Marhabat Bayghút. Búl esim әdebiyetsýier qauymgha, qalyng oqyrmangha jaqsy tanys. Oqyrmanyn shygharmalaryndaghy shynayylyqpen bauraghan qalamger Marhabat Bayghút 1945 jyly 25 mamyrda Ontýstik Qazaqstan oblysy, Týlkibas audany, Pisteli auylynda dýniyege kelgen. 1964 jyly Qazaq memlekettik uniyversiytetining filologiya fakulitetine oqugha týsken bozbala jeltoqsan aiynda әskerge shaqyrtu alady. Áskery boryshyn ótep kelgennen keyin Týlkibas audandyq «Shamshyraq» gazetinde qyzmet etken. Býginge deyin jiyrmagha juyq qúndy kitaptaryn jaryqqa shyghardy. Ádebiyet әleminde ózindik ornyn qalyptastyrghan jazushy Marhabat Bayghútpen әngimelesuding ózi bir ghaniybet!

– Marhabat agha, Qiyr Shyghysta, Sibirde, Zabaykalisk әskery okruginde, Dauriya dalasynda, Baykal kólining arghy jaghynda ýsh jyldyq әskery boryshynyzdy ótepsiz. Alghashqy shygharmalarynyzdy da armiya qatarynda jazghan kórinesiz. Osy shyndyq pa?

– IYә, tyrnaqaldy tuyndymdy әsker qatarynda jýrip jazdym. Biraq armiyagha deyin mektepte óleng jazdym, tipti, sol tuyndylarym audandyq gazetke jariyalandy. Mektepte barlyq úldardyng atynan qyzdargha hatty men jazatynmyn. Óitkeni ólenmen órip jazghan hattarym әserli shyghatyn edi. Keyin ózimning minezimdi salmaqtap, ólenimning sapasyna nazar audaryp, «menen aqyn shyqpaydy-au» degen qorytyndygha keldim. Sol kezden prozagha qaray bet búra bastadym.

Siz súrap otyrghan eng alghashqy әngimem Dauriya dalasyndaghy qúrylys batalionynda jazyldy. Ol uaqytta men 21 jastaghy jigit edim. Qúrylys batalionynda vzvod komandiyri bolyp jýrip, әr aumaqtaghy qúrylys alandaryna 50-ge juyq adamdy júmysqa aparyp, alyp keletinmin. «Kýn astyndaghy Kýnikey qyz» dep atalghan túnghysh tuyndym da sol uaqytta dýniyege keldi. Búl әngimem «Týrkistan» gazetinde osydan 10 jyl búryn, men 60 jasqa tolghanda jariyalanghan bolatyn. Al әuelde búl enbegimdi әskerde jýrip audandyq gazetke jibergenmin. Onda «Leninshil jas» sekildi atynan at ýrketin basylymdargha әngime jiberuge jýregim daualamady. Sóitip, mening qalamymnan alghash tuyndaghan «Kýn astyndaghy Kýnikey qyz» audandyq «Shamshyraq» gazetinde jariyalandy.

Keyin әskerden qaytqannan keyin de oqta-tekte әngime jazyp jýrdim. 29 jasymda jazushy Tútqabay Imanbekov aghamyz meni Dulat Isabekovpen tanystyrdy. Dulat Isabekov menen: «Maghan kórsetetin dýniyeng bar ma?», – dep súrady. Ýsh әngimemdi qolmen jazyp aparghanmyn. Qoljazbamdy aldy da, ketip qaldy. Sosyn habarlasyp «tanerteng jolyghayyq», – dedi. Aytqan uaqytta bardym. Sonda Dulat Isabekov qolymdy qysyp, qúshaqtap: «Senen jaqsy jazushy shyghady. Shygharmannan jalbyzdyn, auyldyng iysi anqyp túr», – degendi aitty. Sodan keyin men batyldanyp, kórkem әdebiyet әlemine 29 jasymda keldim.

– Barnauldan bastap Biysk, Novosibirsk, Irkutsk, Angarsk, Chita men Shilka, Baykalisk men Zabaykalisk, Habarovsk, Vladivostokqa deyin barghan kórinesiz. Qarap otyr­saq, qazaq jazushylary arasyn­daghy jihangezi óziniz eken. Osy saparlarynyz shyghar­mashy­lyghynyzgha әser etti me?

– Múnyng bәri әsker qatarynda jýrgendegi saparlar ghoy. Men ol kezde sayahattap, el-jer kóru ýshin sapargha shyqqanym joq. Jogharyda aityp ótkenimdey, qúrylys bataliondary júmys jýrgizgen aumaqtargha әr jaqtan soldattardy tasymaldaymyz. Biraz jerdi kórdim. Armiyada jýrip Chitanyng bir qúpiya qalasynda 2,5 jyl boldyq. Onda uran óndiriledi, sodan keyin urandy ózge jaqqa tasymaldaydy. Qalada barlyghy qúpiya bolatyn. Aerodromdar, qúpiya әskery dýniyeler óte kóp edi. Al biz solardyng qúrylysyn jýrgizdik.

Áskerde jýrgende qolyma kóp qalam ústaghan joqpyn. Sebebi oghan uaqyt ta, mýmkindik te az boldy. Kórkem dýnie jazbasam da, armiyada әdebiy-kórkem jurnaldardy oqugha uaqyt tabatyn edim. Ol kezde Reseyding barlyq oblystarynda arnayy kórkem-әdeby jurnaldar shyghyp túrdy. Bizding «Júldyz» jurnaly sekildi Habarovskide «Amur», Zabaykaliskide «Baykal», Vladivostokta «Priamuriya» syndy jurnaldar jaryq kóretin. Sol jurnaldar arqyly Sibirden shyqqan Vasiliy Shukshiyn, Valentin Rasputiyn, Evgeniy Evtushenko, Vasiliy Belov siyaqty әdebiyet maytalmandarynyng tuyndylarymen tanystym. Olardyng alghashqy enbekteri osy jurnaldarda jariyalanatyn. Sol jurnaldardy asygha kýtip, ýlken yjdaghatpen oqitynmyn. Ózim shygharmalaryn oqyghan avtorlardan birnәrse bolsa da, ýirenip qalugha tyrysatyn edim.

– Sizding 80-jyldardyng ishinde «Internattyng balasy», «Nәurizek» syndy kitaptarynyz 30 myng danamen jaryq kórgenin bilemiz. Búl jas Marhabattyng qoly jetken biyiktigi deyik. Qazir Marhabat Bayghúttyng kitaptary qanday tirajben taraydy?

– Rasymen de, ol kezde kitapta­rymnyng taralymy 30 myngha juyq bolatyn. Alayda qazir de mening kitaptaryma súranys bar. Býginde jinaqtarym 2-3 jylda, әri ketse 4 jylda shyghyp túrady. Keyde baspalardan habarlasyp: «Kitabynyzdy shygharayyq, oqyrmandar tarapynan súranys bar, sizding jinaqtarynyzdy basqa oblystar súraydy. Biraq qalamaqy tólemeymiz, esesine, sizge 50-100 kitap beremiz», – dep jatady. Qanaghat qaryn toyghyzady. Men olardyng degenine kelisemin. Keybir jazushylar qalamaqy be­rilmese, kitabyn shygharudan bas tartady. Ol dúrys ta shyghar. Alayda men kitaptarym oqyrmandarymnyng qolyna jete bersin dep oilaymyn. Baspanyng bergen kitaptaryn qanaghat tútam. Qazaqstan jaghdayynda qalamaqyny sheshuge әbden mýmkin edi. Endi sheshilmeytinine әbden kózimiz jetti ghoy. Ádebiyetke kelgende, qoghamnan quat, adamnan úyat qashyp sala beretini jasyryn emes. Bәribir, jankeshti jazushylar jazady, tәuelsizdikting erteni ýshin janpidagha barugha da әzir. Órkeniyetke jeter jolda kórkem niyetti qazaq últy kórkem әdebiyetsiz qalmaqshy emes.

Qazir kitaptarym әri ketse 2000 danamen shyghady. Taralymynyng az bolghany manyzdy emes. Bastysy, ol kitaptar óz oqyrmanyn tabady. Respublikalyq, oblystyq kitap­hanalargha jetkiziledi. Búl da bir jetistik. Izdep, súrap oqityn oqyr­mannyng bolghany da baqyt emes pe?

– 1995 jyldan bastap jyl sa­yyn bir kitabynyz jaryq kórgen siyaqty. Óndirte jazghan ekensiz. Múnday ónimdilikting syry nede?

– Jyl sayyn degening tym artyqtau bolyp ketti-au. Kitaptarym jyl sayyn bolmasa da, 2-3 jylda bir shyghyp túrdy. Jalpy, men ózimdi óndirip jazghan jazushylardyng qataryna jatqyza almaymyn. Mening jazghandarymnyng negizgisi – әngime, povesti. Qolyma qalam alyp, aq qaghazgha týsirgen tuyndylarymnyng basyn biriktirip, osy uaqytqa deyin 20 shaqty jinaq shygharyppyn. Al qazir bir ózi 200 kitaptyng avtory atanyp jýrgender de bar. Olarmen salystyrghanda mening jazghandarymnyng sany týk te emes-au.

Mening shygharmalarymnyng qataryn toltyryp, qanjyghasyn qalyndatyp túrghan publisistikalyq shygharmalarym bolar, bәlkim. Eki-ýsh kitabym «Egemen Qazaqstan», «Jas Alash» sekildi bedeldi basylymdarda jaryq kórgen tolghamdarym men publisistikalyq tuyndylaryma arnalghan. Publisistikalyq dýniyelerdi qosyp eseptegende shygharmalarymnyng qatary kóp bolyp kórinui mýmkin. Mysaly, «Egemen Qazaqstanda» bir bet materialym jaryq kórgen uaqytta oblystyq gazette de mening bir shygharmam basylady. Sonymen birge keybir baspalar kitaptarymdy qayta shygharady, al key әngimelerim birneshe kitapqa basylady. Osyny bayqaghan janashyr jandar «Sen osy qay uaqytta úiyqtaysyn?» dep tandanyp jatady. Biraq búl jay ghana sәikestik. Ár gazetten aty-jónimdi oqyp, tuyndymdy kórip, meni «tym kóp jazatyn jazushylar» qataryna qosyp qoyady.

Songhy 4-5 jyldyng kóleminde «Egemen Qazaqstan» gazetining tilshisi boldym. Qartayghan shaghymda ózderi júmysqa shaqyrghan son, basylymgha bardym. Sonyng әserinen qazirgi uaqytta kórkem dýnie jazu biraz toqtap qaldy. Endi qayta júmys istep jatyrmyn. Kórkem әngime jazu ýshin qaghaz-qalamymdy qayta saylay bastadym. Ázirge eki jana tuyn­dym shyqty. Jazugha túrarlyq jayttar jetip-artylady qazir. Ol taqyryptardy jazyp tauysu mýmkin emes. Sondyqtan, qalamdy qoldan týsiruge bolmaydy. Al qazir qolymda teatrdyng tapsyrmasy bar. Men dramaturg emespin, biraq ózimdi dramaturgiyada da synap kórgim keledi. Búghan deyin Jeltoqsan kóterilisining 20 jyldyghyna arnap jazylghan «Joghalghan júrnaq» atty әngimem J.Shanin atyndaghy qazaq drama teatrynda sahnalanghan. Ózimdi dramaturgiyada taghy da synap kórmekpin.

– Ábilda Aymaq, Baqytjan Aldiyar syndy jas aqyndardy qanatynyzdyng astyna alghan ekensiz. Jas әdebiyetshilerge baghyt berip, qamqorlyq kórsetuden sharshaghan emessiz. Búny bәri de moyyndaydy. Al qazir jastarmen tvorchestvolyq baylanysynyz bar ma?

– Men Qazaqstan Jazushylar odaghynyng oblysaralyq (Qyzylorda, Jambyl, Ontýstik Qazaqstan oblystaryn qamtityn) bólimshesining jauapty hatshysy boldym. Sol kezde mindetime oray jas aqyn-jazushylardy tәrbiyeledim. Sodan beri jastarmen baylanysymdy eshqashan ýzgen emespin. Osydan biraz uaqyt búryn Týlkibas audanynyng bir top azamattary «Marhabat-Miras» qoryn qúrghan. Qordyng negizgi maqsaty – jas qalam iyelerin tәrbiyeleu. Kórkem әdebiyetke, kitap әlemine betbúrys jasau maqsatynda týrli bayqaular úiymdastyru. Men sol qordyng sabaghyn jýrgizemin. Jazugha iykemi bar balalardyng shygharmalaryn talqylaymyz. Shygharmashylyq turaly әngime aitamyz.

Orayy kelgende aita keteyin, Ontýstik Qazaqstan oblysynda Shúbayqyzyl deytin әulie tóbe bar. Sol tóbe 150 jyldan beri «Krasnaya gorka» atanyp ketken. Sonyng Shúbayqyzyl degen atauyn qaytaryp, jastardyng sanasynda saqtalu ýshin «Shyraylym – Shúbayqyzylym» atty bayqau úiymdastyrdyq. Osy bayqau arqyly Shúbayqyzyldy jyrgha qosqan jas daryndar tanyldy. Bir jaghynan bayqau arqyly jas talanttardy jaryqqa shygharsaq, ekinshi jaghynan әulie tóbening atauy da qayta qalpyna keltirildi. Tayauda 11 aqyn-jazushy «Shymkentten – Shúbayqyzylgha» deyin 70 shaqyrymdyq jayau sapar úiymdastyrdyq. 2,5 kýn jayau jol jýrdik.

Janalyqqa úmtylu, izdenis túrghysynan alghanda, men jastardyng ol әreketin aiyptamaymyn. Janalyq ashu ýshin, izdenisterge baru ýshin eksperiymentter kerek. Men de keyde bir tәjiriybeler jasaghym kelip, ózimshe bir sujetterdi qúbyltyp, harakterlerdi oinatyp, bolmaytyn nәrselerdi bolghanday etip, sóz oinatu, qos sózderdi bólip alyp, eki týrli maghyna berip, solardyng mәnin ýstemelep, ekpindetip kórsetu siyaqty eksperiymentterge baramyn. Al jalpy, kórkem shygharmany jazghanda tym shetelshil bolyp ketu, import kiyimge, import mәshiynege, import búiymdargha, sheteldik iyissu, opa-dalapqa qúmartu mening tabighatymda joq. Shekten tys emes, Abay aitqanday, әr nәrsening mólsheri, ólshemi boluy kerek. Ol úmtylystarda da, ol eksperiymentterde de ólshem men mólsherden asugha bolmaydy. Sondyqtan jastar­dyng tym shetelshil, tym ekspe­riymentshil bolyp ketkeni qauipti de.

Qazirgi uaqytta mening shәkirtim bolghan Ábilda Aymaqtyng da, Baqytjan Aldiyardyng da óz shәkirtteri bar. Olar meni «ata» deydi. Demek, mening býgingi qazaq әdebiyetining ilgerileuine tamshyday bolsa ýles qosyp jýrgen balalarym da, nemerelerim de bar. Sondyqtan da, qazaq әdebiyetindegi jas qalamgerlerding qadamdaryn hal-qaderimizshe qadaghalaugha tyrysamyn. Darhan Beysenbekúly deytin jas prozashynyng bir-eki әngimesin oqyp, dәstýr men janashyldyqtyng ýilesken ýde­risine qatty quandyq. Maqsat Mәlikovtin, Qanat Ábilqayyrdyng dýniyelerin, Ayagýl Mantaeva men Lira Qonystyng shygharmalaryn kóre qalsaq, mindetti týrde oqyp shyghamyz. Qúramynda Beybit Sarybay, Sayat Qamshyger, Mәlik Otarbaev syndy úl-qyzdarymyz bar tegeurindi top bastaghan birer shoghyrdyng shoq júldyzdargha ainalaryna senemin.

– Belgili jazushy Kәdirbek Segizbay siz turaly «Sening jazu-syzuyndaghy keybir әuender Vasiliy Shukshinmen ýndesinkireytinin bayqadym» depti. Óziniz de Valentin Rasputiyn, Viktor Astafiev, Vasiliy Shukshindi jata-jastana oqyghan ekensiz. Ózinizdi orys әdebiyetinen kóp ýirendim dep sanaysyz ba?

– IYә, men orys әdebiyetinen kóp nәrse ýirendim. Ony jasyrmaymyn. Biraq mening pirim – Beyimbet Mayliyn. Al orys әdebiyetinen Vasiliy Shukshindi shúqshiya oqyghanym ras. Shukshinning 3-4 әngimesin tәrjimaladym, odan keyin «Mening Shukshiynim» dep atalatyn tuyndymdy jazdym. Osynyng ózinen-aq mening Shukshinnen kóp nәrse ýirengenimdi angharu qiyn emes bolar. Men Vasiliy Shukshindi jaqsy kórdim. Mýmkin, onyng minezderinen ózimnen úqsastyq tapqan bolarmyn. Shukshin prozasyndaghy mún, auyldaghy adamdardyng anghaldyghy, adaldyghy, anqaulyghy maghan erekshe әser qaldyratyn. Mening әngimelerimde de osy taqyryptar kezdesedi. Bizding taghy bir úqsastyghymyz – yumor. Mening shygharmalarymda da sarkazm bar. Men osynyng barlyghyn Shukshinnen ýirendim. Shukshinning shygharmalarymen әskerde jýrip-aq jaqsy tanystym. Rasputinnen de, Astafievten de biraz nәrse ýirendim. Ony jasyrmaymyn. Kóbirek oqy bergennen keyin júghady ghoy. Ásirese, Shukshindi ózim janyma jaqyn tútamyn. Shukshin shygharmalaryn qaytalap oqy beremin. Sayyn Múratbekov, Oralhan Bókey, Sherhan Múrtaza syndy qazaq әdebiyetining tau túlghalaryn qalay qaytalap oqysam, Shukshindi de solay san mәrte oqimyn. Men orys әdebiyetinen ýirengenimmen, bizde últtyq uyz, últtyq dәstýr jetip-artylady. Al bizge eng bas­tysy, janashyldyqty, izdenisti tek shetelden izdeuden, әlemdik әdebiyetting biyigine shyghamyz dep últtyq uyzdan aiyrylyp qaludan saqtanuymyz kerek.

– Jazushy ghana emes, jur­naliys­tikada da ózinizding jazu tәsiliniz bar. Jurnalistikanyng qasang tili jazushy tilining shúray­lylyghyna kedergi keltirmedi me?

– Men әskery boryshymdy ótep kelgennen keyin Týlkibas audanynyng «Shamshyraq» gazetinde 6 jyl, oblystyq «Ontýstik Qazaqstan» gazetinde 10 jylday, «Egemen Qazaqstanda» 5 jyl qyzmet atqardym. Jurnalist bolmasang qalay kýn kóresin? Jazushylyqpen kýn kóre almaytynymyzdy sizder de bilesizder. Sondyqtan jurnalist boldyq. Oghan ókinbeymin. Publisistikagha oiysyp, sherin tarqatyp, qoghamgha, adamgha qajetti mәselelerdi kóterip jýrgen jalghyz men emes, búl salada bizden әldeqayda myqty jazushylar kóp. Shygharmashylyqty toqtatyp qoyyp, taza jurnalistikagha oiysyp ketti deu oilanatyn mәsele eken. Biraq dәl qazir ishinara kórkem shygharmany da kýittep jýrmiz. Jurnalistikamen de kýn kórip jýrmiz. Taza kórkem shygharmamen ainalyssan, ashtan ólip qaluyng da mýmkin.

Qazirgi qazaq jurnalistikasynda da kórkem әdeby synymyzdaghyday shynayy taldama jaghy kemshin sekildi. Jurnalistik zertteu-zerdeleu men taghylymdy taldaudy aityp otyrmyn. Jurnalistik jauapkershilik, jazu mәdeniyeti, tilge, pikirge degen ziyattylyq, etika, әdep degender jazylmaghan zang edi. Jurnalistika men kórkem әdebiyet eki bólek. Keyde kórkem dýnie jazghanda jurnalistikanyng jibi ketip qalady, búl qúbylys mende ghana emes, barlyq jazushylarda kezdesedi. Ony moyyndauymyz kerek. Keyde ol aiqyn bilinip, «әttegen-ay» dep qalatyn tústar bolady. Keyde ol shynayylyqqa qaray iykemdep, qolghabys tiygizip túratyn sekildi.

– Ángimenizge rahmet!

 Súhbattasqan Ásel ÁNUARBEK

Derekkózi: http://turkystan.kz