Kókshetau ózining súlulyghymen barsha júrtty tәnti etse, onyng batys bókterinde qazaq ýshin erekshe qaster tútatyn  babalarymyzdyng ejelgi qonysy – Botay eskertkishteri de әlem ghalymdarynyng nazaryn audarghaly qashan. Búl qorymnyng әlemge «Altyn adam» syilaghan eski  Esik qalasynyng tarihy jәdigerlerinen esh kende týspeytin sipat-syrlary jetip jyghylady. Sebebi, altyn kiyimdi hanzada qazaqtyng týp-tamyry terende jatqan halyq ekenin aiday әlemge pash etti. Bizding órkeniyetti el bolghanymyzdy janaghy Botay qorymynan tabylghan jәdigerler de rastay týsedi.

Kókshetau tauymen  baryp tútasatyn Ayyrtau silemderi tarihtyng nebir syrlaryn ózine jasyryp túrghanday kórinedi. Ghún men saq babalarymyzdyng at túyaqtary tiygen búl ónir ejelgi dәuirlerden eles beredi desek esh qatelespeymiz. Bizding úly babalarymyzdyng úshy-qiyry joq sayyn dalagha alghash attyng dýbirin estirtkenin osy jaziraly aimaqtaghy ejelgi Botay qorymy ózining qoynyna jasyryp, túmshalaghan jәdigerlerimen әldeqashan dәleldegen.

Qorymnyng jer qoynyna jasyrghan tylsym syrlary  oiyndy san-saqqa jýgirtedi eken. Osyndayda Botay qorymy bizge nesimen qymbat degen saual tónireginde de oigha berilgendey bolasyn.  Endi bir sәt tarih qoynauyna kóz salyp,  zerdelep kóreyikshi. Shynymen, Botay qorymy jayly alghashqy tarihy derekter bizge qashannan belgili boldy?  Jergilikti túrghyndardyng aituynsha,  sonau jetpisinshi jyldary osy qonysqa jaqyn jerde aghyp jatqan Iman-Borlyq ózenining jaghasynda oinap jýrgen balalar sýiekten, tastan jәne balshyqtan jasalghan búiymdardy tauyp alady. Ejelgi dәuirge jatatyn búl búiymdardyng ol kezde eshkim bayybyna bara qoymaghan edi. Jergilikti mektepting diyrektory, tarih pәnining múghalimi Eslәmbek Zәkәriyaúly búl zattardy Kókshetau qalasyndaghy tarihiy-ólketanu múrajayyna tapsyrady. Biraq, ol dәl sol sәtte tarih oqulyghynan kýnde kórip jýrgen ejelgi adamdardyng qúral-saymanyna úqsas búl jәdigerlerding ertengi kýni bagha jetpes qúndylyq bolyp, arheologiya ghylymynda taghy bir janalyqtyng ashylatynyn eskermegen edi.

Arada biraz jyl ótken song Kókshetau múrajayynan búl jәdigerlerdi kórgen Qyzyljar pedagogika institutynyng jas ghalymy V.Zaybert dereu at basyn Botaygha búryp, arnayy ekspedisiya úiymdastyrdy. Ol sol sәtte ghalym atauly tanghajayyp janalyq ashu ýshin qolyna shyraq ústap, dýniyeni kezetinin, biraq, sol janalyq  dәl ayaghynyng astynda jatqanyn eskermeytinine tanqalghan edi.

Qaranghy týnekte shyraqsyz joq izdegen adamnyng kýiin keshken ol aqyry Botaydy tórtkýl dýniyege mәlim etti. Sóitip, әlem «Botay mekenin» belgisiz ghalym Zaybert arqyly alghash  ret estise, al, Zaybertting ghylymy ortadaghy esimi de  osy  tarihy janalyq negizinde biyikterge kóterildi.

Býginde Botay YuNESKO-nyng tizimine alynyp, múnda tabylghan arheologiyalyq jәdigerler sany 120 mynnan asty. Eng bastysy, qazaqtyng ejelgi halyqtardyng biri retinde jylqyny baghzy zamandarda-aq qolgha ýiretkendigin aighaqtaytyn jәdigerlerding biz ýshin qúndylyghy zor. Jylqynyng qadir-qasiyetin dәl bizdey jetik bilmese de, qymyzyna deyin  patenttep iyemdenip jatqanda, múnday jaghdaylargha biz Botaydan tabylghan tarihy jәdigerlerimiz arqyly ghana  toytarys bere alatynymyzdy eskersek deymiz.

Keshegi kenes zamanyndaghy synarjaq sayasattyng saldarynan qazaqty óz tereng tarihy, tamyry joq halyq etip kórsetuge tyrysushylyq beleng aldy. Tipti, sonau Shynghys hannyng shapqynshylyghynan keyin qazaqtyng úlys-taypalarymen qúrylghan Altyn orda siyaqty memleketterdin  Reseydi ózine baghynyshty etkenin bylay qoyyp, odan әrgi  ghún men saqtyng da qazaqtyng arghy babalary ekendigin joqqa shygharushylyq eshqashan bәsendegen emes. Al, endi jylqyny bizding babalarymyz  alghash qolgha ýiretken degen ghylymy tújyrymmen orys ghalymdarynyng kelise qongy ekitalay edi. Sodan da bolar bizding qanshama asyl qúndylyqtarymyz shang basqan múraghat sórelerinde qalghany.

Osy túrghyda batys ghalymdaryna qaryzdar ekenimizdi úmytpaghanymyz abzal. Toqsanynshy jyldary Kembridj uniyversiytetining professory Marshal Leviyne bastaghan ghalymdar Botaygha arnayy kelip, óz zertteulerin jýrgizgen-di. Kóp úzamay aghylshynnyng «Biy-Biy-Siy» telekompaniyasynyng jurnalisteri qazaq jerindegi ejelgi adamdar qonysy jayly derekterdi aiday әlemge pash etti.

Ótken ghasyrdyng ayaghyndaghy shetel ghalymdarynyng búl zertteulerine әlemning jiyrmadan astam elinen kelip qatysqan  ghalymdar tobynyng tújyrymy songhy nýkteni qoydy. AQSh, Angliya, Germaniya, Qytay jәne Iran ghalymdary sol joly Botay mәdeniyeti jayly tarihy derekterge negizdelgen  pikirlerin bildirdi. Osylaysha jer astynan tabylghan adam men jylqynyng sýiekterin, qymyz ishetin ydystardy tereng zerttep, adamdar búl ólkede 5300 jyl búryn ómir sýrdi degen tújyrymdy shegelep aitty. Al, jylqynyng qolgha ýiretilgenin bylay qoyyp, onyng óz tamaghyn qar astynan ózi tauyp jeytini ghalymdardyng odan әri qyzyghushylyghyn tudyrghan edi.

Mine, Botay qorymy jylqy men adam arasyndaghy baylanystyng júmbaq kýiinde qalghan tústaryn ashugha negiz qalady. Rasynda da, búl tarihtaghy tanghajayyp janalyqtardyng biri edi. Qazaq pen jylqyny bir-birinen bólip qarau esh mýmkin emes. Basqa halyqtarday emes, qazaqtyng jylqyny asa qaster tútatynynyng da astarynda osy jaylar jatqanyn angharamyz.

Endeshe, Botay biz ýshin ejelgi adamdar qonysy ghana emes, tól tarihymyzdaghy sabaqtastyqty tórtkýl dýniyege jarqyratyp shygharghan qúndy eskertkish  te bolyp tabylady. Batys ghalymdarynyng búl aitqan pikirlerine sýiensek, tipti, ejelgi órkeniyetting bir dingegi – Grekiyanyng ózi jylqyny bizding babalarymyzdan әldeqayda  kesh qolgha ýiretkenin dәleldey týsedi. Ózimizding kishkentayymyzdan oqyp, týisingen Gomerding enbekterinde aitylatyn «Kentavr» degen mifologiyalyq beynening astaryn úghyp, týsinsen, adam men jylqy arasyndaghy baylanysty da úghugha bolady. Eger tariyhqa jýginsek, bizding qaharman babamyz – Edil (Atilla) patsha grek jerine jaugershilik joryqtar jasaghanyn bilemiz. Edilge deyin de bayyrghy qazaq jerin meken etken úlystardyng grekterding talay apshysyn quyryp, ejelgi órkeniyetting astan-kestenin shygharghanyn joqqa shyghara almaymyz.  Endeshe, jylqyny jaratyp mingen kóshpendilerding «ejelgi adamdar» eline joryq jasaghanyn ondaghylar qalay qabyldady eken?!

«Kentavrdyn» tuuy da osydan emes pe eken!? Sebebi, «Kentavr» – denesi jylqy, basy adamnyng mýshesinen jaratylghan miftik obraz. Ejelgi grekter  ol kezde jylqyny qaydaghy bir hayuan  retinde úghynyp, al, ony erttep minip, nayzasyn shoshandatqan adamdy alghash ret kórse, búl «qúbyjyqty» «Kentavr» demey, ne desin. Demek, «Kentavrdyn» payda boluyna  jylqyny eng alghash qolgha ýiretken bizding qaharly babalarymyz emes deu esh qisynsyz.

Jylqynyng adamnyng eng alghashqy serigi bolghanyn rastaytyn taghy bir tújyrym bar. Ol batys ghalymdary ortasynda janaghy Edil patshanyng Evropagha alghashqy kresti aparushy degen pikirding qalyptasuy. Áriyne, búdan Edil patsha shoqyndy boldy degen oy tumasa kerek. Onyng aparghany sol kezdegi kóshpeli taypalardyn  eldik, rulyq tanbasy da boluy da mýmkin ghoy. Nege deseniz, óz arnasyn saq pen ghúnnan alatyn býgingi qazaq rularynda kreske úqsas tanba-belgiler kóptep tabylady. Mysaly, kerey taypasynyng tanbasy kreske óte úqsas. Kәduilgi ashamaydyng súlbasy. Al, osy taypanyng ashamay degen ýlken bir tarmaghy taghy bar.

Jalpy, «ashamay» – degenimiz erding eng alghashqy núsqasy degendi býgingi ghalymdarymyz da aityp jýr. Bәlkim, әli er jasalmay túrghanda jylqyny alghash ýiretushi babalarymyz aldymen ashamaydy jasap, erding ornyna paydalanghan da shyghar. Olay bolsa, Edil patsha alghash jylqy týligin  qolgha ýiretken  eldin  biyleushisi retinde erding alghashqy núsqasy – ashamaydyng belgisin eldik tanba retinde aparuy ghajap emes. Áriyne, búl tereng zerdeleudi qajet etetin  dýniyeler.

Osydan 5-6 myng jyl búryn babalarymyzdyng adamzat órkeniyetine túnghysh kólik qúraly – jylqyny әkelip, búl týlikti qolgha ýiretkeni shynymen tanqalarlyq jaghday. Endeshe, qazaqtyng qiyr dalasynyng bir tósinde jer-ananyng bauyrynda túmshalanghan ejelgi adamdar qonysy – Botay qorymy qazaq tarihyna osylay danghyl jol saldy.

Biz de osy bir kiyeli ónirge әr barghanymyzda odan ýlken taghylym alyp qaytamyz. Endi eshkim de qazaqtyng shynayy tarihyn búrmalay  almaytyndyghy aqiqat. Óitkeni, shyn tarih oghan kónbeydi, sol ózi tiyesili halyqtyng mәngi enshisi bolyp qala beredi.

Baqyt SMAGhÚL

Abai.kz