيدى نا جيتەلستۆو |
حات دەگەن ءسوزدىڭ ءوز ماعىناسى بار، قولحات، قولداۋ حات، ءوتىنىش حات جانە ت.س.س. ال تۇرۋعا كەلگەن ادامنىڭ «تۇرۋعا ىقتيارحاتقا» ءوتىنىش جازۋى نەمەسە «تۇرۋعا ىقتيارحاتتى» تۇراتىن ادامعا مەملەكەتتىك ورگاننىڭ ۇسىنۋى قۇجاتتىڭ رەسمي مارتەبەسىن تومەندەتەدى. ۇسىنىس: «ۆيد نا جيتەلستۆو - تۇرۋعا رۇقسات»
|
|
قر ەڭبەك كودەكسىندە «ءوتىل» ءسوزىن «ستاج» دەپ بەرگەن، ال 600-دەن استام نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىدە «ءوتىل» ءسوزى كەزدەسەدى. سوندىقتان قر ەڭبەك كودەكسىندە دە «ءوتىل» تەرمينىن قولدانعان دۇرىس.
|
|
«مەملەكەتتىك ساتىپ الۋدى جۇزەگە اسىرۋ ەرەجەسىن بەكىتۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 2007 جىلعى 27 جەلتوقسانداعى N 1301 قاۋلىسى |
|
15) مەملەكەتتىك ساتىپ الۋدى ۇيىمداستىرۋشىنىڭ كونكۋرستىق باعا ۇسىنىستارى بار كونۆەرتتەردى كونكۋرسقا قاتىسۋعا جىبەرىلگەن الەۋەتتى ءونىم بەرۋشىلەر ۇسىنعان كونكۋرستىق باعا ۇسىنىستارىن تىركەۋ جۋرنالىندا مالىمەتتەردى تىركەۋى; |
15) رەگيستراتسيا ورگانيزاتوروم گوسۋدارستۆەننىح زاكۋپوك سۆەدەني ۆ جۋرنالە رەگيستراتسي كونكۋرسنىح تسەنوۆىح پرەدلوجەني، پرەدستاۆلەننىح پوتەنتسيالنىمي پوستاۆششيكامي, دوپۋششەننىمي ك ۋچاستيۋ ۆ كونكۋرسە، كونۆەرتوۆ س كونكۋرسنىمي تسەنوۆىمي پرەدلوجەنيامي; |
الەۋەت ءسوزى «پوتەنتسيال» ءسوزىنىڭ بالاماسى ەكەنى راس. الايدا «پوتەنتسيال» مەن وسى جەردەگى «پوتەنتسيالدى» تەرمينى ورىسشادا ءارتۇرلى ماعىنادا ايتىلىپ تۇر. بۇل جەردە بولۋى مۇمكىن، ىقتيمال دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. ال، «ءونىم بەرۋشىلەر» دەگەن «دايۋششيە پرودۋكتسيۋ» بولادى، بۇل جەردە جابدىقتاۋشىلار دەگەن دۇرىس. سوندا «پوتەنتسيالنىە پوستاۆششيكي» دەگەن تەرميندى «ىقتيمال جابدىقتاۋشىلار» دەپ اۋدارعان دۇرىس. |
|
1000-نان استام نقا-دا كەزدەسەتىن «جىلجىمايتىن مۇلىك» تەرمينى |
|
«نەدۆيجيموست» جانە «نەدۆيجيموە يمۋششەستۆو» |
ەكەۋى دە قازاق تىلىندە 2 سوزبەن، ياعني «جىلجىمايتىن مۇلىك» دەپ بەرىلەدى |
مەملەكەتتىك ءتىلىمىز قازاق ءتىلى بولعاندىقتان «جىلجىمايتىن مۇلىك» تەرمينىن قالدىرىپ، ورىس تىلىندەگى بارلىق نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردەگى «نەديجيموست» سوزىنەن باس تارتىپ، مەملەكەتتىك تىلدەگى ماتىنگە سايكەستەندىرۋ قاجەت. |