Qazaq tili turaly aitqan-jazghandarymyz kólemi jaghynan «Giyness rekordtar kitabynan» oryn alatyn dengeyge jetken siyaqty. Áli de aitamyz... Degenmen osy әngimelerding ishinde zarlau, joqtau, ókinish pen ynyrsu jaghy basym da, mәseleni naqty sheshu joldary, onyng tәsilderi tym az. Búl – sol joldardy bilmeu me, әlde sol tәsilderding iske asuyna senbeu me, ol jaghyn bilmeymin, biraq qazaq tilin qoghamdyq ómirding barlyq salasynda júmys isteytin dәrejege jetkizuding taghy bir jolyn – halyqaralyq tәjiriybede ózining tiyimdiligin dәleldegen jolyn -  kórsetu artyq bolmas dep oilaymyn.

Jogharydaghy qazaq tili turaly aitys-tartystar men sanaly talqylaulardyng tireletin jeri bireu-aq ekenin barlyghymyz týsingen siyaqtymyz: – qoghamda tilge degen qajettilik bolmasa, ony eshkim de ýirenbeydi, ýirengeni – qoldanbaydy, qoldanghany – (qajettilik bolmaghannan keyin) tastap ketedi. Myng jerden tilderdi damytu ortalyqtaryn ashayyq, qazaq tilin mengergen basqa últ ókilderining arasynda jarystar ótkizip, syilyqtar bereyik, slavyan tektes azamattardy qazaq tildi habarlardyng jýrgizushisi etip taghayyndayyq, 2020 jyly respublikadaghy azamattardyng 90 payyzy qazaq tilin bilu kerek degen ýkim shygharayyq, «on bes jylda aydy da ýiretuge bolady (N. Nazarbaev)» dep orys tildilerding shamyna tiyelik, «100 qazaq otyrghan jerde 5 orys otyrsa, biz oryssha sóileytin sorly halyqpyz ghoy (N.Nazarbaev)» dep qazaqty qayrayyq – eshqanday nәtiyjege jetpeymiz. Sebebi – qoghamda qazaq tiline degen qajettilik joq.

Halyqaralyq tәjiriybege sýiensek, tilge degen qajettilik eki jolmen ghana jasalady:

Birinshisi – qúqyqtyq, zandyq jolmen tilge degen qajettilikting jasaluy. Memleket belgili bir zandar arqyly memlekettik tilge degen qajettilikti tudyrady. Ol zandarda memlekettik tildi mengermegen jandardy belgili bir qyzmet týrine qabyldamau siyaqty talptardan bastap, memlekettik tildi qate jazghan jarnama berushige qomaqty aiyp salugha deyingi baptar bolady. Qysqasy, azamattardyng eki ayaqtaryn bir etikke tygha otyryp, memlekettik tildi bilmegen adamdardyng tirshilik auqymyn taryltady, olardy memlekettik tildi biluge mәjbýrleydi. Búnday talaptar órkeniyetti elderding «Memlekettik til turaly» zandarynyng barlyghynda bar (zannyng basty mindeti de azamattardy mәjbýrleu bolyp tabylady). 90-jyldardyng basynda Pribaltika elderi de osy baghyttaghy baptardy ózderining zandaryna engizip, memleketting aumaghynda bir ghana memlekettik tilding júmys isteuin jýzege asyrdy. Ol zandarda әrbir mamandyq iyelerine memlekettik tildi mengeru dengeyi de kórsetilgen. Memlekettik tildi biludi talap etetin mamandyqtardyng ishinde memlekettik qyzmetkerlerdi bylay qoyghanda, sauynshylar men sylaqshylar, qúrylysshylar men jýrgizushiler de bar... Al basshy oryndar (ministrlikter) ózderine baghynyshty tómendegi qúrylymdargha ózge tilde (mysaly, orys tilinde) jazylghan qaghaz jiberse, zannyng ayasynda aiyppúldyng astynda qalady. (Al bizderde 93 payyz qazaqtardan túratyn Qyzylordagha da jogharydan orys tilinde qaghazdar kelip, oghan orys tilinde jauap berudi talap etedi). Qazaq elindegi tilderding qoldanyluyn retteytin «QR Tilder turaly» zanynyng – qos tildilikti saqtau, damytu zanynyng – búl talapty jýzege asyra  almaytyny bәrimizge belgili, sondyqtan últshyl azamattar birneshe jyl boyy «QR Memlekettik tili» turaly zanynyng qajettiligin aityp keledi. Aytyp qana qoymay, osynday zang jobasyn dayyndap, júrtshylyqqa, Parlamentke úsynyp ta kórdi. Alayda, orystanghan, orys tildi biylik, ózderining orys tildi balalarynyng bolashaghyn oilap, júmghan auyzdaryn ashar emes. Demek, búl jol – zang arqyly tilge qajettilik jasau joly – jaqyn arada jýzege aspaytyn maqsat.

Endi ekinshi jolgha, ekinshi tәsilge keleyik. Keyde men búl tәsildi – «Pribaltika tәsili» dep te ataymyn.  «Pribaltika tәsili» boyynsha qazaq tiline degen qajettilikti qazaq tildi azamattardyng ózderi jasaydy. 90-jyldardyng basynda Latviya, Litva jәne Estoniya memleketterindegi orystildi túrghyndar jergilikti halyqtyng tilin – memlekettik status alghan tildi – moyyndamay, Kenes ókimeti kezindegidey, basqalardyng orys tilinde sóileuin talap etuin toqtatpady. Memlekettik tildi biludi, ýirenudi kerek etpedi. Búl elderde de bizderdegi siyaqty, alghashqy kezende «búl – sening memleketinning tili, ony bilu, qoldanu – sening paryzyn» degen siyaqty aqyl-kenester, júmsaqtap aitular boldy. Alayda orys tildi azamattar «ózgelermen týsinisu ýshin men olardyng tilin biluge tiyisti emespin, menimen týsinisu ýshin basqalar mening tilimdi bilsin!» degen shovinistik, aqymaq ústanymnan airyghylary kelmedi. Memlekettik tildi mindetteu bastalghanda orys tildiler «bizding tilimizdi kemsitip jatyr!» degen aiqay-shu kóterip, jalayyrgha jar saldy. (Ayta ketu kerek, «bizding tilimiz kemsitilip jatyr» degen jylau men zarlau – beyshara orys tildilerding eng tiyimdi tәsilderining biri). Búnday arsyzdyqty kýtpegen Pribaltika elderining memlekettik organdary alghashqyda tosylyp ta qaldy. Alayda, osy jaghdayda, elu jylghy orys tildilerding ezgisin kórip, qandary qaynaghan jergilikti últ ókilderi jana tәsildi – mәdeniyetti, adam qúqyghyn búzbaytyn jana әdisti oilap tapty. Búl tәsilding negizinde «Sening qanday tilde sóileytininde mening júmysym joq, al men ózimning tilimde sóileymin» degen ústanym jatty. Jogharydaghy elderding dýkenderi men kassalarynda, transporttary men túrmystyq qajetti óteu oryndarynda, t.t. orys tilinde sóilegen adamdargha memlekettik tilde, sol memleketti qúrghan últtyng  tilinde jauap berile (nemese mýldem jauapsyz qaldyru da oryn aldy) bastady.  Alghashqy kezende orys tildiler antarylyp qaldy da, keyinnen «orys tilin kemsitushilik (diskriminasiya) jýrip jatyr!» dep san týrli oryndargha, adam qúqyghyn qorghaytyn, baqylaytyn Europa úiymdary men qúrylymdaryna aryzdar jazyp, kómek súrady. Alayda búl mәseleni tekseruge kelgen san týrli komissiyalar adam qúqyghynyng búzyluynyng eshqanday da deregin taba almady. Pribaltikanyng jergilikti túrghyndary: «Maghan orys, aghylshyn, nemis, t.b. tilderde sóilegen adamgha eshqanday renishim joq. Sebebi, әr adamnyng ózining sóileu tilin tandau qúqyghyn tolyq moyyndaymyz, qúrmetteymiz. Sondyqtan basqa tilde sóilegen adamgha «Auzyndy jap, bizding memleketting tili – latysh tili. Sen sol tilmen sóileuge tiyissin» degen sózdi aitpaymyz. Biraq olar da bizding qay  tilde sóileudi tandau qúqyghymyzdy syilasyn. Biz óz tilimizde sóileudi tandaymyz. Oghan renjimeytin shyghar» dep jauap berdi. Orys tildilerdin: «Olar orys tilin biledi, al men latysh tilin bilmeymin. Sondyqtan olar bizge orys tilinde jauap beruleri kerek» degen sózderin estigen europalyq adam qúqyghyn qorghaushylar talyp qala jazdapty.  Esterin jinaghan komissiya mýsheleri: «Keshirinder, olardyng – latyshtardyng - is-әreketinde adam qúqyghyn búzatyn eshqanday belgi joq. Olar senderding auyzdaryndy jauyp, latysh tilinde sóileuge mәjbýrlegen joq. Ýnsiz tyndap, týsinbegenderi jauap bere almay, al týsingenderi óz tilderinde jauap berdi. Búl jerde eshqanday tildik diskriminasiyany kórip túrghan joqpyz. Eger senderge orys tilinde sóileuge tiym salsa, tildik diskriminasiya dep sony aitugha bolady. Jergilikti últtyng óz tilinde sóileui – mәdeniyettilik pen ózderining ana tilderin, memleketting tilin qúrmetteui ghana. Búl – olardyng tandauy. Al sizderding «mening týsinetin tilimde jauap berinder» dep talap etulering – baryp túrghan bassyzdyq, adam qúqyghyn syilamaushylyq» degen tújyrym aitypty. Úzyn sózding qysqasy, osy «pribaltika tәsili» arqyly jergilikti últ ókilderi az uaqyttyng ishinde ózderining últtyq tilin - memlekettik tildi - tiriltip aldy. Osy elderdegi keybir orystildi úiymdar alghashqyda aiqay-shu shyghardy, keyin «bizder kóship ketemiz!» dep qorqytty (Shynyn aitu kerek, jergilikti biylik te, jergilikti túrghyndar da olardyng ketulerin asqan shydamdylyqpen kýtti...Ne júmys istep jarytpaytyn, mәdeniyetteri tómen, basqa últ ókilderine jogharydan qaraytyn, ózderi túrghan elding ne tilin, ne mәdeniyetin, ne tarihyn mensinbeytin, bilgisi kelmeytin, kópshiligi tek qara bastarynyng qamyn oilap kelgen, tek ishkilik iship, bylapyt sóz aitudan alghashqy oryndy bermeytin azamattardan qútylu – olardyng ómirlik armandary bolatyn! Ekinshiden, adamdardyng ózderi túratyn jerin tandau qúqyghy da bar emes pe, sondyqtan pribaltika elderining azamattary, memleket basshylary kelimsekterding búl qúqyghyn da búzghan joq. «Oybay, ketpender, sender ketsender, biz qarang qalamyz!» degen bir de bir pikir aitylghan joq... ).  Qysqasy, búl qoqanloqqygha kónil bólgen adam bolghan joq. Alayda, orys tilinde sóileu ýshin Pribaltika elderindegi jaqsy jaghdaylaryn tastap, sol uaqyttaghy qirap jatqan Reseyge kóshkenderi de shamaly boldy. Kópshiligi jergilikti tildi bilmeyinshe ómir sýre almaytyndaryn jaqsy týsinip, óz qaltalarynan aqsha tólep memlekettik tildi oqyp aldy, balalaryn latysh, eston tilindegi mektepterge bere bastady.   

Men qazaq tildi azamattargha osy tәsildi úsynamyn. Qazaq tilin saqtaudyn, damytudyn, qoghamda tildik qajettilikti tudyrudyng jalghyz joly – mәdeniyetti, adam qúqyghyn tolyq saqtaytyn joly da osy dep bilemin. Búl tәsildi jýzege asyruda eshkimge jaltaqtaudyng da qajeti joq. Bile-bilsenizder, búl tәsil – Qazaq jerindegi orys tildi azamattargha naqty kómek.  Barlyq jerde qazaq tilindegi sózderdi estip, jazulardy kórgen adamdar ghana qazaq tilin ýirenu qajettigin týsine bastaydy.

«Pribaltika tәsilin» jýzege asyruda erekshe kónil qoyatyn birneshe mәssele bar. Onyng bastysy jәne búl tәsilding tiyimdiligin joqqa shygharatyn qadam – «qazaq tili - memlekettik til, sen ony biluge tiyistisin!» degen arandatushy, anayy, Batyrashtyq úrandar. Osydan asa saq bolghanymyz abzal. Kimning qay tilde sóz sóileuin sol adamnyng tandauyna qaldyrayyq ta, ózimiz qazaqtyng jalpaq tilimen jauap bereyik, oiymyzdy bildireyik. Dúrys joly osy ghana. Biz – kóppiz. Biz – qostildi halyqpyz. Biz osy eki artyqshylyghymyzdy paydalana biluimiz kerek. Ekinshiden, «Pribaltika tәsili» - halyqtyq dengeyde jýrgiziletin әreket. Barlyghymyz nemese kópshiligimiz bir kisidey osy tәsildi jýzege asyrmasaq, tiyimdi nәtiyje bermeui mýmkin. Ókinishke oray, bizding qazaqtildiler, onyng ishinde qazaq azamattarynyng ózderi osy әreketke qarsy shyghyp (bireuleri – bilip, endi bireuleri - aqymaqtyqtan), ayaqtan tartuy ghajap emes. Biraq, taghy da qaytalaymyn, kópshiligimizding is-әreketimiz bir jerden shyqsa, qazaq tiline degen qajettilik tabighy týrde ómirge keletindiginde talas joq.

Bireuler «Eger Preziydent tanerteng qazaqsha sóilese, keshke barlyq bastyq, odan keyin barlyq qazaqstandyqtar qazaqsha sóilep keter edi» deydi. Olardyng oiynsha, tilge degen qajettilikti tudyrudyng eng tiyimdi tәsili de osy siyaqty.  Áriyne, úlyqqa qarap bir kózimizdi ghana emes k.... de qysyp jýrgen sorly tobyr retinde búl joldyng da uaqytsha bereri bar. Biraq – uaqytsha ghana. Sebebi, onday sorly tobyr kelesi kelgen Preziydent tanerten  qytaysha sóilese, keshke qytaylardy da, qazaqtyng asyl tilin de jolgha tastap shýldirley jóneledi. Sondyqtan, Preziydentke de, Parlamentke de jaltaqtamay-aq, ózimizge kerek bolsa, qazaq tiline degen qajettilikti ózimiz jasayyq. 

Abai.kz