Tayauda Ózbekstanda ótken preziydent saylauy Ejelgi Týrkistandy qamtyp, qazir Ortalyq Aziya atymen belgili aimaqqa kiretin elderdi bey-jay qaldyrmauy kerek dep oilaymyn. Bauyrlas eldegi sayasi-ekonomikalyq ózgeristerding bizge de yqpaly seziledi. Tipti kezinde, Týrkistan guberniyasy, sosyn Týrkistan respublikasy retindegi bir memleketting ayasynda ómir sýrgen aimaqtaghy kez-kelgen qúbylys kórshilerin bey-jay qaldyrmasy anyq.

Kenes odaghy ydyrauynyng nәtiyjesinde Ortalyq Aziya aimaghynda últtyq memleketterding payda boluyna jol ashyldy. Osynau tarihtyng kýrdeli kezeninde ekonomikalyq әleueti boyynsha Ortalyq Aziyanyng liyderi retinde Ózbekstannyng damu mýmkindikteri әldeqayda keng edi. Ózbekstan Preziydenti Islam Karimov aimaqtaghy eng yqpaldy figuraday kórinetin. Jyldar ótti. Ekonomikalyq jaghday kýrt ózgerdi. Halyqtyng túrmys dengeyi nasharlap, әleumettik qoldau mehanizmderi tómendedi, júmys isteuge qabiletti adamdardyng negizgi deni otbasyn qamtamasyz etu maqsatynda elding syrtyna jol tartty. Ándijan oqighalary halyqtyng narazylyghyn kórsetkenimen ony әsker kirgizu arqyly ortalyq biylikting basyp janshuy әskerding әli de әleuetining ýlken ekendigin kórsetti. Sayasy taytalasqa jol bermegen Karimovtyng tipti diny kýshterdi oppozisiyagha ainaldyryp alghandyghy belgili. Búl jaghdayda Islam Karimovtyng erekshe basymdyqpen qalay jeniske jetkendigi kýmәn úyalatady. Osy jenisting sebepteri men alghysharttary turaly taldama jasap, syrlasyp kórelik.

Búl faktorlardy týsinu ýshin Islam Karimov fenomenin týsinu kerek. Karimovtyng biylik etken kezenindegi memleket kóleminde jýzege asyrylghan reformalardyng deni biylikti ortalyqtandyru men jabyq memleket qúru baghytynda jasalghandyghy belgili. Islam Karimov ózge Ortalyq Aziyadaghy әriptesterine qaraghanda «memleket degen – men» qaghidasyna arqa sýiep kele jatqan liyderlerding biri. Melekettik shekaralardyng alghashqy kezendegi aiqynsyzdyghy, kýrdeli geostrategiyalyq jaghday, ekonomikalyq qiyndyqtar, ishki etnikalyq mәseleler – osy faktorlardyng barlyghynyng sheshimin Islam Ábdughaniyúly biylikti ortalyqtandyrghan jaghdayda ghana jýzege asyrugha halqyn sendire alghan túlgha bolatyn. Tәuelsizdik alghaly beri jiyrma jyldan assa da, Ózbekstandaghy jaghday ong ózgeriske úshyramay otyr. Nelikten? Biylik jaghdaydyng kýrt ózgeruine mýddeli emes. Onyng mýddeli bolmauynyng sebebi aidan anyq. Óitkeni, sayasy elita kýrdeli jýielik reformanyng jýzege asuyna mýddeli emes. Sayasi-ekonomikalyq elita songhy jyldary ózining negizgi jetken jetistikteri men qarjylyq mýmkindikterining barlyghyn Islam Karimov túsynda iyelengen túlghalar. Kez-kelgen jabyq jýiedegidey múndaghy ózgeris elding ishki jaghdayyna túraqsyzdyq faktoryn alyp kelui mýmkin. Jeke biylik rejiymin qalyptastyruda enbek sinirgen sayasy elita ózining iyelengen yqpaly jәne osymen baylanysty resurstaryna qojalyq etuine kepil.

Onyng ýstine songhy jiyrma jylda biylikti ortalyqtandyru sayasatyn jýzege asyrumen ainalysqan Islam Ábdughaniyúly barlyq derlik ýkimettik emes sektordy, sonyng ishinde diny úiymdardy da tereng oppozisiyagha ainaldyrdy. Yaghni, Islam Karimovtyng biylikten ketui etnosaralyq, diny qaqtyghystar men qoghamdaghy túraqsyzdyqqa әkelui mýmkin. Búl túraqsyzdyq uaqyt óte kele elding memlekettigine de núqsan keltirui әbden yqtimal. Búl kýshterding barlyghy býgingi kýni kýshti memlekettik apparatpen yghystyrylyp, qatang baqylaugha alynghan. Rejimning ózgerui bolmasa da әlsireui ishki jaghdaydy ushyqtyratyndyghy aiqyn.

Taghy da bir manyzdy faktor - biylikting bәsekelestikke tótep bere almauy. Óz mýddesi men kózqarasynan basqa kózqarasty moyyndamaytyn býgingi Ózbekstandaghy rejim iydeyalar bәsekelesin qalamaydy. Tek qana resmy týrde bәsekelestik jaghdayda ótken preziydent saylauy osyghan dәlel. Ózge ýmitkerlerding mardymsyz baghdarlamalary, halyq arasyndaghy tanymaldyghynyng bolmauy osynyng kórinisi. Tәuelsiz pikir aityp, óz kózqarasyn bildirgen sayasy kýshterdi basyp janshumen ainalysqan sayasy rejimning ózge bәsekelesi boluy mýmkin emes. Basqa sózben aitqanda, Islam Karimovke aliternativa joq. Al, ol nege joq? Óitkeni, elge sózi ótetin qayratkerlerding barlyghy sayasy qughyn-sýrginde. Búl jaghdayda halyq aldyndaghy tandau ne biylikti ortalyqtandyrghan Islam Karimov, ne әlsiz bәsekelester. Tandaudyng kimning esebine sheshiletindigi belgili. Áriyne, Islam Ábdughaniyúlyna.

Myqty memlekettik apparat әrqashan da ortalyq biylikting basymdyghyn qamtamasyz etuge mýddeli. Sebebi, saylau barysynda tómen kórsetkishke jetken aimaq basshysy, Preziydent ýmitin aqtamaghan túlgha retinde qyzmetinen taydyrylady. Onyng ýstinen qylmystyq is qozghaluy da mýmkin. Yaghni, preziydenttik saylau jәy saylau emes, aimaq basshylarynyng preziydentke degen qatynasyn kórsetetin saylau bolyp tabylady.

Degenmen, Preziydent ýshin jaqsy bolyp kórinetin búl nәtiyjelerding keri әseri de bar. Birinshiden, shynayy saylaugha, bәsekelestikke ýirenbegen halyq keleshekte qanday baghyt ústanaryn bilmey shatasady, adasady. Yaghni, sayasy mәdeniyet tómen kýiinde qala beredi. Al búl el bolashaghy ýshin óte qauipti. Ekinshiden, Preziydentting jenisin qamtamasyz etip otyrghan elita men Preziydent ózara tәueldi instituttargha ainalady. Yaghni, Preziydent óz erkimen lauazymynan ketkisi kelgen jaghdaydyng ózinde sayasy elita oghan búl mýmkindikti bermeydi. Óitkeni, Preziydent jeke senim qaghidasyna arqa sýiey otyryp qana kadrlyq taghayyndaulardy jýzege asyrady. Demek, elita preziydentke qay dәrejede tәueldi bolsa, Preziydent elitagha sol dәrejede tәueldi. Búl Leonid Iliich Brejnevting kezindegi sayasy jýieni elestedi. Kezinde, Brejnev birneshe ret lauazymynan bas tartqan kezde kenestik elita onyng búl әreketke baruyna jol bermegen bolatyn. Nәtiyjesinde Brejnev tarihta qartayghan, júmystan qajyghan qayratker retinde, al onyng zamany túralau zamany retinde qaldy. Ýshinshiden, Preziydent kózi tirisinde óz biyligin ózge túlghagha, yaghny múragerge qaldyru mýmkindiginen airylady. Shyn mәninde býgingi kýngi Ózbekstan elitasy birneshe yqpaldy topqa bólingen. Ol toptardyng eshqaysysy basymdyqtyng ózge topqa ótkendigin qalamaydy. Ayqyn mysal retinde Gýlnar Karimovanyng taghdyryn aitugha bolady. Eng yqpaldy otbasy mýshesi býgingi kýni qudalanuda. Onyng biznes imperiyasy tәrkilenip ózi abaqtyda otyr. Búl kýnderi Islam Ábdughaniyúly tipti, óz jaqyndarynyng sayasy bolashaghyna senim arta almaydy. Sebebi, elitalyq toptar Karimovtan ózge túlghanyng biylikke keluin qalamaydy. Nәtiyjesinde mirasqorlyqtan ýmitkerlerding barlyghy derlik elita tarapynan qudalaugha úshyraydy. Demek, múnday jýiede mirasqordyng boluy mýmkin emes. Al búl bolashaqtaghy memlekettik jýieli daghdarysqa jol ashady. Sebebi, kóptegen jyldar boyy barlyq sayasy toptardy, óz halqyn qyspaqta ústaghan liyder qaytys bolsa,  sayasy kýshterding barlyghy biylikke úmtylady. Oppozisiyalyq kýshterding aluan týrliligi men sayasy mәdeniyetting tómendigi búl jaghdayda ýlken ishki qaqtyghystargha, ony aitasyz, azamattyq soghystargha әkelui mýmkin. Búl aimaqtyng geostrategiyalyq ornalasuy men erekshelikterine baylanysty Ortalyq Aziyanyng barlyq elderine qauip tóndiredi. Demek, aimaqtyq qauipsizdikke núqsan keltiredi. Al aimaqta týrli Úly derjavalardyng mýddelerining toghysqandyghyn eskersek, búl elderding jaghdaydy paydalanyp Ortalyq Aziyada óz yqpalyn nyghaytugha mýddeliligin týsinemiz. Demek, aimaqtyq daghdarys qaytadan ghalamdyq dengeydegi qarsylyq pen qayshylyqqa әkelui mýmkin.

Búl – boluy mýmkin ssenariyler. Alayda әzirge saylau qorytyndylary boyynsha absolutti jeniske jetken Islam Ábdughaniyúly jenisin toylauda. Úzaghynan sýiindirsin!

Shynghys ERGÓBEK

Abai.kz