Astanada ne últqa, ne memleketke bereri joq, dalbasa bas qosular eki kýnning birinde bolady. Birde kezekti halyqaralyq jinalystyng ashyluyn kýtip jurnalister arnayy bólmede teledidar qarap otyrghanbyz. Kenet «Habar» telearnasynda «qyz alyp qashu» jóninde pikirtalas bolyp jatyr eken. Qarap otyrmyz. Baghdarlamagha qatysyp otyrghan bir qyz Almaty oblysynan eken, sol qyzdyng auylynda bir jigit, tanymaytyn qyzdy alyp qashypty. Álgi qyz, sol jigitti jamandap «nadandyq», «aqymaqtyq»,  «olardy sottaytyn, jazalaytyn zang shygharu kerek», – dep jer tepkilep otyryp aldy. Sonda aramyzda otyrghan qu tildi tilshi jigit: «Qyzgha sóz aita almaytyn bayghús jigitter qatynsyz qalatyn boldy-au» -dep gýrs etkizdi. Sony tyndap otyrghan ishimizdegi qaptaghan tilshi, kәri qyzdardyng biri: «Otyrmyz ghoy basymyzgha baq qonbay. Bizdi alyp qashatyn da jigit joq,  – dep bәrimizge qarady da, - sol «alyp qashatyn» jigitter Astanagha kelse ghoy biz osylay otyryp qalmas ek. Endi әr kýnimiz meni kim alyp qashady eken dep әr jigitke bir jaltaqtaumen jastyq  dәuren ótip barady. Endi bizdi kim alyp qashady? «Qyz alyp qashudy» jamandap otyrghan myna aqymaq qyzdy Astanagha alyp kelu kerek, ómir boyy baysyz ótsin», – dedi zilmen. Bәrimiz ne   ne derimizdi bilmey qaldyq.

IYә, Astana qalalyq AQAJ bólimining aqparaty sýiensek,  Astanada qyzdy alyp qashpay-aq otau qúrghan ýsh otbasynyng bireui ajyrasyp tynady eken. Birin-biri «sýiip-kýiip» qosylghandar, alyp qashatyndargha qaraghanda on ese  kóp ajyrasatyn kórinedi.

 Qazir alyp qashu dәstýri jyldan  jylgha joyylyp keledi. «Qyz alyp qashu» degen dәstýrding soltýstik ónirde joghalghanyna shiyrek ghasyr boldy. Astananyng janyndaghy bizding auylda songhy otyz jylda bireu «qyz alyp qashypty» degendi estisem qúlaghym kereng bolsyn. Sonyng kesirinen Astanagha jaqyn ornalasqan mening auylymda otyzdan asqan on eki súr boydaq sýrlenip,  otyzdan asqan on toghyz qyz otyr omalyp. Ýilenbegen jigitimizding aldy elu eki jas, jalpiyp otyrghan qyzymyzdyng aldy elu bes jasta. Búryn qashyp kelgen qyz da, alyp qashqan úl da otbasyn qúryp balaly-shaghaly bolyp jatatyn edi. Atam qazaq aitady ghoy: «Balaly ýy bazar, balasyz ýy mazar» dep.  Qazirgi tanda eki mynnan asa halqy bar auylda otyz bir úl men qyzdyng otbasy mola bolady degen sóz. Úly jýr qyzdy iykemdey almay, qyzy jýr ne isterin bilmey әr erkekke bir móliyip qarap.

Genderlik sayasatpen ainalysyp jýrgen biyliktegi әielder ekonomikagha, bilim-ghylymgha, últtyq, memlekettik mýddelerge aqyldary jetpegen song jamandaytyny, andyghandary erkekter. Ontýstik ónirlerde biren-saran qyz alyp qashatyn jigitterding shanyraghyn qúlatu ýshin syltau tappay jatyr edi, búl bir «orayy» kelgen is boldy. Kóp úzatpay-aq zandy qabyldady da tastady. Mәjilistegi әielderding Últtyng mýddesin, tilin, dinin, salt-dәstýrin shyryldap qorghap, jamanatty bolghanyn kórgen de estigen de joqpyz. Kerisinshe, qazirgi biylikpen birigip HVIII-ghasyrdaghy «ata jauymyz» jongharlar qazaq erkekterining «beynesinde» qayta ómirge tirilip kelgendey Sot, prokuratura, polisiya, qarjy, salyq polisiyasy, ýkimettik emes әielder úiymdary «balasyna aliyment tólemey qashyp jýrgenderdi» sonyna it qosyp aitaqtap shauyp jýr. Sóitip qazaq erkekterine  «aliyment tóletu» jonghar shapqynshylyghynan beter bolyp túr. Teleshou, kórkem filim, teleserial, gazet-jurnal, tek erkekterdi jeksúryn etip kórsetedi.Qogham qalay jamandasa, mektep oqushysyna deyin solay jamandaytyn auru shyqty. Biraq, sol «jaman erkekterdin»  arqasynda Qazaqstanda mamyrajay ómir sýrip otyrghandaryna eshkimning sanasy jeter emes. Tughanynan «erkekter jaman, aldap jýkti qylyp, balasyna aliyment tólemey qashyp jýredi» dep tútas qogham bolyp shulasa, kishkentayynan múnday soraqylyqty oiyna týiip ósken qyzdar kýieuge qalay tiyedi, qalay bala sýiedi? Óitkeni «onbaghan» erkekter erteng aldap ketedi.

Qazir Europa, Amerika memleketterinde baysyz bala tapqan әielder elu eki payyzgha jetipti. Olar da memleket balalargha jәrdem aqyny jaqsy tólegendikten Europa әielderi qay erkekten tughanyn da bilmeydi, kerek te qylmaydy. Bizding de «sovremennyi» әielsymaqtar solargha eliktep, jartysy; «ózim ýshin tuyp aldym» dese, jartysy el-júrttan úyalghan bop, qay erkekten tuyp alghanyn ózderi de bilmegendikten, qay erkek esine týsse sonyng aty-jónin sot ornyna jazyp beredi. Bizding prokuratura men sot qoghamdy jaylaghan paraqorlyq pen jemqorlyqqa qarsy kýresu emes, júmyssyz qanghyp jýrgen erkekterge «it aitaqtaudyn» sheberine ainaldy.  Al, «alyaq erkekke aldandym» dep aitu – aqymaq, topas әielding oidan shygharghany. Eshbir erkek, qyz óz erkimen  etegin kótermese, eshkim ony zorlap tughyza almaydy. Zorlaghany ýshin zang qatal. Aq bosaghadan attap, aq shymyldyqqa kirip, aq nekesin qidyrmay nege janghynday әreketke baratyndaryna tanym bar. Sondyqtan Allanyng qaharyna úshyraydy da, sosyn erkekti kinәlaydy. Mәjilistegi әielder qalamymen zandy, ózine ie bolmaghan әielder auyzymen erkekterding atyn bylghap jatyr. Shamamen 2050 jyldary túrmysqa shyqpaghan, baysyz bala tapqan, ajyrasqan әielder búl qarqynmen 50 payyzgha kózdi júmyp jetedi. Alla, onday azghyndyqty kórsete kórme.

Endi ontýstik ónirlerding úl-qyzy da baqytsyz ghúmyr keshetin bolady. Óitkeni, osy uaqytqa deyin túrmysqa shyqqan jýz qyzdyng bireui «eriksiz» zorlap alyp ketti dese, endi sol «eriksiz alyp qashqan» bir qyzdyng kesirinen «alyp qashpaghany» ýshin toqsan toghyz kәri qyz baqytsyz ómirding kebinin kiyedi. Momyn jigitter sýmpiyip jýredi de topyrlaghan, baysyraghan qyzdar qu jigitterding «jemtigine» ainalady. Sosyn ol qyzdar da:  «Senip qaldym», «aldap ketti» dep taghy oibaylaydy. Ne isterin bilmey erigip otyrghan mәjilistegi әielder: «Onbaghan erkekter qyzdardy aldap tughyzyp, әkelik paryzyn ótemey, aliymentin tólemey qashyp jýr, izdep tauyp ayamay sottau kerek» dep salaqúlash bayandamalar oqidy.

Birde, bir tanysym «qyzdar biznes» jasap jatyr dep mynanday әngime aitty. Oiy aram bir qyz «osynyng jaghdayy bar-au» degen bir jigitpen tanysyp, qylymsyp, nazdanyp, mýlәiimsip jigitting jýregin jaulap alady, jigit sosyn ony alyp qashady. Qazaq saltynda negizinen bir-birin sýisede alyp qashatyn dәstýr bar. Jigit jaq keshirim aqsha, mal jiberedi. Sheshesi mal men aqshany alyp qalady da polisiyamen qyzdy quyp keledi. «Qyzymdy úrlap ketti» dep «adam úrlau» babymen aryz jazyp jigitti sotqa beredi. Poliyseylerde aranyn ashyp jigit jaghyna «aqsha bermeseng sottaymyz» dep tap beredi. Búryn alayaq әielmen aldyn ala kelisip qoyghan «is» boluy da mýmkin. Jany múrynynyng úshyna kelgen jigit   qyzdyng sheshesi men poliyseyding  aytqan aqshasyn aghayyn-tuys bolyp tirnektep jinap tauyp beredi. Búl әiel osynday ailakerlikpen «qyzyn» ýsh ret qashyryp, ýsh ret «biznes jasaghan». Jigitting alyp qashqany poliyseylerge de olja. Jigit ýilene almay sorlap qaldy. Qazir zang qabyldaghaly ontýstik poliyseyleri әr qyzdy «alyp qashqan» sayyn bir jyrghap qalady.

Qazaqstanda  genderlik sayasat qazaq halqyna qasiret әkelip otyr. Kenes Odaghy kezinde qyz alyp qashu kóp bolatyn. Alyp qashyp kelgen song jigit qyzgha «tiymese» de jazyqsyzdan-jazyqsyz sottatyp jiberetin jaghdaylar kezdesip otyrdy. Ol kezde bir-birin únatyp sóz baylasyp alyp qashatyn. Qyzdyng ata-anasy jigitti únatpasa qaytadan alyp ketetin oqigha ileude bir kezdesetin. Mindetti týrde jigitting jengeleri jabylyp, jalynyp   kóndiretin. Bir qyzyghy qyz «kónbeymin, ketemin» dep júlqynatyn, ótirik jylap enireytin. Olay istemese, qyzgha úyat keletin. Artynan quyp kelgender de «óz erkimmen keldim» degen tildey qaghaz jazdyryp alyp etin jep, shayyn iship «mynjyldyq qúda boldyq» dep tisin shúqyp kete beretin. Solay isteu salt bolatyn. Osy oqighany oryssha qalada oqyghan, salt-dәstýrden maqúrym qalghan mәngýrt qazaq pen ózge últ ókili kórse, estise, әriyne, tóbe shashtary tik túrady. «Qyzdyng bostandyghyn ayaqqa basyp zorlap qatyn qylady» dep zәreleri úshyp «ortaghasyrlyq» jabayy qazaqtardy týrmede shiritu kerek»,  – dep ózderin zorlap alyp qashqanday oibaylap shygha keletin.

Ontýstikting jaqsy bir salty jezókshe qyzdar nemese basqa jigitpen «oynap» qoyghan qyzdar pәk bolmasa, kýieuge tii onaygha soqpaydy. Pәktiginen aiyrylghan sayqal qyzdar jigitke jala jauyp: «Meni zorladyn, polisiyagha shaghymdanamyn, «alyp-qashyp qyz zorlady» degen babpen týrmede shiriysin», – dep qorqytyp ózine ýilendiretin oqigha da kezdesip qalatyn. Sottalmas ýshin alghan әielin: «Qyz emes, әrkimnen qalghan saldaqy qatyn aldym» degen jigitting jýreginde qalghan daq, qayghysy ishin mýjip, arty araq iship qatyn sabau, sosyn ajyrasu bolatyn. Sondyqtan jenil jýristi qyzdar ontýstikke kelin bolugha qorqady. Óitkeni ol jaqtyng jigitteri  qyz adal, pәk, taza bolsa ghana ýilenedi. Áytpese, birinshi týni-aq «tekseristen» ótpey qalsa, quyp jiberedi. Orys pa, qytay ma, shýrshit pe  әrkimnen qalghan saldaqy qatyndy olar qalay, ómir boyy «sýiikti jarym» dep aita alady? Búl asyl qasiyetti býkil qazaqqa ýlgi etsek, últtyq genimiz biraz tazaryp qalatyn edi.

Toghaybay Núrmúratúly,

 QR Mәdeniyet ministrligi

Qúrmet gramotasynyng iyegeri

Abai.kz