تاياۋدا وزبەكستاندا وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋى ەجەلگى تۇركىستاندى قامتىپ، قازىر ورتالىق ازيا اتىمەن بەلگىلى ايماققا كىرەتىن ەلدەردى بەي-جاي قالدىرماۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. باۋىرلاس ەلدەگى ساياسي-ەكونوميكالىق وزگەرىستەردىڭ بىزگە دە ىقپالى سەزىلەدى. ءتىپتى كەزىندە، تۇركىستان گۋبەرنياسى، سوسىن تۇركىستان رەسپۋبليكاسى رەتىندەگى ءبىر مەملەكەتتىڭ اياسىندا ءومىر سۇرگەن ايماقتاعى كەز-كەلگەن قۇبىلىس كورشىلەرىن بەي-جاي قالدىرماسى انىق.

كەڭەس وداعى ىدىراۋىنىڭ ناتيجەسىندە ورتالىق ازيا ايماعىندا ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ پايدا بولۋىنا جول اشىلدى. وسىناۋ تاريحتىڭ كۇردەلى كەزەڭىندە ەكونوميكالىق الەۋەتى بويىنشا ورتالىق ازيانىڭ ليدەرى رەتىندە وزبەكستاننىڭ دامۋ مۇمكىندىكتەرى الدەقايدا كەڭ ەدى. وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆ ايماقتاعى ەڭ ىقپالدى فيگۋراداي كورىنەتىن. جىلدار ءوتتى. ەكونوميكالىق جاعداي كۇرت وزگەردى. حالىقتىڭ تۇرمىس دەڭگەيى ناشارلاپ، الەۋمەتتىك قولداۋ مەحانيزمدەرى تومەندەدى، جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتتى ادامداردىڭ نەگىزگى دەنى وتباسىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ەلدىڭ سىرتىنا جول تارتتى. ءاندىجان وقيعالارى حالىقتىڭ نارازىلىعىن كورسەتكەنىمەن ونى اسكەر كىرگىزۋ ارقىلى ورتالىق بيلىكتىڭ باسىپ جانشۋى اسكەردىڭ ءالى دە الەۋەتىنىڭ ۇلكەن ەكەندىگىن كورسەتتى. ساياسي تايتالاسقا جول بەرمەگەن كاريموۆتىڭ ءتىپتى ءدىني كۇشتەردى وپپوزيتسياعا اينالدىرىپ العاندىعى بەلگىلى. بۇل جاعدايدا يسلام كاريموۆتىڭ ەرەكشە باسىمدىقپەن قالاي جەڭىسكە جەتكەندىگى كۇمان ۇيالاتادى. وسى جەڭىستىڭ سەبەپتەرى مەن العىشارتتارى تۋرالى تالداما جاساپ، سىرلاسىپ كورەلىك.

بۇل فاكتورلاردى ءتۇسىنۋ ءۇشىن يسلام كاريموۆ فەنومەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. كاريموۆتىڭ بيلىك ەتكەن كەزەڭىندەگى مەملەكەت كولەمىندە جۇزەگە اسىرىلعان رەفورمالاردىڭ دەنى بيلىكتى ورتالىقتاندىرۋ مەن جابىق مەملەكەت قۇرۋ باعىتىندا جاسالعاندىعى بەلگىلى. يسلام كاريموۆ وزگە ورتالىق ازياداعى ارىپتەستەرىنە قاراعاندا «مەملەكەت دەگەن – مەن» قاعيداسىنا ارقا سۇيەپ كەلە جاتقان ليدەرلەردىڭ ءبىرى. مەلەكەتتىك شەكارالاردىڭ العاشقى كەزەڭدەگى ايقىنسىزدىعى، كۇردەلى گەوستراتەگيالىق جاعداي، ەكونوميكالىق قيىندىقتار، ىشكى ەتنيكالىق ماسەلەلەر – وسى فاكتورلاردىڭ بارلىعىنىڭ شەشىمىن يسلام ابدۋعانيۇلى بيلىكتى ورتالىقتاندىرعان جاعدايدا عانا جۇزەگە اسىرۋعا حالقىن سەندىرە العان تۇلعا بولاتىن. تاۋەلسىزدىك العالى بەرى جيىرما جىلدان اسسا دا، وزبەكستانداعى جاعداي وڭ وزگەرىسكە ۇشىراماي وتىر. نەلىكتەن؟ بيلىك جاعدايدىڭ كۇرت وزگەرۋىنە مۇددەلى ەمەس. ونىڭ مۇددەلى بولماۋىنىڭ سەبەبى ايدان انىق. ويتكەنى، ساياسي ەليتا كۇردەلى جۇيەلىك رەفورمانىڭ جۇزەگە اسۋىنا مۇددەلى ەمەس. ساياسي-ەكونوميكالىق ەليتا سوڭعى جىلدارى ءوزىنىڭ نەگىزگى جەتكەن جەتىستىكتەرى مەن قارجىلىق مۇمكىندىكتەرىنىڭ بارلىعىن يسلام كاريموۆ تۇسىندا يەلەنگەن تۇلعالار. كەز-كەلگەن جابىق جۇيەدەگىدەي مۇنداعى وزگەرىس ەلدىڭ ىشكى جاعدايىنا تۇراقسىزدىق فاكتورىن الىپ كەلۋى مۇمكىن. جەكە بيلىك رەجيمىن قالىپتاستىرۋدا ەڭبەك سىڭىرگەن ساياسي ەليتا ءوزىنىڭ يەلەنگەن ىقپالى جانە وسىمەن بايلانىستى رەسۋرستارىنا قوجالىق ەتۋىنە كەپىل.

ونىڭ ۇستىنە سوڭعى جيىرما جىلدا بيلىكتى ورتالىقتاندىرۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋمەن اينالىسقان يسلام ابدۋعانيۇلى بارلىق دەرلىك ۇكىمەتتىك ەمەس سەكتوردى، سونىڭ ىشىندە ءدىني ۇيىمداردى دا تەرەڭ وپپوزيتسياعا اينالدىردى. ياعني، يسلام كاريموۆتىڭ بيلىكتەن كەتۋى ەتنوسارالىق، ءدىني قاقتىعىستار مەن قوعامداعى تۇراقسىزدىققا اكەلۋى مۇمكىن. بۇل تۇراقسىزدىق ۋاقىت وتە كەلە ەلدىڭ مەملەكەتتىگىنە دە نۇقسان كەلتىرۋى ابدەن ىقتيمال. بۇل كۇشتەردىڭ بارلىعى بۇگىنگى كۇنى كۇشتى مەملەكەتتىك اپپاراتپەن ىعىستىرىلىپ، قاتاڭ باقىلاۋعا الىنعان. رەجيمنىڭ وزگەرۋى بولماسا دا السىرەۋى ىشكى جاعدايدى ۋشىقتىراتىندىعى ايقىن.

تاعى دا ءبىر ماڭىزدى فاكتور - بيلىكتىڭ باسەكەلەستىككە توتەپ بەرە الماۋى. ءوز مۇددەسى مەن كوزقاراسىنان باسقا كوزقاراستى مويىندامايتىن بۇگىنگى وزبەكستانداعى رەجيم يدەيالار باسەكەلەسىن قالامايدى. تەك قانا رەسمي تۇردە باسەكەلەستىك جاعدايدا وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋى وسىعان دالەل. وزگە ۇمىتكەرلەردىڭ ماردىمسىز باعدارلامالارى، حالىق اراسىنداعى تانىمالدىعىنىڭ بولماۋى وسىنىڭ كورىنىسى. تاۋەلسىز پىكىر ايتىپ، ءوز كوزقاراسىن بىلدىرگەن ساياسي كۇشتەردى باسىپ جانشۋمەن اينالىسقان ساياسي رەجيمنىڭ وزگە باسەكەلەسى بولۋى مۇمكىن ەمەس. باسقا سوزبەن ايتقاندا، يسلام كاريموۆكە التەرناتيۆا جوق. ال، ول نەگە جوق؟ ويتكەنى، ەلگە ءسوزى وتەتىن قايراتكەرلەردىڭ بارلىعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندە. بۇل جاعدايدا حالىق الدىنداعى تاڭداۋ نە بيلىكتى ورتالىقتاندىرعان يسلام كاريموۆ، نە ءالسىز باسەكەلەستەر. تاڭداۋدىڭ كىمنىڭ ەسەبىنە شەشىلەتىندىگى بەلگىلى. ارينە، يسلام ابدۋعانيۇلىنا.

مىقتى مەملەكەتتىك اپپارات ارقاشان دا ورتالىق بيلىكتىڭ باسىمدىعىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇددەلى. سەبەبى، سايلاۋ بارىسىندا تومەن كورسەتكىشكە جەتكەن ايماق باسشىسى، پرەزيدەنت ءۇمىتىن اقتاماعان تۇلعا رەتىندە قىزمەتىنەن تايدىرىلادى. ونىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالۋى دا مۇمكىن. ياعني، پرەزيدەنتتىك سايلاۋ ءجاي سايلاۋ ەمەس، ايماق باسشىلارىنىڭ پرەزيدەنتكە دەگەن قاتىناسىن كورسەتەتىن سايلاۋ بولىپ تابىلادى.

دەگەنمەن، پرەزيدەنت ءۇشىن جاقسى بولىپ كورىنەتىن بۇل ناتيجەلەردىڭ كەرى اسەرى دە بار. بىرىنشىدەن، شىنايى سايلاۋعا، باسەكەلەستىككە ۇيرەنبەگەن حالىق كەلەشەكتە قانداي باعىت ۇستانارىن بىلمەي شاتاسادى، اداسادى. ياعني، ساياسي مادەنيەت تومەن كۇيىندە قالا بەرەدى. ال بۇل ەل بولاشاعى ءۇشىن وتە قاۋىپتى. ەكىنشىدەن، پرەزيدەنتتىڭ جەڭىسىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان ەليتا مەن پرەزيدەنت ءوزارا تاۋەلدى ينستيتۋتتارعا اينالادى. ياعني، پرەزيدەنت ءوز ەركىمەن لاۋازىمىنان كەتكىسى كەلگەن جاعدايدىڭ وزىندە ساياسي ەليتا وعان بۇل مۇمكىندىكتى بەرمەيدى. ويتكەنى، پرەزيدەنت جەكە سەنىم قاعيداسىنا ارقا سۇيەي وتىرىپ قانا كادرلىق تاعايىنداۋلاردى جۇزەگە اسىرادى. دەمەك، ەليتا پرەزيدەنتكە قاي دارەجەدە تاۋەلدى بولسا، پرەزيدەنت ەليتاعا سول دارەجەدە تاۋەلدى. بۇل لەونيد يليچ برەجنەۆتىڭ كەزىندەگى ساياسي جۇيەنى ەلەستەدى. كەزىندە، برەجنەۆ بىرنەشە رەت لاۋازىمىنان باس تارتقان كەزدە كەڭەستىك ەليتا ونىڭ بۇل ارەكەتكە بارۋىنا جول بەرمەگەن بولاتىن. ناتيجەسىندە برەجنەۆ تاريحتا قارتايعان، جۇمىستان قاجىعان قايراتكەر رەتىندە، ال ونىڭ زامانى تۇرالاۋ زامانى رەتىندە قالدى. ۇشىنشىدەن، پرەزيدەنت كوزى تىرىسىندە ءوز بيلىگىن وزگە تۇلعاعا، ياعني مۇراگەرگە قالدىرۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلادى. شىن مانىندە بۇگىنگى كۇنگى وزبەكستان ەليتاسى بىرنەشە ىقپالدى توپقا بولىنگەن. ول توپتاردىڭ ەشقايسىسى باسىمدىقتىڭ وزگە توپقا وتكەندىگىن قالامايدى. ايقىن مىسال رەتىندە گۇلنار كاريموۆانىڭ تاعدىرىن ايتۋعا بولادى. ەڭ ىقپالدى وتباسى مۇشەسى بۇگىنگى كۇنى قۋدالانۋدا. ونىڭ بيزنەس يمپەرياسى تاركىلەنىپ ءوزى اباقتىدا وتىر. بۇل كۇندەرى يسلام ابدۋعانيۇلى ءتىپتى، ءوز جاقىندارىنىڭ ساياسي بولاشاعىنا سەنىم ارتا المايدى. سەبەبى، ەليتالىق توپتار كاريموۆتان وزگە تۇلعانىڭ بيلىككە كەلۋىن قالامايدى. ناتيجەسىندە ميراسقورلىقتان ۇمىتكەرلەردىڭ بارلىعى دەرلىك ەليتا تاراپىنان قۋدالاۋعا ۇشىرايدى. دەمەك، مۇنداي جۇيەدە ميراسقوردىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. ال بۇل بولاشاقتاعى مەملەكەتتىك جۇيەلى داعدارىسقا جول اشادى. سەبەبى، كوپتەگەن جىلدار بويى بارلىق ساياسي توپتاردى، ءوز حالقىن قىسپاقتا ۇستاعان ليدەر قايتىس بولسا،  ساياسي كۇشتەردىڭ بارلىعى بيلىككە ۇمتىلادى. وپپوزيتسيالىق كۇشتەردىڭ الۋان تۇرلىلىگى مەن ساياسي مادەنيەتتىڭ تومەندىگى بۇل جاعدايدا ۇلكەن ىشكى قاقتىعىستارعا، ونى ايتاسىز، ازاماتتىق سوعىستارعا اكەلۋى مۇمكىن. بۇل ايماقتىڭ گەوستراتەگيالىق ورنالاسۋى مەن ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ورتالىق ازيانىڭ بارلىق ەلدەرىنە قاۋىپ توندىرەدى. دەمەك، ايماقتىق قاۋىپسىزدىككە نۇقسان كەلتىرەدى. ال ايماقتا ءتۇرلى ۇلى دەرجاۆالاردىڭ مۇددەلەرىنىڭ توعىسقاندىعىن ەسكەرسەك، بۇل ەلدەردىڭ جاعدايدى پايدالانىپ ورتالىق ازيادا ءوز ىقپالىن نىعايتۋعا مۇددەلىلىگىن تۇسىنەمىز. دەمەك، ايماقتىق داعدارىس قايتادان عالامدىق دەڭگەيدەگى قارسىلىق پەن قايشىلىققا اكەلۋى مۇمكىن.

بۇل – بولۋى مۇمكىن ستسەناريلەر. الايدا ازىرگە سايلاۋ قورىتىندىلارى بويىنشا ءابسوليۋتتى جەڭىسكە جەتكەن يسلام ابدۋعانيۇلى جەڭىسىن تويلاۋدا. ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن!

شىڭعىس ەرگوبەك

Abai.kz