Qytay Qazaqstan ekonomikasynyng әlsiz tústaryn izdestirip, qolayly túsynan kiruge tyrysuda. Qazaqstannyng qazirgi ekonomikalyq jaghdayy Qytaydyng 51 kәsipornynyng (zauyttary) qazaq jerine jasaghaly otyrghan «shandy joryghy» olardyng әu bastan josparlaghan ekonomikalyq ekspansiyasyna asa qolayly sharttar tughyzyp berdi.

Songhy jyldar ishinde Qytay Qazaqstan ekonomikasyna birneshe ondaghan milliard dollar aqsha saldy. Qazaqstangha engen qytaylyqtar erte me kesh pe ishki rentabeldi, ayaqtan túryp kele jatqan jergilikti kәsiporyndardy bәsekelestik túrghysynan bankrotqa týsiredi. Bara-bara qazaqstandyq aksiyalardy satyp alu arqyly ekonomikamyzdyng absolutti biyligine, tetigine qol jetkizedi. Mysalgha qazirding ózinde Grekiya, Portugaliya, Italiya sekildi t.b. ózge de europalyq elderdegi qúndy qaghazdardy jappay satyp alyp jatqanyn aitugha bolady.

Qytay shiykizatqa bay elderding biri retinde jana otarshyldyq sayasatyn kýsheytip qana qoymay, sonymen birge batystyq investisiya men tehnologiya esebinen óz ónerkәsibin tez arada tehnikalyq túrghydan qayta jabdyqtau men kýsheytu arqyly da ózge elderdi, sonyng ishinde Qazaqstandy ekonomikalyq túrghydan ekspansiyalaugha myqtap kiristi. Álemge asta-tók baylyghymen tanylghan Qazaqstannyng Tәuelsiz el atanghanyna shiyrek ghasyr bolyp qaldy. Sodan beri ne ózgerdi, ne úttyq? Sonda ghana, bizding eldegi әdettegidey biyik tribunalardan qaqsap aitylatyn «qúlpyryp jatyrmyz», «gýldenip kelemiz» degen jel sózderding bәri bos úrandar ekenin (kerek desender, bos sandyraq ekenin) anyq týsinesizder. Sóitip «qara altyngha» bay eki eldegi, eki týrli tirlik, bar shyndyqty ajyratyp, aq pen qarany kózge úryp túryp kórsetetini anyq aqiqat. Múny auyl halqy men qala arasyndaghy, bay men orta tap (qarapayym halyqty qospaghanda) arasyndaghy jer men kóktey túrmys, jalaqy aiyrmashylyghynan kóruge bolady. Qarsy uәj aitatyndargha men dayynmyn. Sonymen eldi tonap, jer baylyghynyng nesibesin ózine búiyrtpau degen qogham aldynda, halyqtyng aldynda, kerek desender, tarih aldynda keshirilmeytin qylmys der edik. Búl sayasat: «Qazaqstan men Qytay әleueti ózara birin-biri tolyqtyruda, strategiyalyq seriktestigimiz jarqyn, keleshegi nәtiyjeli jәne shynayy dostyq, týsinistik ruhynda damuda» - degen ýlken sózdermen býrkemelenip, olar múnyng barlyghyn qazaq ekonomikasyn kóteru maqsatynda atqaryp jatqan iygi isterindey kórsetkisi keledi. Qazirgi biylik basyndaghy sheneunikterge kóp jaqyn jýrsen, kóp úzamay solardyng sózin sóilep, yqpalynda ketuing de әbden mýmkin ekenin aitqanym ghoy.

Býgingi Qytay sayasaty da taza agressorlyq baghytta jýrude. Tiybetti, Sinszyan-Úighyr memleketin, 1944 jyly Álihan tórening basshylyghyndaghy qazaqtardyng «Shyghys Týrkistan» ókimetin soghyspen alghanyn úmytpayyq. «Shyghys Týrkistan» shyn mәnisinde ol memleket dәrejesindegi, respublika dengeyindegi ýlken ýkimet bolyp qúrylghan edi. 1951 jylghy sәuirding 29-ynda «Shyghys Týrkistandaghy» azattyq kóterilisining basshysy Ospan batyr Qytaydaghy Ýrimji týrmesinde atyldy. Irgeles jatqan últ respublikalaryn kýshpen jaulap alyp, halqyn assimilyasiyagha úshyratuy qytaydyng ejelgi agressorlyq ústanymy. Agressiya tek soghyspen ghana jýrmeydi, key jaghdayda jymysqy beybit jolmen de jýzege asyp jatady.

Men búghan deyin de әleumettik jelilerde erte me kesh pe memleket qytay tilin engizu ýshin "tórt til tórt qúbylan" sayasatyn bastaydy dep edim. Aytqanym aiday keldi. Olar qazirding ózinde qazaq eline enbey jatyp barlyq qytay kompaniyalarynda qytay tilin ýiretudi, Qazaqstannyng JO "Konfusiy ilimi" degen jeleumen qytay tili fakulitetterin ashyp, studentterge (mәselen Aqtóbede) qytay tilin mindettep oqytudy jappay qolgha aldy. Songhy kezde orta mektepterde qytay tilin oqytudy qolgha ala bastady (mәselen qalalyq №51 qazaq orta mektebi).

Endi mine qazaq jerine qytaylyqtardyng adamy ekspansiyasy bastaldy. Búl az bolghanday qúny 28 milliard dollar bolatyn 51 zauyty kóshiriletin bolsa, uaqyty kelgende olar ekonomikamyzda da absolutti biylikke ie bolady. Bәsekeles, janadan tәi-tәy basyp kóterile bastaghan qazaqstandyq óndiristerdi bankrotqa úshyratpaytynyna da eshkim kepildik bere almaydy. Sóitip, bankrotqa úshyraghan әrbir qazaqstandyq kәsiporyndar birtindep qytay menshigine (aksiyalaryn satyp alu jolymen) óte bastaydy. Ekonomikamyzda ýstemdik alsa, erte me kesh pe biylik te sonyng qolyna kóshedi degen sóz. Qazaq: «jaman aitpay jaqsy joq» deydi, sondyqtan qytay agressor emes dep, óz-ózimizdi júbatyp, qamsyz-múnsyz otyra bergenimiz de dúrys bolmas degim keledi.

«Qytaydyng soghysynan emes, saudasynan qorqu kerek. Olar sauda jasap jýrip-aq qatyn-bala, ýmek-shýmegimen sabannyng topanynday aghylyp kelip, sening jerine ata-qonysynday ornyghyp alady. El alu, jer alu – Qytaygha týkirgennen de onay. Ol kóptigimen alady. Qaulaghan órttey basyp qalady. Qytay ózimen qonsylas elderdi soghysyp joyghan joq, sauda jasap jýrip-aq jútyp qoydy. Búl siyaqty jer alu, el alu әdisin dýnie jaralghaly tarih jýzi kórgen joq shyghar...» dep Jýsipbek Aymauytov aitqanday endi mine 51 kәsipornyn arqalap taghy ishke súghyna engeli jatyr. Onyng sonynan myn-myndap, milliondap júmysshylary aghylady.

Ol az bolghanday aldaghy EKSPO ayasynda da qytaylyqtardyng adamy ekspansiyasy jalghasady. Qazirgi kezde bizde jemqorlyq pen sybaylastyqtyn, jazylghan zandardan, jazylmaghan zandardyng ýstemi jýrip túrghan zamany emes pe... Osyny jaqsy bilip alghan olar EKSPO-ny Qytay qytaylyqtardy Qazaqstangha milliondap kirgizudin, trampliynine paydalanudyng «baqay esep», basty josparyna engizip qoyypty. Qazaqstanda túraqtap qalatyn әrbir qytay azamatyn qarjylandyrudyng joldaryn oilastyryp, milliardtaghan yuanyn da әzirlep qoyghan. EKSPO-dan keyin Qazaqstanda qytaylyqtardyng erkin jýrip-túruyna, kirip-shyghuyna, barlyq biznesine, Qazaqstanda túraqtap qaluyna da molynan jol ashylady. Babalarymyz: «qazaqqa zamanaqyr kelse ol qytay jaghynan bolady» degeni kelip túr. Qytay jaghynan memlekettigimizdin, birligimizdin, jerimizding tútastyghynyn, tәuelsizdigimizding tigisi sógile bastay ma degen qauip bar.

S.N.Qoshamanúly 

Abai.kz