Mening biluimshe, biz «Úly dala elimiz» dep sanaluymyz kerek. Keybireuler «aspan asty elimiz» deydi, keybireuler «kýnshyghys elimiz» deydi. Biz úly dalanyng úrpaghymyz. Osy dalada bizding ata-babamyz dalany saqtap qalghan. Qan tógip, ter tógip saqtap qalghan. Qazaqstan men «Úly dala eli» ekeui qatar jýrse, dúrys bolady dep oilaymyn!

                                                             Núrsúltan Nazarbaev, 

        Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasynyng 20 jyldyq mereytoyyna arnalghan ghylymiy-tәjiriybelik konferensiyada sóilegen sózinen.

                                                            ***

  Bizding qasiyetti jerimizdi yqylym zamandardan Úly Dala dep, al babalarymyzdy Úly Dalanyng úrpaqtary dep ataghan. Biz – solardyng jalghasymyz, Úly Dalanyng múragerlerimiz. Osynau keng baytaq Úly Dalanyng kóginde halqymyzdyng baq júldyzy bolyp Jana Qazaqstan dýniyege keldi. Bizding Qazaqstanymyz – úly isterding úiytqysy bolghan Úly Dala Eli! Búl – bizding taghdyrymyz! Búl – bizding tandauymyz! Mәngilik Elimizde beybitshilik pen bereke bolsyn! Halqymyz aman bolsyn! 

                                                         Núrsúltan Nazarbaev,

        Qazaq handyghynyng 550 jyldyghyna arnalghan halyqaralyq  konferensiyada sóilegen sózinen.

Elbasy Núrsúltan Nazarbaev Úly dalamyzdy Tәuelsiz Qazaqstannyng mәngilik mekeni ekendigin әr sanaly kókeyge kemengerlikpen jetkizip keledi.

Elbasy úly dala jayly taghy da bir kemel oy tolghady!

Elbasy Úly dalany úlyqtau úlaghatyn kórsetip berdi!

«Biz «Úly dala elimiz» dep sanaluymyz kerek»,- degen Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng búl payymdy da saliqaly oiynan әrqaysymyzdyng kóz aldymyzda kósilip jatqan jәne de әrqaysymyzdyng sanamyzda janghyryp jatar  úly dalany mәngilikke úlyqtau men sol úly dalany Mәngilik elding mәngilik mekeni bolyp túruy ýshin býgingi jәne keler úrpaqqa aitylghan amanat syndy búl tújyrymdy sózding tereng de tarihy manyzy bar. Jәne de Elbasynyng búl oiynan     Úly dalany Mәngilik elding mәngilik mekeni etip ústap túru ol býgingi Tәuelsizdigimizdi ústap túru ekendigin de әr sanaly kókeyding jyqpay tanyghany da boldy. Óitkeni Elbasy ózining kónil tolghanysyndaghy bir sәtinde:

                 Babamnyng qany, anamnyng jasy,

                 Singen búl dalam, qymbatsyng maghan,

                 Bereke, birlik-qamaldyng basy,

Úrpaqqa mәngi til qatshy, dalam!,- dep    jyr kónilimen tolghanghandyghyn da әr qazaq balasy jaqsy bilemiz. Endigi arada Úly dalamyzdyng úlylyghyn  býgingi jәne keler úrpaq tany bilse eken degen niyettegi sóz búl.  Elbasynyng «Úrpaqqa mәngi til qatshy, dalam!»,-dep jәne de tolghanary endigi úrpaqtyng kindigi de, niyeti de, enbegi de, oi-mýdde maqsaty da Úly dalamen mәngilikke baylanysyp jatsa eken degen baghzy babalar amanatymenn ýndesip túrghan úlaghat esebinde qabyldar edik.                                                     

 Elbasy tolghanysynan oy týie otyryp, Úly dala degen  qasiyetti de, qasterli úghymgha Uaqyt pen Kenistikting aqyl jetpeytin ólshemi syiyp jatqanday kórineri jәne de bar.  Áueli dala – kenistiktin  ólshemi. Dala – bizding baghzy tarihymyzdyng bastauy, býgingi jylnamamyzdyng jalghasy. Dala –  bizding baba tariyh, bastau kózimiz! Dalamyz qanshalyqty keng bolsa, tarihymyz da sonshalyqty auqymdy. Úly dalanyng ol sheti men búl sheti qanshalyqty  keng bolsa, tarihymyz da sonshalyqty jyqpyldy da kóp qatparly. Úly dala qanshalyqty shiyr bolsa, tarihymyz da sonshalyqty shym-shytyryq. Sony súnghyla kónilimen týisine alghan Elbasy osy Úly dalanyng tarihy jayly Úlytau baurayynda tolghana aitqany da jadymyzda.

Úly dala tarihyn jinaqtau ýshin Elbasymyz qay qazynasynyng bolmasyn qaqpasyn kim kóringenge asha bermeytin irgedegi Qytay basshylyghymen ózi kelisip, shyghystaghy Parsy men Mysyrgha deyin ghalymdardy júmsap, shashyrap qalghan qúndy qújattardy jinatyp alyp jatqandyghy da kemel oily kemengerding elding jayyn oilaghandyghy dep bilemiz. Sol oimen qazaq handyghynyng 550 jyldyghyn aituly da ataly sharagha úlastyra bilgen Elbasy úly dalanyng býgingi úlandarynyng sanasyn bir silkindirip almaghy jәne de úly dalanyng ótkenine bir ýnilsin, úly dalanyng ýnine qúlaq týrsin degen parasat payymy edi.

Dala bizge kendikti, darqandyqty, jomarttyqty, qonaqjaylylyqty, qayyrymdylyqty ýiretti. Osynau qasiyetterding bәri de әr qazaqtyng qanynda bar. Úly dalamyz keng bolghannan keyin kónilimiz de ken, tarylayyq desek te taryla almas edik. Úly dalamyz darqan da,  jomart ta  bolghannan keyin biz de solmyz! Úly dalamyzgha, onyng ón boyyna qazaqtyng adal niyetining dastarhanyn jaratqannyng ózi yrysymen birge jayyp tastaghan, qonaqjaylylyghymyz da sol jaratqannan! Úly dala bizge әrdәiim qayyrymdylyqpen qarap keledi. Key keyde sol dalanyng sәl enkeyip-aq alar oljasynan qúr qalyp jatarymyz da bar. Asqaq kónilmen shauyp óte shyghamyz. Sonda da sol dala óz balasyna degen bir sybaghasyn saqtap aq otyrady. Taryqtyrmaydy, ózegindi taldyrmaydy, Ámanda solay!

Úly dalany iygeru, oghan iyelik etu qay-qashanda ata-babalarymyzgha onaylyqqa týspepti. Sonday sәtte de ata babalarymyzdyng dalalyq danalyghy, keng daladay kósilgen sheshendigi men kósemdigi qútqaryp qala alghan eken. Myna qaranyz, 1742 jyly oirattyng qolyna týsken Abylay súltandy qútqaryp alu ýshin elshilikke barghan qaz dauysty Qazybek by qalmaqtyng qontayshysynyng qonyr ordasynyng qaq tórinde otyryp, bylay demep pe edi:

Biz qazaq degen mal baqqan elmiz,

Eshkimge soqtyqpay jay jatqan elmiz.

Elimizden qút-bereke qashpasyn dep,

Jerimizding shetin jau baspasyn dep,

 Nayzagha ýki taqqan elmiz.

Eshbir dúshpan basynbaghan elmiz,

Basynan sóz asyrmaghan elmiz.

Dosymyzdy saqtay bilgen elmiz,

Dәm-túzymyzdy aqtay bilgen elmiz.  

Atadan  úl tusa, qúl bolamyn dep tumaydy,

Anadan qyz tusa kýng bolamyn dep tumaydy.

Úl men qyzdy qamatyp otyra almaytyn elmiz.

Sen qalmaq bolsan, biz qazaq qarpysqaly kelgenbiz

Sen temir bolsan, biz – kómir, eritkeli kelgenbiz.

Qazaq, qalmaq balasy tabysqaly kelgenbiz

Tanymaytyn jat elge tanysqaly kelgenbiz,

Tanysugha kónbesen, shabysqaly kelgenbiz.

Sen qabylan bolsan, men – arystan, alysqaly kelgenbiz.

 Jana ýiretken jas túlpar jarysqaly kelgenbiz,

Tútqyr sary jelimmin jabysqaly kelgenbiz.

Berseng jóndep bitim ait, ne túrysatyn jerindi ait!

Úly dalanyng jaydary jaysandyghy da, úly dalanyng aibyndy aibary da by babamyzdyng minezimen  dala ýni, dala aibary jәne de dala ruhy bolyp jau aldynda da osylaysha asqaqtaghanyn qaytersiz?!

El birligi- Úly dalanyng úly babalarynyng amanaty!«Kóp qorqytady, tereng batyrady. Túlpardyng tórt túyaghynday birliging búzylmay, berekeli bolghanyna esh nәrse jetpeydi.Qily-qily zaman bolar. Syilassang jekjat ta tuys. Jekjatty syrttan izde. Tilektes kóbeyer, tynysyng keneyer. Tuystyq tútastyghyng nyghayyp, jekjattyghyng jalpaq elge jayylyp jatsa, eldiginning ýstem bolghany!»- degen Ótjan biy  Kýrjiúlynyn  ósiyeti býgingi kýnimizge de jarap túrghan úlaghat emes pe?! Jәne de Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng « El birligi-eng asyl qasiyet. Bizding babalarymyz tiri boluy ýshin bir bolghan, biz iri boluymyz ýshin bir boluymyz kerek»,-degen payymdy pikirinen dala danalyghynyng sabaqtastyghyn angharar edik. Búl Úly dala ruhynyng býgingi úrpaq sanasynan ketpegeni de, óshpegeni de  bolar bәlkim! Qly dalanyng býgingi sanasyn da ruhyn da janghyrtushy Elbasy ekendigin aitqandy da jón sanap otyrmyz.

Úly dala bizge súlulyqty syilady, әsemdikke, izgilikke, meyirimge ýiretti. Úly dala – osynau qas-qaghym sәttey ómirding «Dýnie oilap túrsam sholaq eken, adamdar bir birine qonaq eken»,- degizip myna dýniyening jalghandyghyn týsindirdi, attyng jaly, týiening qomynda jýrip «Dýnie kýnde ótedi, týnde ótedi, kónilden óleng aitsaq kir ketedi»,-dep myna  dýniyeni sýiydi pash etti. Shyrqap salar  әsem әnimiz de , kýmbirlete tartar shalqar kýiimiz de,  «qús salyp aidyn kóldi dabyldatqan» sayatshylyq ónerimiz de, serileu de saldau degdar bolmysymyz da osy dalamen bitken minez ben  qasiyet degenimiz de abzal.

Tau –  bizding әkemiz, Dala – anamyz ispetti. Biz dalagha qarap sәigýligimizdi baptaytyn halyqpyz! Dala – mening jórgektegi ýnim bolyp uildep, besik jyry bolyp  terbetedi, tәi-tәy basqan әr qadamymnyng kuәsindey kórinedi, qúlyn ghúmyrymnyng oiqastay shapqan alansyz tirligi bolyp shattanady, asau tayday alasúrghan alapat búla kýshimning aighaghynday búlqynady, oshaq jaghyp, otau tikken adamy tirligimning kók týtini bolyp kólbeydi, dalagha tәn darhan bolmysymnyng tuynday bolyp jelbireydi, tal besikten jer besikke deyin keruen tartqan ghúmyr kóshimning sybyzghyly syrynday, qara dombyranyng shanaghynan  tógilgen mamyrajay kýidey әldiyleydi, qara  qobyzdyn  sheginen  sher bolyp tógilgen sarynday say sýiegimdi syrqyratady. Dala – menin  maral oty kóktegen mamyrajay tirshiligimnin, mayda qonyr saghynyshymnyng aighaghy!

Biz –  taugha qarap qyranymyzdy baptaytyn halyqpyz! Tau-mening ómir boyy talpynyp kele jatqan biyiktegi asqaq armanym, qol jetpey ketken ardaghym, sarqyrap aghar ghúmyr ózenim, oigha janbyr jaughanda, shyng basyna jauar әppaq qarym men  kógildir múnarym, qúmarym men túmarym, salqyn samalym men saumalym! Arman da arman biyigim!

Úly Dala! Jazylyp jatqan jalpaq kenistik, jasanyp, týrlengen jazira jaylau,  jusany men juasy búrqyrap, boz kódesi men aqseleuin jamylghan shapqat ólke, jasyl shalghyny men jalanash kólderi kóz tartatyn kókshil dýniye, erke ózenderi esile aqqan at shaptyrym alqap, at shoqytyp shyghatyn adyr belen, qiyalay tartatyn qyrat, kerbezden jelpiytin kerimsal lep, sarayyndy ashatyn samal jel, kókjiyekti kómkere shókken kók ónez múnar, saghynyshtyng belgisindey sarsang qylghan sary saghym, shanqay týste shalqalap kelip jay tastaytyn shaghyrmaq búlt, bәri-bәri sening ón boyynda órilip jatqan joq pa?!

Úly dala!  Jasanghan, jaynaghan jazira dýniyening bar bazary ghana emessin, kendiktin, darhandyqtyn, sheksizdiktin, batyldyqtyn, erkindiktin  baba tekti rәmizisin, asqaq armannyn, biyik múrattyn,  maghynaly maqsattyn, jýirik kónildin, úshqyr qiyaldyn, selkeusiz kezimnnin, patsha parasattyn, tulaghan jýrektin, tasyghan qannyn, lyqsyp shyqqan úly shejirening mәueli baghysyn, tartylmaghan tamyrysyn!

Úly dala! Sening qyltanaqtan qyltiyp kóriner kógildir kókteming de, jadyraghan shuaqpen jany kirip jayqalghan jasyl barqyt jaydary jazyng da,  múnly bir әnimen qaytqan qazben birge qaytar bazar qyzyghyndy bauyrynnan beretin qonyltaq qonyr kýzing de,  aq jamylyp, ayaz ben ýskirikti ýrlep túratyn altayy aq borandy qysyng da  ghajap qoy, shirkin! Sonyng bәri de dalanyn  mezgil boyauymen, mir órnegimen, tirshilik ghadetimen, ónip  órnektelip kele jatqan  ómir ghoy, ómir!

 Úly dala! Sening tósindi mekendegen qazaq degen qaysar, qayratty da beybitsýigish halyqtyng tabighatyna tartu, tarihyna  taralghy etken  óshpes  erlik, ókinbes mәrttik,  kemenger oy men  kemel aqyldylyq, hanynday qaharly, biyindey payymdy, batyrynday aibarly aqsýiek bekzada bolmys, әn bolyp shalqyp, kýy bolyp tógilgen zor mahabbat, aghyl-tegil qoparlyp dariya dýniyening ózin shayyp ketetin ólen-jyr, anyz-dastan osy dalanyng ýstimen kóship,  búldyrly  búlynghyr uaqyttyng búltymen birge jónkilip, zamana kóshining zar zapyranynday aqtarylyp, sezim dýniyesining seli bolyp  tónkerilip, kóz jasy bolyp móltildep, kónil qayauy bolyp sógilip,  shattyq jyry bolyp shalqyp,  sazy bolyp baurap, bizge jetkeni ghajaby men imany shýkirshiligi býgingi Tәuelsizdik! Qazaqtyng Tәuelsizdigi!

Tútas bir eldin, tútas bir halyqtyng ghasyrlar boyy armandap kelgen  tәuelsizdigin ózi jariyalap, sol tәuelsizdikting kók bayraghyn óz qolymen túnghysh kótergen Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev syndy tarihy túlghanyng erligi men úlylyghyn  aita kelip, kezinde  «Tәuelsiz qazaq elining tarihy sol elding eki tizgin, bir shylbyryn óz qolyna ústaghan Núrsúltan Nazarbaevtyng taghdyry, búghan kerisinshe Elbasynyng taghdyry qazaq elining taghdyry men tarihy bolyp qalyptasty. Búl qos taghdyr-tútas bir halyqtyng taghdyry!  Nazarbaev neni de bolsa elimen birge kórdi, elimen birge tózdi, elimen birge jendi! Qazaq elin, qazaq degen últty әlem eng әueli Nazarbaev esimimen, Nazarbaev kelbetimen tanydy. Búl – tarihy aqiqat!»,-degen pikirimizdi de jariyalaghan edik.

Elbasynyng óz jýreginde terbep kele jatqan myna  Úly dalanyn   kógildir zanghar aspanynda qyrandar ghana  qalyqtap,   keng jazira tósinde  sәigýlikter men kiyeli kiyikter ghana jýitkise eken!  Qazaqstan syndy Úly dala elining úrpaqtary Tәuelsizdiktin  kók bayraghyn  biyikke  kótere otyryp,  el ekonomikasynyng jaqsy jetistikterimen, yntymaghy jarasqan halqynyng myzghymas birligimen tórtkýl dýniyeni sýisindire berse eken!

Elbasynyng Úly dala elin Mәngilik el etsem  degen ansarly armany men múratyna jetkize gór Tәniri! 

Jabal Erghaliyev, jazushy, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, Parlament Senatynyng deputaty

Abai.kz