قازاق ءتىلى تۋرالى ايتقان-جازعاندارىمىز كولەمى جاعىنان «گينەسس رەكوردتار كىتابىنان» ورىن الاتىن دەڭگەيگە جەتكەن سياقتى. ءالى دە ايتامىز... دەگەنمەن وسى اڭگىمەلەردىڭ ىشىندە زارلاۋ، جوقتاۋ، وكىنىش پەن ىڭىرسۋ جاعى باسىم دا، ماسەلەنى ناقتى شەشۋ جولدارى، ونىڭ تاسىلدەرى تىم از. بۇل – سول جولداردى بىلمەۋ مە، الدە سول تاسىلدەردىڭ ىسكە اسۋىنا سەنبەۋ مە، ول جاعىن بىلمەيمىن، بىراق قازاق ءتىلىن قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن دارەجەگە جەتكىزۋدىڭ تاعى ءبىر جولىن – حالىقارالىق تاجىريبەدە ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن دالەلدەگەن جولىن -  كورسەتۋ ارتىق بولماس دەپ ويلايمىن.

جوعارىداعى قازاق ءتىلى تۋرالى ايتىس-تارتىستار مەن سانالى تالقىلاۋلاردىڭ تىرەلەتىن جەرى بىرەۋ-اق ەكەنىن بارلىعىمىز تۇسىنگەن سياقتىمىز: – قوعامدا تىلگە دەگەن قاجەتتىلىك بولماسا، ونى ەشكىم دە ۇيرەنبەيدى، ۇيرەنگەنى – قولدانبايدى, قولدانعانى – (قاجەتتىلىك بولماعاننان كەيىن) تاستاپ كەتەدى. مىڭ جەردەن تىلدەردى دامىتۋ ورتالىقتارىن اشايىق، قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەن باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ اراسىندا جارىستار وتكىزىپ، سىيلىقتار بەرەيىك، سلاۆيان تەكتەس ازاماتتاردى قازاق ءتىلدى حابارلاردىڭ جۇرگىزۋشىسى ەتىپ تاعايىندايىق، 2020 جىلى رەسپۋبليكاداعى ازاماتتاردىڭ 90 پايىزى قازاق ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك دەگەن ۇكىم شىعارايىق، «ون بەس جىلدا ايۋدى دا ۇيرەتۋگە بولادى (ن. نازارباەۆ)» دەپ ورىس تىلدىلەردىڭ شامىنا تيەلىك، «100 قازاق وتىرعان جەردە 5 ورىس وتىرسا، ءبىز ورىسشا سويلەيتىن سورلى حالىقپىز عوي (ن.نازارباەۆ)» دەپ قازاقتى قايرايىق – ەشقانداي ناتيجەگە جەتپەيمىز. سەبەبى – قوعامدا قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىك جوق.

حالىقارالىق تاجىريبەگە سۇيەنسەك، تىلگە دەگەن قاجەتتىلىك ەكى جولمەن عانا جاسالادى:

ءبىرىنشىسى – قۇقىقتىق، زاڭدىق جولمەن تىلگە دەگەن قاجەتتىلىكتىڭ جاسالۋى. مەملەكەت بەلگىلى ءبىر زاڭدار ارقىلى مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن قاجەتتىلىكتى تۋدىرادى. ول زاڭداردا مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرمەگەن جانداردى بەلگىلى ءبىر قىزمەت تۇرىنە قابىلداماۋ سياقتى تالپتاردان باستاپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى قاتە جازعان جارناما بەرۋشىگە قوماقتى ايىپ سالۋعا دەيىنگى باپتار بولادى. قىسقاسى، ازاماتتاردىڭ ەكى اياقتارىن ءبىر ەتىككە تىعا وتىرىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەگەن ادامداردىڭ تىرشىلىك اۋقىمىن تارىلتادى، ولاردى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە ماجبۇرلەيدى. بۇنداي تالاپتار وركەنيەتتى ەلدەردىڭ «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭدارىنىڭ بارلىعىندا بار (زاڭنىڭ باستى مىندەتى دە ازاماتتاردى ماجبۇرلەۋ بولىپ تابىلادى). 90-جىلداردىڭ باسىندا پريبالتيكا ەلدەرى دە وسى باعىتتاعى باپتاردى وزدەرىنىڭ زاڭدارىنا ەنگىزىپ، مەملەكەتتىڭ اۋماعىندا ءبىر عانا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جۇمىس ىستەۋىن جۇزەگە اسىردى. ول زاڭداردا ءاربىر ماماندىق يەلەرىنە مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ دەڭگەيى دە كورسەتىلگەن. مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى تالاپ ەتەتىن ماماندىقتاردىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى بىلاي قويعاندا، ساۋىنشىلار مەن سىلاقشىلار، قۇرىلىسشىلار مەن جۇرگىزۋشىلەر دە بار... ال باسشى ورىندار (مينيسترلىكتەر) وزدەرىنە باعىنىشتى تومەندەگى قۇرىلىمدارعا وزگە تىلدە (مىسالى، ورىس تىلىندە) جازىلعان قاعاز جىبەرسە، زاڭنىڭ اياسىندا ايىپپۇلدىڭ استىندا قالادى. (ال بىزدەردە 93 پايىز قازاقتاردان تۇراتىن قىزىلورداعا دا جوعارىدان ورىس تىلىندە قاعازدار كەلىپ، وعان ورىس تىلىندە جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتەدى). قازاق ەلىندەگى تىلدەردىڭ قولدانىلۋىن رەتتەيتىن «قر تىلدەر تۋرالى» زاڭىنىڭ – قوس تىلدىلىكتى ساقتاۋ، دامىتۋ زاڭىنىڭ – بۇل تالاپتى جۇزەگە اسىرا  المايتىنى بارىمىزگە بەلگىلى، سوندىقتان ۇلتشىل ازاماتتار بىرنەشە جىل بويى «قر مەملەكەتتىك ءتىلى» تۋرالى زاڭىنىڭ قاجەتتىلىگىن ايتىپ كەلەدى. ايتىپ قانا قويماي، وسىنداي زاڭ جوباسىن دايىنداپ، جۇرتشىلىققا، پارلامەنتكە ۇسىنىپ تا كوردى. الايدا، ورىستانعان، ورىس ءتىلدى بيلىك، وزدەرىنىڭ ورىس ءتىلدى بالالارىنىڭ بولاشاعىن ويلاپ، جۇمعان اۋىزدارىن اشار ەمەس. دەمەك، بۇل جول – زاڭ ارقىلى تىلگە قاجەتتىلىك جاساۋ جولى – جاقىن ارادا جۇزەگە اسپايتىن ماقسات.

ەندى ەكىنشى جولعا، ەكىنشى تاسىلگە كەلەيىك. كەيدە مەن بۇل ءتاسىلدى – «پريبالتيكا ءتاسىلى» دەپ تە اتايمىن.  «پريبالتيكا ءتاسىلى» بويىنشا قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىكتى قازاق ءتىلدى ازاماتتاردىڭ وزدەرى جاسايدى. 90-جىلداردىڭ باسىندا لاتۆيا، ليتۆا جانە ەستونيا مەملەكەتتەرىندەگى ءورىستىلدى تۇرعىندار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلىن – مەملەكەتتىك ستاتۋس العان ءتىلدى – مويىنداماي، كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگىدەي، باسقالاردىڭ ورىس تىلىندە سويلەۋىن تالاپ ەتۋىن توقتاتپادى. مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى، ۇيرەنۋدى كەرەك ەتپەدى. بۇل ەلدەردە دە بىزدەردەگى سياقتى، العاشقى كەزەڭدە «بۇل – سەنىڭ مەملەكەتىڭنىڭ ءتىلى، ونى ءبىلۋ، قولدانۋ – سەنىڭ پارىزىڭ» دەگەن سياقتى اقىل-كەڭەستەر، جۇمساقتاپ ايتۋلار بولدى. الايدا ورىس ءتىلدى ازاماتتار «وزگەلەرمەن ءتۇسىنىسۋ ءۇشىن مەن ولاردىڭ ءتىلىن بىلۋگە ءتيىستى ەمەسپىن، مەنىمەن ءتۇسىنىسۋ ءۇشىن باسقالار مەنىڭ ءتىلىمدى ءبىلسىن!» دەگەن شوۆينيستىك، اقىماق ۇستانىمنان ايرىعىلارى كەلمەدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتەۋ باستالعاندا ورىس تىلدىلەر ء«بىزدىڭ ءتىلىمىزدى كەمسىتىپ جاتىر!» دەگەن ايقاي-شۋ كوتەرىپ، جالايىرعا جار سالدى. (ايتا كەتۋ كەرەك، ء«بىزدىڭ ءتىلىمىز كەمسىتىلىپ جاتىر» دەگەن جىلاۋ مەن زارلاۋ – بەيشارا ورىس تىلدىلەردىڭ ەڭ ءتيىمدى تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى). بۇنداي ارسىزدىقتى كۇتپەگەن پريبالتيكا ەلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارى العاشقىدا توسىلىپ تا قالدى. الايدا، وسى جاعدايدا، ەلۋ جىلعى ورىس تىلدىلەردىڭ ەزگىسىن كورىپ، قاندارى قايناعان جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى جاڭا ءتاسىلدى – مادەنيەتتى، ادام قۇقىعىن بۇزبايتىن جاڭا ءادىستى ويلاپ تاپتى. بۇل ءتاسىلدىڭ نەگىزىندە «سەنىڭ قانداي تىلدە سويلەيتىنىڭدە مەنىڭ جۇمىسىم جوق، ال مەن ءوزىمنىڭ تىلىمدە سويلەيمىن» دەگەن ۇستانىم جاتتى. جوعارىداعى ەلدەردىڭ دۇكەندەرى مەن كاسسالارىندا، ترانسپورتتارى مەن تۇرمىستىق قاجەتتى وتەۋ ورىندارىندا، ت.ت. ورىس تىلىندە سويلەگەن ادامدارعا مەملەكەتتىك تىلدە، سول مەملەكەتتى قۇرعان ۇلتتىڭ  تىلىندە جاۋاپ بەرىلە (نەمەسە مۇلدەم جاۋاپسىز قالدىرۋ دا ورىن الدى) باستادى.  العاشقى كەزەڭدە ورىس تىلدىلەر اڭتارىلىپ قالدى دا، كەيىننەن «ورىس ءتىلىن كەمسىتۋشىلىك (ديسكريميناتسيا) ءجۇرىپ جاتىر!» دەپ سان ءتۇرلى ورىندارعا، ادام قۇقىعىن قورعايتىن، باقىلايتىن ەۋروپا ۇيىمدارى مەن قۇرىلىمدارىنا ارىزدار جازىپ، كومەك سۇرادى. الايدا بۇل ماسەلەنى تەكسەرۋگە كەلگەن سان ءتۇرلى كوميسسيالار ادام قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋىنىڭ ەشقانداي دا دەرەگىن تابا المادى. پريبالتيكانىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارى: «ماعان ورىس، اعىلشىن، نەمىس، ت.ب. تىلدەردە سويلەگەن ادامعا ەشقانداي رەنىشىم جوق. سەبەبى، ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ سويلەۋ ءتىلىن تاڭداۋ قۇقىعىن تولىق مويىندايمىز، قۇرمەتتەيمىز. سوندىقتان باسقا تىلدە سويلەگەن ادامعا «اۋزىڭدى جاپ، ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ ءتىلى – لاتىش ءتىلى. سەن سول تىلمەن سويلەۋگە ءتيىسسىڭ» دەگەن ءسوزدى ايتپايمىز. بىراق ولار دا ءبىزدىڭ قاي  تىلدە سويلەۋدى تاڭداۋ قۇقىعىمىزدى سىيلاسىن. ءبىز ءوز تىلىمىزدە سويلەۋدى تاڭدايمىز. وعان رەنجىمەيتىن شىعار» دەپ جاۋاپ بەردى. ورىس تىلدىلەردىڭ: «ولار ورىس ءتىلىن بىلەدى، ال مەن لاتىش ءتىلىن بىلمەيمىن. سوندىقتان ولار بىزگە ورىس تىلىندە جاۋاپ بەرۋلەرى كەرەك» دەگەن سوزدەرىن ەستىگەن ەۋروپالىق ادام قۇقىعىن قورعاۋشىلار تالىپ قالا جازداپتى.  ەستەرىن جيناعان كوميسسيا مۇشەلەرى: «كەشىرىڭدەر، ولاردىڭ – لاتىشتاردىڭ - ءىس-ارەكەتىندە ادام قۇقىعىن بۇزاتىن ەشقانداي بەلگى جوق. ولار سەندەردىڭ اۋىزدارىڭدى جاۋىپ، لاتىش تىلىندە سويلەۋگە ماجبۇرلەگەن جوق. ءۇنسىز تىڭداپ، تۇسىنبەگەندەرى جاۋاپ بەرە الماي، ال تۇسىنگەندەرى ءوز تىلدەرىندە جاۋاپ بەردى. بۇل جەردە ەشقانداي تىلدىك ديسكريميناتسيانى كورىپ تۇرعان جوقپىز. ەگەر سەندەرگە ورىس تىلىندە سويلەۋگە تيىم سالسا، تىلدىك ديسكريميناتسيا دەپ سونى ايتۋعا بولادى. جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ ءوز تىلىندە سويلەۋى – مادەنيەتتىلىك پەن وزدەرىنىڭ انا تىلدەرىن، مەملەكەتتىڭ ءتىلىن قۇرمەتتەۋى عانا. بۇل – ولاردىڭ تاڭداۋى. ال سىزدەردىڭ «مەنىڭ تۇسىنەتىن تىلىمدە جاۋاپ بەرىڭدەر» دەپ تالاپ ەتۋلەرىڭ – بارىپ تۇرعان باسسىزدىق، ادام قۇقىعىن سىيلاماۋشىلىق» دەگەن تۇجىرىم ايتىپتى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، وسى «پريبالتيكا ءتاسىلى» ارقىلى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ءتىلىن - مەملەكەتتىك ءتىلدى - ءتىرىلتىپ الدى. وسى ەلدەردەگى كەيبىر ءورىستىلدى ۇيىمدار العاشقىدا ايقاي-شۋ شىعاردى، كەيىن «بىزدەر كوشىپ كەتەمىز!» دەپ قورقىتتى (شىنىن ايتۋ كەرەك، جەرگىلىكتى بيلىك تە، جەرگىلىكتى تۇرعىندار دا ولاردىڭ كەتۋلەرىن اسقان شىدامدىلىقپەن كۇتتى...نە جۇمىس ىستەپ جارىتپايتىن، مادەنيەتتەرى تومەن، باسقا ۇلت وكىلدەرىنە جوعارىدان قارايتىن، وزدەرى تۇرعان ەلدىڭ نە ءتىلىن، نە مادەنيەتىن، نە تاريحىن مەنسىنبەيتىن، بىلگىسى كەلمەيتىن، كوپشىلىگى تەك قارا باستارىنىڭ قامىن ويلاپ كەلگەن، تەك ىشكىلىك ءىشىپ، بىلاپىت ءسوز ايتۋدان العاشقى ورىندى بەرمەيتىن ازاماتتاردان قۇتىلۋ – ولاردىڭ ومىرلىك ارماندارى بولاتىن! ەكىنشىدەن، ادامداردىڭ وزدەرى تۇراتىن جەرىن تاڭداۋ قۇقىعى دا بار ەمەس پە، سوندىقتان پريبالتيكا ەلدەرىنىڭ ازاماتتارى، مەملەكەت باسشىلارى كەلىمسەكتەردىڭ بۇل قۇقىعىن دا بۇزعان جوق. «ويباي، كەتپەڭدەر، سەندەر كەتسەڭدەر، ءبىز قاراڭ قالامىز!» دەگەن ءبىر دە ءبىر پىكىر ايتىلعان جوق... ).  قىسقاسى، بۇل قوقانلوققىعا كوڭىل بولگەن ادام بولعان جوق. الايدا، ورىس تىلىندە سويلەۋ ءۇشىن پريبالتيكا ەلدەرىندەگى جاقسى جاعدايلارىن تاستاپ، سول ۋاقىتتاعى قيراپ جاتقان رەسەيگە كوشكەندەرى دە شامالى بولدى. كوپشىلىگى جەرگىلىكتى ءتىلدى بىلمەيىنشە ءومىر سۇرە المايتىندارىن جاقسى ءتۇسىنىپ، ءوز قالتالارىنان اقشا تولەپ مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىپ الدى، بالالارىن لاتىش، ەستون تىلىندەگى مەكتەپتەرگە بەرە باستادى.   

مەن قازاق ءتىلدى ازاماتتارعا وسى ءتاسىلدى ۇسىنامىن. قازاق ءتىلىن ساقتاۋدىڭ، دامىتۋدىڭ، قوعامدا تىلدىك قاجەتتىلىكتى تۋدىرۋدىڭ جالعىز جولى – مادەنيەتتى، ادام قۇقىعىن تولىق ساقتايتىن جولى دا وسى دەپ بىلەمىن. بۇل ءتاسىلدى جۇزەگە اسىرۋدا ەشكىمگە جالتاقتاۋدىڭ دا قاجەتى جوق. بىلە-بىلسەڭىزدەر، بۇل ءتاسىل – قازاق جەرىندەگى ورىس ءتىلدى ازاماتتارعا ناقتى كومەك.  بارلىق جەردە قازاق تىلىندەگى سوزدەردى ەستىپ، جازۋلاردى كورگەن ادامدار عانا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ قاجەتتىگىن تۇسىنە باستايدى.

«پريبالتيكا ءتاسىلىن» جۇزەگە اسىرۋدا ەرەكشە كوڭىل قوياتىن بىرنەشە ماسسەلە بار. ونىڭ باستىسى جانە بۇل ءتاسىلدىڭ تيىمدىلىگىن جوققا شىعاراتىن قادام – «قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل، سەن ونى بىلۋگە ءتيىستىسىڭ!» دەگەن ارانداتۋشى، انايى، باتىراشتىق ۇراندار. وسىدان اسا ساق بولعانىمىز ابزال. كىمنىڭ قاي تىلدە ءسوز سويلەۋىن سول ادامنىڭ تاڭداۋىنا قالدىرايىق تا، ءوزىمىز قازاقتىڭ جالپاق تىلىمەن جاۋاپ بەرەيىك، ويىمىزدى بىلدىرەيىك. دۇرىس جولى وسى عانا. ءبىز – كوپپىز. ءبىز – قوستىلدى حالىقپىز. ءبىز وسى ەكى ارتىقشىلىعىمىزدى پايدالانا ءبىلۋىمىز كەرەك. ەكىنشىدەن، «پريبالتيكا ءتاسىلى» - حالىقتىق دەڭگەيدە جۇرگىزىلەتىن ارەكەت. بارلىعىمىز نەمەسە كوپشىلىگىمىز ءبىر كىسىدەي وسى ءتاسىلدى جۇزەگە اسىرماساق، ءتيىمدى ناتيجە بەرمەۋى مۇمكىن. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ قازاقتىلدىلەر، ونىڭ ىشىندە قازاق ازاماتتارىنىڭ وزدەرى وسى ارەكەتكە قارسى شىعىپ (بىرەۋلەرى – ءبىلىپ، ەندى بىرەۋلەرى - اقىماقتىقتان), اياقتان تارتۋى عاجاپ ەمەس. بىراق، تاعى دا قايتالايمىن، كوپشىلىگىمىزدىڭ ءىس-ارەكەتىمىز ءبىر جەردەن شىقسا، قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىك تابيعي تۇردە ومىرگە كەلەتىندىگىندە تالاس جوق.

بىرەۋلەر «ەگەر پرەزيدەنت تاڭەرتەڭ قازاقشا سويلەسە، كەشكە بارلىق باستىق، ودان كەيىن بارلىق قازاقستاندىقتار قازاقشا سويلەپ كەتەر ەدى» دەيدى. ولاردىڭ ويىنشا، تىلگە دەگەن قاجەتتىلىكتى تۋدىرۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءتاسىلى دە وسى سياقتى.  ارينە، ۇلىققا قاراپ ءبىر كوزىمىزدى عانا ەمەس ك.... دە قىسىپ جۇرگەن سورلى توبىر رەتىندە بۇل جولدىڭ دا ۋاقىتشا بەرەرى بار. بىراق – ۋاقىتشا عانا. سەبەبى، ونداي سورلى توبىر كەلەسى كەلگەن پرەزيدەنت تاڭەرتەڭ  قىتايشا سويلەسە، كەشكە قىتايلاردى دا، قازاقتىڭ اسىل ءتىلىن دە جولعا تاستاپ شۇلدىرلەي جونەلەدى. سوندىقتان، پرەزيدەنتكە دە، پارلامەنتكە دە جالتاقتاماي-اق، وزىمىزگە كەرەك بولسا، قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىكتى ءوزىمىز جاسايىق. 

Abai.kz