Qazaqstan halqyna,

Qazaqstan Respublikasynyng preziydenti N.Nazarbaevqa,

Qazaqstan Respublikasy Parlamenti Senaty men Mәjilisining tóraghalary Q.Toqaev pen O.Múhamedjanovqa,

Qazaqstan Respublikasynyng premier-ministri K.Mәsimovke

Biz respublikamyzdaghy qoghamdyq qozghalystardy, demokratiyalyq, patriottyq partiyalar men jastar úiymdarynyn, sonday-aq ziyaly qauym ókilderining basyn biriktiretin «Tәuelsizdikti qorghau» halyqtyq demokratiyalyq qozghalysynyng úiym­das­tyruymen ótken «Memlekettik tildi qoldau» aksiyasyna qatysushylar, kóterilgen ózekti mәselelerdi tarazylay kele, myna jayttardy mәlim­deymiz.

Qazaqstan halqyna,

Qazaqstan Respublikasynyng preziydenti N.Nazarbaevqa,

Qazaqstan Respublikasy Parlamenti Senaty men Mәjilisining tóraghalary Q.Toqaev pen O.Múhamedjanovqa,

Qazaqstan Respublikasynyng premier-ministri K.Mәsimovke

Biz respublikamyzdaghy qoghamdyq qozghalystardy, demokratiyalyq, patriottyq partiyalar men jastar úiymdarynyn, sonday-aq ziyaly qauym ókilderining basyn biriktiretin «Tәuelsizdikti qorghau» halyqtyq demokratiyalyq qozghalysynyng úiym­das­tyruymen ótken «Memlekettik tildi qoldau» aksiyasyna qatysushylar, kóterilgen ózekti mәselelerdi tarazylay kele, myna jayttardy mәlim­deymiz.

Qazaq tili Qazaqstan Respublikasy tәuelsizdikke qol jetkizbey túrghan shaqta, yaghni, 1989 jyldyng 22 qyr­kýieginde Memlekettik til mәrtebesin iyelendi. Alayda ótken 21 jylda Mem­lekettik til Qazaqstan halqyn birik­tiretin, olardyng basyn qosatyn negizgi faktorgha tolyq ainala almady. Qayta Memlekettik til mәrtebesi kýn sanap qúldyrap, al orys tilining qoldanu ayasy búrynghydan da keneye týsti. Basqasyn bylay qoyghanda, is qaghazdary týgeldey memlekettik tilge kóshirilgen ministrlikter men qúzyrly mekemelerding ózderi songhy kezde memlekettik tilde joldanghan resmy hattargha orys tilindegi mәtinin de qosa jiberudi talap ete bastady. Sol siyaqty Qazaqstannyng barlyq kitap dýkenderinde, keybirinde 100 payyz, keybirinde 90-95 payyz tek Resey baspalarynyng ónimderi oryn teuip, qazaq tilindegi kitaptar shetke ysyryldy. Osy ýrdis jalghasa beretin bolsa, biz tayau uaqytta óz aqparattyq kenisti­gimizden mýlde ajyrap qalatyndyghymyz kýmәnsiz. Sol siyaqty bizding narazylyghymyzgha qúlaq aspay qabyldanyp ketken Kedendik odaqtyng ózindik zardaby da aiqyn sezile bastady. Ázirge ol ekonomikalyq túrghyda kórinis bergenimen aldaghy uaqytta onyng memlekettik tilge de, tipti tәuel­sizdigimizge de qauip tóndiretinin pa­yymdau qiyn emes. Sondyqtan búl orayda da oilanar mәseleler jeter­lik. Biylik jetistik retinde baghalaghan Tilderdi qoldanu men damytudyng 2011-20 jyldargha arnalghan Mem­lekettik baghdarlamasynyng da kem­shiligi shash-etekten. Eng bastysy, búl baghdarlamada memlekettik tildi ózge tildermen tenestirip qon niyeti bay­qalady. Qazaq tilining memlekettik til ekeni mýlde angharylmaydy. Eger baghdarlamada qadap aitylghanynday orys tilining funksiyasy memlekettik tilmen teng saqtalar bolsa, onda qazaq tilining mәrtebesi eshqashan kóteril­meydi. Búl kezinde qoghamdyq úiymdardyng tabandylyq tanytuy nәtiy­jesinde qol jetkizgen, preziydent qol qoyghan «El birligi» doktrinasyndaghy «Barlyq qazaqstandyqtar, әsirese óskeleng úrpaq, memlekettik tildi mengerui qajet» degen talapqa tikeley qayshy keledi.

Bir mәseleni aita ketuge tiyispiz. Biylik aldynghy jyly da, ótken jyly da, búl joly da «Memlekettik tildi qoldau» aksiyasyn ótkizbeuge mey­linshe tyrysyp baqty. Qala basshylary byltyr da, biyl da biz «Memle­kettik tildi qoldau» aksiyasyn ótkizetin kýnge «Qala kýnin» merekeleudi dәstýrge ainaldyryp aldy. Biz súraghan Almatydaghy Astana alany men Sh.Uәlihanov eskert­kishi manyndaghy alandy beruden bas tartty. Tipti Ó.Joldasbekov atyndaghy Studentter sarayyna da kelisim bermedi. Basqa amalymyz bolmaghan song Medisinalyq uniyversiytetting zalyn alugha mәjbýr boldyq. Sol 750 oryndyq zaldyng ýshten birindeyi tolmady. Sebebi, biylikting óz qúzyryndaghy jogharghy jәne orta, arnauly oqu oryndaryna, mektepterge, emhanalar­gha, mekemeler men kәsiporyndargha «Memlekettik tildi qoldau» aksiyasyna qatyspau turaly jasyryn tapsyrma bergeni belgili boldy. Aksiyagha Óner akademiyasy men QazÚU-den kelgen studentter ózderine jataqhanadan shyghugha tyiym salynghanyn, M.Shahanov úiymdastyryp otyrghan jiyngha barmau kerektigi turaly ýgit jýrgizilip, dekandarynyng «eger búghan qúlaq aspaytyndar bolsa, oqularymen qoshtasa bersin» dep kýsh kórsetkenin aitty. Keybir joghary oqu oryndary dekandarynyng aksiya ótetin jerdi tónirektep, óz stu­dentterining kelgen, kelmegenin baqylap jýgenderi de әigilenip qaldy. Mine, osylaysha biylik tarapynan jýrgizilgen aila-sharghylar Respublikamyzdyng әr adamyna azamattyq mindet bop esepteletin «Memlekettik tildi qoldau» aksiyasyna kelushilerding jolyn kesti. Alayda biz oghan moyymaymyz. Óitkeni tildi, últty qorghau eshkimning jeke mýddesi emes.

Biz jyl sayyn ótkizetin «Memle­kettik tildi qoldau» aksiyasynda óz talaptarymyzdy biylikke qaytalap qoymen kelemiz. Biraq olar әli kýnge deyin til janashyrlary kótergen mәseleler tónireginde ong sheshim qabyldaghan emes. Biylik tek bastauyn «amerikandyq últtan» alatyn, kóp últtan bir últ jasaugha negizdelgen «qazaqstandyq últ» iydeyasy men 1 mln. gektar jerding Qytaygha jalgha beriluinen ghana bas tartqanday boldy. Ózge problemalar sol kýii qaldy. Sondyqtan biz búryn kóterilgen mәselelerge jana talaptar qosyp, qayta úsynyp otyrmyz:

1. Qazaq tilining memlekettik til mәrtebesin alghanyna 21 jyl tolsa da, әli kýnge deyin memlekettik til turaly arnayy zang joq. Memlekettik tilge degen múnday nemqúraydylyqty bizden ózge birde-bir órkeniyetti elden kezdestire almaysyz. Sondyqtan Qazaqstan Parlamenti «Memlekettik til turaly» zandy biyldan qaldyrmay qabyldauy tiyis;

2. Memlekettik tildi ýshting biri etip әlsiretuge, orys tilin de memlekettik til retinde zandastyrugha baghyttalghan, qiytúr­qy sayasat negizinde ómirge kelgen, balabaqshadaghy eki jasar nәres­teden bastap ýirenuge mindettelgen «Ýsh túghyrly til» sayasaty «әrkim birinshi kezekte óz anasyn, óz ana tilin boygha sinirui kerek» degen әlemdik ústanymgha jәne pedagogikalyq qaghidattargha qayshy keledi;

3. Memleketting birtú­tasty­ghy men qoghamdyq birizdilikting saqtaluy ýshin Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasynyng 7-babynyng 2-tarmaghy ózgertiluge tiyisti. Yaghni, «Memlekettik úiymdarda jәne jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda orys tili qazaq tilimen teng qoldanylady» degen norma alynyp tastalyp, onyng ornyna «memle­kettik úiymdarda jәne jer­gilikti ózin-ózi basqaru organdarynda, sonday-aq, ózge de qoghamdyq emes úiymdardyng is qaghazdary tek qana memle­kettik tilde jýrgiziledi. Mem­le­kettik tilge eshqanday til tenestirilmeydi» degen norma engizilui tiyis;

4. Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining qúramynda Til komiyteti qyzmet etip keledi. Turasyn aitsaq, miy­niys­trlik ayasyndaghy komiyte­t­ting qúzyry qordalanyp qal­ghan Memlekettik til problemalaryn sheshuge dәrmensiz. Sondyqtan Memlekettik til agenttigin qúrudy úsynamyz;

5. Elimizdegi qalalar men eldimekenderde týgeldey derlik alabajaq jarnamalardan ayaq alyp jýre almaysyz. Olar oryssha, aghylshynsha, tipti basqa tilderde kórinis tabady. Qazaqshasy sauatsyz, saqau jarnamalardan kóz sýrinedi. Múnday mәnsizdikti jәne basqa da problemalardy retteu ýshin Til inspeksiyasyn qúru qajet dep bilemiz;

6. Memleket basshylary men lauazymdy qyzmet iyeleri barlyq otandyq, sheteldik resmy kezdesulerde memle­kettik tilde sóileu­ge mindet­telip, respublika kólemindegi memlekettik is-sharalar, mem­lekettik tilde jýrgizilsin. Memlekettik tildi bilmeytinder ilespe audarma qyzmetin paydalanatyn bolsyn. Memleket­tik tildi moyyndamaytyndar, ony oqyp, ýirenuge tyryspaytyndar - memlekettik qyzmetke alynbasyn;

7. Memlekettik tildi damytudyng innovasiyalyq-tehnologiyalyq ortalyghyn qúru jәne qoldanbaly tilmen ainalysatyn arnayy institut ashu da asa qajetti is. Sebebi, HHI ghasyrda qazaq tilin ghylym-bilimnin, ekonomikanyn, bank jýiesinin, salyq salasynyng (t.b.) tól tiline ainaldyru kezek kýttirmeytin mәsele. A.Baytúrsynúly atyndaghy institut teoriyalyq irgeli ghylymmen ainalysudan asa almay otyr. Memlekettik tildi barlyq salagha bir jýiemen endiru ýshin onymen arnayy institut ainalyspay bolmaydy;

8. Tәuelsiz el atanghany­myz­gha 19 jyl, qazaq tilining memlekettik mәrtebe alghanyna 21 jyl tolsa da mem­lekettik tilde 24 saghat habar taratatyn bir telearnanyng bolmauy - eldigimizge syn. Biylik ýsh telearna ashugha uәde berdi. Biraq búl da qúrghaq uәj bola ma dep qauiptenemiz. Tipti keybir telearnalardaghy qazaq tilin­degi habarlardyng kóbi týn jarymyna qaray ysyrylghan, nemese audarma úzyn-sonar kinofilimder arqyly qazaq tiline bólingen uaqyt ese­binen tolyqtyrylghan. Búl salada da egemendi memle­ketting ruhyna say jana kózqaras, jana ózgeris qajet;

9. Býgingi tanda Qazaqstannyng aqparat kenistigin Reseyding búqaralyq aqparat qúraldary on-on bes ese basymdyqpen jaulap alghany eshkimge qúpiya syr emes. Keyde kókeyde «Osy biz Qazaqstanda túramyz ba, nemese Resey Federasiyasynyng qaramaghyna enip kettik pe?» degen súraq kóldenendeydi. Halyqqa anda-sanda eldegi shyndyqty aityp túratyn «31-telearna» da Resey alpauytyna satylyp, egemendi aqparattyq tәuelsizdigimizge eleuli dengeyde kólenke týsirdi. Endi Qazaqstangha kelip taraytyn 5 mynnan asa Resey gazet-jurnaldaryna qosylyp, búl arna da Resey iydeologiyasyn algha tarta bas­tady. Aqparattyq ekspan­siya­nyng saldarynan memle­ket­tik til órisi kýrt qúldyrady. Sondyqtan Qazaqstannyng aqparat kenistigin basqa elderding iydeologiyasyn nasihattau maqsatynda paydalanugha jol berilmesin;

10. Qazir әrbir mektep bitirushi týlek qay tilde oqyghanyna qaramastan qazaq tilinen test tapsyrady. Alayda, orys mektebin bitir­gen oqushy ýshin ol testing eshqanday qúndylyghy joq. Sondyqtan memlekettik tilden tapsyrylghan test barlyq jaghdayda ÚBT nәtiyjesinde eskerilui tiyis;

11. Sheteldegi qandastarymyzdyng tili men tól mәdeniye­tin, salt-dәstýrin saqtau mәselesi jyl ótken sayyn kýrdelenip keledi. Biylik olar­gha qamqorlyq tanytudyng ornyna, elim, jerim, tilim dep kelgen qazaqtardyng ózine orys tilin bilu qajettiligin algha tartuda. Búl - memle­kettik tildi mansúqtau әri oralmandar qúqyghyn ayaqasty etu bolyp tabylady. Sonymen qatar olardyng atamekenge ora­luyn­ edәuir dengeyde shek­tey­­di. Biz biylikting qandas bauyrlarymyzgha degen mún­day kózqarasymen kelispey­miz;

12. Preziydent myrza, til salasyndaghy tartys tym úzaqqa sozyldy. Qazir Mem­lekettik tildi damytu, damytpau, qazaq últyn saqtap qalugha tyrysu, ne tyryspau bir-aq adamnyn, negizinen ózinizding ghana qolynyzda túr. Eger Siz tanerteng tapsyrma berseniz, týs qayta barlyq oblystyng әkimderi, barlyq ministrler, audan, mekeme basshylary iske kirisedi. Elding búghan kózi anyq jetti. Sondyqtan da biz kóterip otyrghan mәse­lening dúrys sheshim tabuy tikeley ózinizge ghana baylanysty.