Múhambet payghambar (oghan Allanyng salauaty men sәlemi bolsyn) bir hadiysinde: «Músylmannyng niyeti jasaghan isinen qayyrly» – degen eken. Balagha at qoydan da qazaqtyng taza niyeti anyq kórinedi. Islam dinining qazaq dalasyna tarauyna baylanysty arab sózderi bizding til qoldanysymygha keninen ene bastady. Búrynghy Tәnirbergen men Qúdaybergenge Aldabergen (Alla bergen), Allajar degen ataular qosyldy. Allanyng toqsan toghyz esimining ishindegi  Rahman, Raqym sekildi attar baghzy zamandardan kýni býginge deyin jii qoyylyp keledi. Jaratushynyng әdemi esimderi arasynan Áziz, Mәjiyt, Rәshit (Rashiyd) siyaqty esimder de sәbiylerge jii qoyylghan.

Eki dýniyening sardary Múhambet ghalaysalamnyng shyn esimi – Múhambet, Injilde aitqan bir esimi – Ahmet, el esindegi bir esimi – Mústafa, taghy da bir esimi – Mahmet. Osy esimder atadan balagha miras bolyp, yqylym zamannan beri  at qoi dәstýrine berik engen dep aitugha bolady. Mústafa Shoqaydyn, Ahmet Baytúrsynúlynyng esimderinde Islam dininen tamyr alghan osy qazaqy dәstýr bar. Qazaq tipti qosarlanghan esimderdi de jii qoyghan. Mysaly: Múhambetraqym, Múhambet-Qanapiya, t.b.

Múhambet payghambardyng hadisterining birinde: «Qiyamet qayymda әrkim attarymen jәne әkelerining esimimen shaqyrylady, sondyqtan jaqsy at qoyyndar» – delingen.  Rasul (elshi degen sóz, kórnekti aqyn Rasul Ghamzatovtyng esimi әlemge әigili) degen tamasha esim payghambar qúrmetine qoyylghany belgili.

Islam dinining negizgi ústyndary Islam, Iman, Ilham bolsa, dәl osylay atalatyn esimder qazaq arasynda kýni býginge deyin kóp. Qúranda attary bar 25 payghambardyng esimderi qazaq arasynda týgel kezdesedi. Solardyng ishinde IbraHim payghambardyng esimi óte kóp qoyylghan. Mysaly, úly aghartushy Ybyraydyng da, úly aqyn Abaydyng da azan aityp qoyghan esimi Ibrahiym. 

Ibrahimning qúday qosqan qosaghy bolghan Ajar men Sara degen esim de qyzdargha jii berilgen. Ibrahimning úldary Ysmayyl men Ysqaq ta kóp taraghan esimder. Jaqyp payghambardyng úly Jýsip arabsha payghambar dep aitylsa, Jýsip Balasaghún, Mәshhýr Jýsip esimderi de osy payghambardyng qúrmetine qoyylghan. Al Sydyq tura jýretin kisi degendi menzeydi.

Múhambet payghambar zamanynan bastalghan haq jolyndaghy kýreste Ábubәkir (632-634), Omar (634-644), Ospan (644-656), Ály (656-661) Islamdy taratuda kóp enbek sinirse, olardyng esimderi de úrpaqqa miras bolyp qaldy.

Arab tilindegi kisi esimderining qazaq arasynda kóp tarauyna toqtalsaq, payghambarlar esimderin bylay qoyghanda (Múhambet, Dәuit, Músa, Isa, Ibrahiym, Jaqyp, Jýsip, Ydyrys, t.b)  Múhtar – qúrmetti, tandauly, syily degendi bildirse, Sәlim – aman-sau degenge sayady. Qamar degen qyz esimi ay dep audarylady. Súltanmahmúttyng Qamar-súluy qazaqtyng Aysúlu  esimine úqsas. Qazaqtar balalaryna Ysyrayyl, Mәlik, Mekayyl sekildi perishteler esimin de qoyatyn bolghan.

Abdollanyng jәne Ábdirahmannyng týpki maghynasy Allanyng qúly degenge saysa, júma sózinen bastalatyn esimder (Júmabay, Júmabiyke, Júmahan, Júmabek, Júmaqúl, t.b.) arabsha jiyn degen úghymnan shyqqany belgili. Yaghni, júmagha baramyn degen sóilem aptanyng besinshi kýni meshittegi jiyngha, júma namazgha baramyn degeni.

Ámina – Múhambet payghambardyng anasy. Qadisha (Hadisha) –payghambardyng alghashqy jarynyng aty. Aysha – payghambardyng әieli. Bәtima (Fatima) – arab tilinde «emshekten shyqqan» degen maghynany bildirse, búl esim eng alghash Múhambet payghambardyng qyzyna qoyylghan eken. Zeynep te payghambardyng qyzy. Rabigha tórtinshi perzent degen maghynany bildirse, Fazyl meyirimdi degen sóz. Mәdina – Islam órken jayghan, qasiyetti qalalardyng biri. Ghaziz qymbat, Zәuresh núrly, shuaqty degen maghynany bildiredi. Keyingi uaqytta eng kóp taraghan esim Kәusar (Kәusar degen sýre de bar) júmaqtan shyqqan móldir, taza su bolsa, osy esimning ózi adaldyqqa, tazalyqqa shaqyrady. Ásiya әlsizderge dem berushi, Áziza qúrmetti, qymbatty, Busayna tәni súlu, Sәbira shydamdy, Saliqa jaqsy, Rәbiya baqsha, Farida siyrek, Qalima (Halima) nәzik, Shәripa qayyrymdy degen úghymnan shyqqan.

Ársen – batyl, Ádil – әdiletti, Ákram – jomart, Ábjәmil – kórkem sipatty, Baqtiyar – baqytty, Ghabbas – qatal, Ghany – bay, Ghafura – keshirimdi, Mýbәrәk – qútty, Mahmút – maqtauly, Jәmil – kórkem, Sabyr – sabyrly, Qadyr – qadirli, Kәmil – aqiqat, Hakim – ghalym degendi bildiredi. Bilәl túnghysh azan shaqyrghan kisining esimi. Ramazan oraza aiynyng atauy. Osy atalghany bar, aitylmaghany bar, týbiri arabta jatqan tolyp jatqan esimderding jәne ataulardyng qay-qaysysy da qúrmetke layyqty.

Arabtar bizge Islam dinin ghana emes, ózining tilin de әkelgeni anyq. Alayda, arab sózderin auyzeki tilde búljytpay sol qalpynda aitamyn deu әureshilik sekildi. Qúran sózderin ghana ózgertpey aitqan jón. Al basqa kirme sózder qazaq tilining estilu jәne jazylu zandylyghyna sýienui kerek dep oilaymyn.

Keyingi jyldary qazaq aqyn-jazushylarynng shyqqan kitaptarynyng taralymy kýrt tómendep, nebary 1-2 myngha deyin qúldyrap ketkenin bilemiz. Al imandylyq taqyrybyna arnalghan dindarlarymyzdyn, imamdar men moldalarymyzdyng kitaptary  kóptep shyghyp jatyr. Áriyne, búl qúptarlyq qadam. QMDB saraptama komissiyasynyng sheshimimen shygharyp jatqan kóptegen kitaptarmen jaqsy tanyspyn. Olardyng Islam qúndylyqtaryn jariyalaudaghy jәne nasihattaudaghy orny erekshe.

Ásirese Islam mәdeniyeti men bilimin qoldau qory men Qazaqstan músylmandary diny basqarmasy tarapynan saraptamadan ótken kitaptar kópshilike úsynyluda. Olardyng taralymy 10 mynnan 25 myngha deyin jetedi. Kónilde túrghan bir týitkil, osy kitaptardyng mazmúny dúrys bolghanymen, ondaghy sóz qoldanystary sauatty redaktorlardyng qolynan ótpegeni jii bayqalady.

Mәselen, teologiya ghylymynyng doktory Músahan Isaúlynyn  Qúran jәne payghambardyng hadisteri turaly maqalalaryn jii oqimyn. Onyng bilimine de yrza bolamyn.  Biraq, búl kitapta kemshilik joq degen sóz emes. Avtordyng Astanadan 2011 jyly  «Poligraf» baspasynan basylyp shyqqan  «Mәngi múghjija» atty kitabynda «Qúrannyng ózge de esimderi» degen tarau bar. Esim tek kisilerge beriledi emes pe? Avtordyng aitqysy kelip otyrghany at nemese atau boluy kerek. Jer-su esimderi dep te aitpaymyz ghoy. Ádeby qoldanysta jer-su attary, kitap bolsa kitap attary nemese kitap ataulary dep jazylmay ma?!

Osy kitaptaghy múghjija degen sózdi de (qazaqsha maghynasy qúdiret boluy kerek) qarapayym qazaqtyng kóbisi týsinbeydi. Kitapta Jaratushynyng aty Allah dep jazylghan. Diny basqarma Alla esimining dúrys jazyluy turaly shygharghan pәtuagha deyin jaryq kórip ketken kitap bolghan son, oghan keshirimmen qaradyq. Keleshekte týzese boldy.

Qazaqstan músylmandary diny basqarmasynyng saraptau komissiyasy maqúldaghan taghy bir kitap  «Islam janúyasy» (Almaty, 2014 j) dep atalady. (Áriyne, búl arada pәlendey qate bolmasa da, terminkom qabyldaghan qaghidagha sýienip, «Islam otbasy» degen oryndy bolatyn edi). Osy kitapta «Payghambarymyz (s.a.s.) óz sahabalaryna músylman adamgha paryz ain bolmaghan, nәpil nemese paryz kifaya qúlshylyqtarynan ata-anagha qaraylasudyn, olardyng janynda qalyp, qajetterin óteuding abzaldyghyn aitqan» degen sóilemder (13 bet) bar. Al 15-bette «Furqan» degen sóz jýr. Jaqsha ishinde sol sóz Qúran  Kәrim dep kórsetilgen. 153-bette «fiyqh ghylymy» degen tirkes kezdesedi.

Ayn arab әlippesining bir әrpi. Kifayanyng ne maghyna beretinin arab tilin mengergen oqymystylar bolmasa qaymana qazaq qaydan bilsin?! Furkan – Qúrannyng ózi me, әlde sýresi me, diny sauaty shamaly kisige týsinu qiyngha soghady. Al Fiykh (arab.: فقه‎) - tereng týsinu men jan-jaqty úghynu degen maghynany beredi eken.

«El bolam desen, besigindi týze» atty kitapta (Qazaqstan músylmandary diny basqarmasy, 2014 j) alghysózden bastap әrbir taraularda ýkim degen sóz jii qoldanylypty. Mysaly. úrpaq sýi ýkimi, dinimizdegi ýilenuding ýkimi. Ýkim kóbinese aiyptalghan adamdargha shygharylatyn sot sheshimi nemese biyler kesimi ghoy. Onyng maghynasyn búrmalaudyng qanday qajeti bar?!

Qazaqstan músylmandary diny basqarmasynyng imamdar forumynda qabyldanghan (Astana, 19 aqpan, 2015 j.) «Músylmannyng túlghalyq beynesi» atty kitapshada: «Bireudi kemsitu oghan ziyan beru degeni. Al sharighatymyz bireuge ziyan beruden tyighan» (10 bet) dep jazylypty. Ziyan berile me eken? Ziyan keltiredi dese birsәri.

Biz jenil-jelpi sholyp shyqqanda bayqaghan birneshe qate turaly ghana sóz qyldyq. Shynynda qazirgi shyghyp jatqan diny kitaptardyng kópshiligi oqugha óte auyr, әsirese, kópshilikke týsiniksiz terminderge, arabizmderge toly. Kóptegen sóilemder qatyp qalghan, audarma mәtini sekildi.

Músylman dinine baylanysty teledidar arqyly berilgen habarlarda imamdar men moldalarymyz, qajylarymyz  diny ataulardy ala-qúla aitady, tipti Alla degen auyzgha kelip túrghan sózding ózi keyingi uaqytta teledidarda da, merzimdi basylymdarda da eki týrli aitylyp, eki týrli jazylyp jýr. «Allanyng ózi de ras, sózi de ras» degen úly Abay sózinen bastap qazaqtyng barlyq ziyalysy Alla sózin tórt әrippen aitqanyn jәne solay hatqa týsirgenin bilemiz. Al arab tilindegi AllaH Qúran oqylghanda solay aityla bersin, qazaqsha sóz qoldanystarynda Alla sózi auyzgha jenil emes pe degen oy keledi. Onyng ýstine últymyzdyng qazaq degen aty sekildi Alla sózin onnan solgha qaray oqysang da, soldan ongha qaray oqysang da, bir sóz bolyp shyghady. Osyghan oray:

«Botqa jegen adamday batystyryp,

Kórsetedi keybireu oqys qylyq.

Alla degen auyzgha kelgen sózdi

Imamdar jýr AllaH dep shatystyryp.

Allany aitsaq kónilge qayghy alarda,

Qúlshylyghyng tirlikte jay qalar ma?

Qúlaqqa da jaghymdy Qúday atyn

Tamaq qyrnap aitqannan payda bar ma?! 

Ózge tildi bilmesek qysylghanbyz,

Sózdi nege bastaymyz úshynan biz?!

Alla dep Abay da aitqan, talay da aitqan,

Arab emes, qazaqpyz, músylmanbyz» –  degen joldardy jazghan edim.

Auzymyz ýirengen «bisimillany» da imamdarymyz bismillaH dep auzyn kerip aitady. Salystyru ýshin aita  keteyin,  kәpir degen sóz arab tilinde «ka», «fa», «ra» degen ýsh әripten qúralghan. Arabtar solay aitty eken dep, kәpirdi kafara demeymiz ghoy. Týpnúsqasyn ózgertpeu kerek degen jeleumen  samauyrdy - samovar, shaynekti - chayniyk, keruetti - krovati dep sóilegen  qazaqty estidiniz be?!

«Abay» portalynda mening osy pikirime qarsylar arab sózin búrmalaugha bolmaydy degendi aitypty. Olargha berer jauabym:

«Alla desem, qatesi joq, aqyn-au,

Allah degen «Alla, aH!» dep ahylau.

Qazaq aitqan, ghajap aitqan lebizge

Arabtardan kerek pe ózi baqylau?».

Bir quanyshtysy, diny basqarma Alla sózi turaly arnayy pәtua shygharyp, kemshilik týzetildi. Alay       da, shet elden bilim alyp kelgen imamdardyng birazy búl pәtuagha qúlaq asyp jatqan joq.

Alla qalasa degen sózdi «mashallah» dep, qútty bolsyndy «mýbәrak» dep aityp jýrgenimiz azday, inshallany «inshallah», súbyhanallany «súbyhanallah» degenge de qúlaghymyz ýirendi. Qazaqtyng atam zamannan qalyptasqan auyzasharyn keybir moldalar «iftar» dep arab tilinde týsindiredi. Sonday-aq bauyrym, tuysym degenning ornyna «aqiy» degen arab sózin jii qoldanady. Qazaqta aqilanyp degen sóz bar. Maghynasy jaqsy emes. Ana tilimizdegi dayyn sózdi ózgertip aitqannan ne útamyz? Arabshagha ish tartu bir kezdegi qazaq jastarynyng orys tiline qúmarlyghyn eske salady. Sol kezde qazaq sózining ornyna orys sózin aitqandar bilimdi sanalatyn.

Sol siyaqty auyzsha sóilegende de, jazbasha týrde de senu, nanudy istiqad, yjdaghat, yntany ijdihad, shapaghatty shafaghat, esep-qisapty hissab, aqiqatty haqiqat, tereng bilimdi, bilimirlikti maghrifat dep jýrgender az emes.

Islam dini turaly ghylymiy-tanymdyq kitaptarmen qatar qalyng oqyrman sanasyna tez jetetin ólen-sózben jazylghan kitaptar da auaday qajet degen pikirdemin. Dindar dәuir әdebiyetining kóptegen ókilderi osy taqyrypqa qalam terbedi. Osy uaqytqa deyin qalyng oqyrmangha belgili bolghany bar jәne belgisiz bolyp kelgen aqyndardyng ghazaldary men nazymdary, diny dastandary, aitystarynyng tanymdyq-taghylymdyq jaghymen qatar imandylyq turaly beretin ghibraty mol dep esepteymin. Onday jyrlar qazirgi qazaq qalamgerlerinde de az emes.

Ortagha salar oiymnyng týiinine kelsek, qazaq eshuaqytta arab bola almaydy. Músylman bolsaq, qazaqtyng ata dәstýrine say, ana tilimizge qúrmetpen qaraytyn adam boluymyz kerek. Ata-babamyzdyng keregesi aghash, úrany Alash boldy. Dinimiz Islam bolsa da, últymyz qazaq ekenin eshuaqyt jadymyzdan shygharmaghanymyz abzal.

Aqylbek Shayahmet, jazushy, Ahmet Baytúrsynov atyndaghy Qostanay memlekettik uniyversiytetining profesory

Abai.kz