Seysenbi, 26 Qarasha 2024
Qogham 6140 0 pikir 5 Mamyr, 2015 saghat 17:21

QAZAQQA DIN-ISLAMDY QAZAQ TILINDE TÝSINDIRUIMIZ KEREK

 

Byltyr bir qúdaghiymnyng qúdaghiy Allanyng rahmetine qauyshqan bolatyn. Ózderi tudy bitti osy Arqanyng qazaqtary. Qúdaghiymyzdyng artynda qalghan úl qyzdary jyldyq asy qúdayysyn berip ózderining analary aldyndaghy paryzdaryn oryndady. Qúdayy asqa kórshi qolany bar, aghayyn dos, jaran bar - eki jýz, ýsh jýzge juyq el jinalypty. Keshteu baryp qaldyq, auyldastarynyng arasynan bos oryngha jayghastyrdy. Álgi orta «qara orystardyn» ortasy bolyp shyqty. Ózderi Atbasardan kelgenderin aityp jatty. Jas shamalary qyryq pen alpys arasy. Olardyng oqylghan qúran, jasalyp jatqan dúgha, astyng diny mәni men manyzy, paryz ben qaryz siyaqty úghymdargha onsha boy bermeytindikterin bayqadym. Ayqaylap, orys tilinde әzil aralastyryp otyrdy. Et turaghan jigit aghasy, qarsy jaqta otyrghan qúrdasy bolu kerek, soghan jilikterdi laqtyryp otyryp, keshke «zakuskagha» kerek bolatynyn da qosyp qoydy.

Búl arada aitayyn degenim, biz din qúbylysyn kóbinese, últtyq, bolmystyq túrghydan tarihy aspektide qarastyramyz da, diny tәjiriybe prosesine onsha nazar audara bermeymiz. Diny tәjiriybe – ol ýzdiksiz prosess. Qarapayym tilmen aitqanda, tarihy sanamen qosa biz islamdanugha, bilim beru prosesining ýzdiksizdigine basa nazar audaruymyz kerek. Bilesizder, bizde diny bilim beru qoghamdyq problema retinde qarastyralady. Sebebi – zayyrly elmiz. Biraq, myna bauyrlarymyzdy tek bet sipau amalynan әrige ýniltip, terenirek diny negizde bilim beruge tiyispiz. Sol arqyly ghana qazaq últynyng basqa últtan aiyrmashylyghyn sezindiremiz. Sosyn, dindi, islamdy qazaq tilinde ghana týsindiruimiz kerek. Din islam qazaq tilining damuyndaghy óz ornyn býgin taghy kórsetu qajet. Sol auyldyng imamyna qúlaqqaghys: diny tanym, mәdeny bolmystyq qúndylyq óz aldyna, diny tәjiriybe men imandylyq negizderin, sol arqyly últtyghymyzgha say qazaq boludy qosa uaghyzyna qosyp, osynday asta, qay jerde bolmasyn, sanalaryn silkip otyrmasa, myna qazaqtarymyzdyng jaghdayy qiyndau eken. Búl jaghdayda naqly metody kerek bolyp túr. Yaghny formamyzdy da qalypqa salu da kerek eken degen hәl keshtim.

Elbasy N.Á. Nazarbaev «Qazaqtyng bolashaghy – qaza tilinde» degen sózdi tekten tekke aitqan joq. Sebebi, qazaq degen gharysh, bolmys osy til arqyly ghana damidy. Últ bolyp, mәdeniyet bolyp saqtala alady. Basqa jol joq. Endigi mәsele: kez kelgen ruhany jәne materaldy qabattardyng barlyghyn tildi damytugha júmsau kerek. Islam dini – qazaq mәdeniyetining mazmúny.

Formasynyng biregeyi – til. Forma men mazmún bir bolsa ghana bolashaghy bolady. Búl ghylymy teoriyalyq qaghida. Al endi islam әlemge jetken din, sondyqtan ony uniyversaldy tilde de oqyta beremiz degen sóz, ol – islam internasionalizminin, bylaysha aitqanda, islam ýmmetshiligining ústanymy. Búghan da qúrmetim bar. Mening qayghym, dilim de, dinim de, tilim de ekzistensialdyq qabiletke qóterilsin. Men býkil halyqty últsyzdyqtan, jahandyq shabuyldan qorghay almaymyn, biraq, qazaqtyng ruhany kenistigi men bolmystyq qabattarynyng saqtaluy men damuyna nemqúrayly qaraugha qaqym joq. Sondyqtan, men búl mәselege ontologiyalyq túrghydan qaraymyn. Yaghni, bolmystyq túrghydan. Ol degen sóz – din men mәdeniyet túrghysynan ekeuine teng qarau degen sóz.

Qazaq birneshe ghasyrdan beri músylman. Onyng mәdeniyetining mazmúnynda islam jatyr. Al mәdeniytetting eng basty kriyteriii ol – til. Endi osy mәdeniytetting damuy da tikeley tilge baylanysty. Qazir Qúdaygha shýkir, jastarymyzdyng óz dinine degen úmtylysy quantarlyq. Al, islam dini qazirgi islamy bilim beru tili qazaqsha bolsa ghana qazaq mәdeniyetine dem beredi, qazaq mәdeniyetine qyzmet etedi. Demek, «qara orys» bauyrlarymyzdy, óz mәdeniyetine islam dini arqyly qazaq tiline tartudy strategiya retinde qoymasaq, onda búl naghyz beysharalyq bolyp tabylady. Tariyhqa qarap otyrsaq, kezinde Iasauy dәuiri, Seljúq biyligi kezinde diny bilim parsy tilinde berile bastady. Barlyq qabattarda parsy tili basymdyqqa ie boldy. Al týrki tilindegi kóshpeli el tek týrki tilindegi diny bilim beru prosesi arqyly islamgha endi. Iasauiyding roli múnda da airyqsha. Bolmasa, Samany biyligi kezinde barlyq ruhany sayasy qabattar arab tilinde jýrgizildi. Sol kezende barlyq Orta Aziyadan shyqqan ghúlamalar enbekterin arab tilinde jazdy. Farabiyding ózi arab tilinde oy qorytty. Abaydyng da telegey teniz bilimine tandanatyn Ghúlamahy Dauuany degen danamyz da parsy tilinde jazdy. Olardyng myna órkeniyetke, mәdeniyetke degen múralary tek audarmalar arqyly tamtúmdap enip jatty. Biraq búl enbekter qazaq músylmandyghynyng diny tanymynan oryn alghanymen, diny tәjiriybesine, diny psihologiyalyq tanymyna әseri shamaly edi. Yaghni, qazaqtyng mәdeny bolmysyna, onyng tildik oilau mýmkindigine yqpal ete almady. Qazir elimizde últtyq bolmystyq problemalar jan jaqty bolyp túr. Diny tanym ýshin orys tildi halyqqa islamdy orys tilinde beru dúrys sheshim. Biraq, búl sheshim qazaqtyng mәdeniyetin damytu strategiyasyna qyzmet etpeydi. Shyndyghyna kelsek, keybir qazaq bauyrlarymyz onsyzda qazaq mәdeniyetine qyzmet ete almaydy. Qazaq mәdeniyetine qyzmet etetin qazaqqa qazaq tilinde islamdy beru – sapagha qyzmet etu. Al, qazaq tiline, mәdeniyetine qyzmet ete

almaytyn qazaqtargha islamdy taghy da orys tilinde beru – ol sangha qyzmet etu. Mine búghan qosa, qazirgi uahabizmmen ulanghan jastarymyz da orys tildi degen tújyrym bar. Sondyqtan olargha orys tilinde dәris berilsin degen sheshim qabyldanyp jatyr. Kórdiniz be, qazaqtyng problemasy kóp qyrly, shash etekten. Biraq múny ghylymy teoriyalyq taldaularmen, sosiopsihologiyalyq mehanizmdermen sheshuge bolady. Jalpy myna jahandyq qysymda últtyq mәdeny biregeylikti damytuda, saqtauda islam dinining de qazaqqa qyzmet etuining joldaryn tolyq qarastyryp bolghan joqpyz... Sebebi: bizde islamdy problema sheshushi din retinde emes, problema tughyzushy din retinde qabyldau psihologiyasy basym. Búl psihologiyadan da óz dini, óz tili, óz tarihy men óz bolmysynan jattanghan memlettik jәne qoghamdyq instituttar arylyp bolghan joq. Sondyqtan búl mәsele uaqytpen sheshiledi degen ýmittemin. Eng bastysy – qazaghym aman bolsyn, ol, tipti, orys tildi, aghylshyn tildi bolsy da!!! Forma bolsa, mazmún keledi. San bolsa, sapa da bolady. Búl – ghylymy tanymdyq túrghydan kez kelgen aksiologiyalyq mәselelermen ainalysatyn ghalymdar ýshin týsinikti jayt. Eng bastysy búl – qazaqqa oy salu ýshin jasalyp jatqan әreketter.

DOSAY KENJETAY

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1535
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3315
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 6019