Qazaqstannyng innovasiyalyq damuyn qamtamasyz etudegi joghary oqu oryndarynyng orny. Ol qanday boluy kerek? Osy súraqqa jauap izdep kóreyik.

Álemdegi innovasiyalyq damu ýderisteri songhy uaqytta aldynghy qatargha bilim men ghylymnyng shyghyp kele jatqandyghyn aiqyndady. Ókinishke qaray, Qazaqstan ózining innovasiyalyq damuynyng barysynda bilim beru mekemelerine kóp jaghdayda jetkilikti mәn berip otyrghan joq. Eng jaqsy jaghdayda elimizding birqatar JOO bazasynda jana qabyldanghan memlekettik industriyaly-innovasiyalyq damu baghdarlamasy ýshin injener mamandar dayarlaudy kózdeydi. Alayda, JOO jana industriyalandyru men innovasiyalardyng manyzdy ortalyghyna ainalyp otyr. Býgingi kýni damyghan elderdegi innovasiyalardyng negizgi bóligi JOO esebinen jýzege asyryluda. Yaghni, uniyversiytetter tek qana bilim beru mekemeleri ghana emes, irgeli zertteuler jәne irgeli zertteuler nәtiyjesinde payda bolatyn ónimderdi jýzege asyrushy subektke ainalyp otyr.

Bolashaqtyng mamandyghy qanday? Ministr de, biz de bilmeymiz

Qazaqstan jaghdayynda ókinishke qaray, joghary oqu oryndary óz missiyasyn tolyqqandy jýzege asyra almauda. Nelikten? Joghary oqu ornyndarynyng innovasiyalyq әleuetin paydalanu ýshin ne isteu kerek? Osy saualdargha jauap izdep kórelik.

Birinshiden, akademiyalyq avtonomiya. Shyn mәninde Aslan Bәkenúly Sәrәnjipovtin (surette) Bilim jәne ghylym ministri bolyp taghayyndalghan alghashqy sәtindegi   súhbaty barsha halyqtyng esinde shyghar. Ol súhbatynda jana taghayyndalghan ministr ózining bolashaqta qanday mamandyqtardyng kerek bolatyndyghyn bilmeytindigin aityp, bizderge kompiuterlik sauattylyghy bar, saraptamalyq mýmkindikteri qalyptasqan myqty mamandar kerek degen bolatyn. Ol kezde ministrlikting әlsizdigi retinde qarastyrylghan búl interviuge nazar audarsaq, jas ministrding biraz pozisiyadan kózqarasy dúrys ekendigin, alayda oiyn jetkize almaghandyghyn angharu qiyn emes. Býgingi kýni innovasiyalardyng qarqyndy damuyna arqa sýieytin ekonomikalyq salalarda kýnine myndaghan jana ónim týrleri men qyzmetter janadan shyghyp jatqandyghyn eskersek, ministrding bolashaqta qay mamandyqtyng súranysqa ie bolaryn bilui shynymen ekitalay. Alayda, búl jaghdaydy ózgertu ýshin ministr eshtene istemedi.  Ne isteu kerek edi?

Múnda birinshi kezekte joghary oqu oryndaryna akademiyalyq avtonomiya beru kerektigi aiqyn. Búl jaghdayda joghary oqu oryndary ózining qúramynda qyzmet kórsetetin týlekter assosiyasiyasy nemese júmys berushiler assosiyasiyasy arqyly oqu baghdarlamalaryna tiyisti ózgerister engizip otyru mýmkindigine ie bolady. Bizding elimizde joghary bilim beru kenestik dәuirden qalghan memlekettik standarttar men ministrlikting óktemdigine arqa sýiep kele jatyr. Birinshi kezekte qoghamnyng belgili mamandargha degen súranysyn jәne maman sapasyn anyqtau júmys berushining missiyasy bolyp tabylady. Ókinishke qaray, kóptegen uniyversiytetterde júmys berushimen әriptestik  jylyna bir ret ótkiziletin dәstýrli vakansiyalar jәrmenkesimen ayaqtalady.

 JOO-gha  erkindik tiymey,  enbek naryghyndaghy súranysty qamtu qiyn

Ekinshi manyzdy mәsele, joghary oqu oryndaryna jana mamandyqtardy engizuge jaghday jasau. Býgingi kýni jana mamandyq engizu mýmkindigi Bilim jәne ghylym ministrligi tarapynan qabyldanghan mamandyqtar klassifikatorymen shektelgen. Búqaralyq aqparat qúraldaryna bergen súhbattarynyng birinde Elbasy Qazaqstandaghy 10 uniyversiytette industrialdy-innovasiyalyq damu baghdarlamasy ayasynda injenerler dayyndalatyndyghyn aitqan-dy. Qyzyqtyng biri osy jerde bastalady. Bilim jәne ghylym ministrligining mamandyqtar klassifikatorynda injenerlik mamandyqtar úghymy joq. Tipti tehnikalyq mamandyqtardyng ózi injenerlik mamandyqtar úghymyn qamtymaydy. Injenerlik mamandyqtar klassifikatorda auylsharuashylyq ghylymdarynyng ishinde de, ózge salalarda da kezdesedi. Yaghni, Qazaqstan Respublikasynda injener mamandar dayarlanbaydy. Sonda Preziydentting sózi qalay jýzege asady? Akademiyalyq erkindik shenberinde joghary oqu oryndaryna jana mamandyqtar ashu mýmkindigin qarastyru qajet. Múny belgili bir klassifikatormen shekteu erteng maman tapshylyghyn tudyrady. Onyng ýstine býgingi kýni mamandyqaralyq mamandargha súranys úlghayyp keledi. Yaghny búryn tek qana arheolog kerek bolatyn bolsa, býgingi kýni arheolog-antropolog sekildi pәnder men ghylymdar toghysyndaghy mamandargha súranys kóp. Nemese búryn qarjyger qajet bolghan bolsa, býgingi kýni әlemde qarjy salasyndaghy injiniring mamandyghyna súranys ýlken. Osy sekildi mamandardy dayarlauda býgingi kýni resmy bekitiletin klassifikator uaqyt talabyna say iykemdele almay otyrghanyn aitu –paryz! Yaghny reformalardyng negizgi legi – JOO erkin týrde mamandyq tandap, tiyisti mamandar dayyndaugha degen enbek naryghyndaghy súranysty qamtamasyz etu bolyp tabylady.

Onyng ýstine bizding elimizde bilim beru jýiesinde monopolizasiyalaugha degen úmtylys joghary. Mysaly, oqytushylardyng biliktiligin arttyru baghdarlamalaryn jýzege asyru tek qana Nazarbaev uniyversiyteti men «Órleu» últtyq biliktilikti arttyru ortalyghy» aksionerlik qoghamyna berilgen. Nege? Týsiniksiz. Ondaghan jyldar boyy biliktilikti arttyru tәjiriybesi bar joghary oqu oryndarynyng úsynghan kurstarynyng qay jeri únamay qaldy? Taghy da týsiniksiz. Biliktilikti arttyru, qosymsha bilim beru sekildi mәselerdi bәsekelestik ortagha bergen dúrys. Sebebi, oqu baghdarlamalarynyng kemeldenui tek qana bәsekelestik ortada qalyptasuy mýmkin. Joghary oqu oryndary biliktilikti arttyru kurstaryn jýzege asyru arqyly ózderining negizgi tútynushylaryna jaqyn bolady.

Joghary oqu oryndary qysqa merzimdi oqu baghdarlamalaryn jәne atqarushylyq baghdarlamalardy jýzege asyru erkindigine ie boluy kerek. Búl «ómirlik bilim alu» (N.Nazarbaev) tújyrymdamasynyng negizi. Joghary oqu oryndary júmys berushilerding mamandarynyng biliktiligin kóteru nemese qosymsha mamandyqtar aluyn qamtamasyz etuge tiyis mekeme. Búl ýshin joghary oqu oryndarynyng әleueti de, materialdyq-tehnikalyq bazasy da jetedi. Alayda býgingi kýni múny jýzege asyru ýshin joghary oqu oryndary týrli rúqsat qaghazdar aluy kerek.

 Biliktilikti tek qana júmys berushi aiqynday alady

Innovasiyalyq baghyttaghy manyzdy bastamalardyng biri – halyqaralyq dengeyde moyyndalghan, júmys berushi tarapynan joghary oqu oryndary týlekterin sertifikasiyalaudyng tәuelsiz jýiesin qalyptastyru. Búl ókinishke qaray, Qazaqstanda jýzege asyrylmay otyrghan sharalardyng biri. Elbasy «Qazaqstan – 2050» strategiyasynda injenerlik jәne tehnikalyq mamandyqtardyng tiyisti damuyn halyqaralyq dengeyde moyyndalatyn derbes sertifikattau jýiesi arqyly qamtamasyz etudi tapsyrdy. Logika boyynsha týlek uniyversiytetti bitirgennen keyin әli tolyqqandy maman bolyp eseptelmeydi. Óitkeni, onyng biliktiligin baghalau tәuelsiz júmys berushi tarapynan moyyndaluy kerek. Osy prosesti sertifikasiya dep ataydy. Qazaqstan naryghyndaghy júmyssyzdyqtyng sebepterining biri enbek naryghy men joghary oqu oryndary tarapynan shygharylyp jatqan týlekterding biliktiligi arasyndaghy qayshylyqtan tuyndap otyr. Júmyssyz zangerler, ekonomister qaydan shyghady? Ony  úl mamandyqtar boyynsha diplom alghan mamandar sanynyng kóptigine baylanysty qúbylys dep aitugha bolmaydy. Óitkeni, enbek naryghynda sapaly zangerler men ekonomisterge degen súranys óte joghary dengeyde. Mәsele shygharylghan maman sapasynda, onyng biliktiliginde.

Al biliktilikti tek qana júmys berushi aiqynday alady. Óitkeni, ol enbek kýshin negizgi tútynushy. Qazaqstanda halyqaralyq sertifikasiyadan búryn últtyq sertifikasiya jýiesin qalyptastyru kerek. Esesine, ol birinshi kezekte últtyq dengeyde qabyldanatyn últtyq biliktilik standarttaryna arqa sýieui tiyis. Búl óz kezeginde: Densaulyq saqtau, Enbek jәne halyqty әleumettik qamsyzdandyru ministrligi, Bilim jәne ghylym ministrligi tarapynan jýzege asyryluy tiyis is-shara bolyp tabylady. Últtyq sertifikasiya birinshi kezekte Qazaqstannyng enbek naryghyn qorghau ýshin qajetti mehanizm. Shetel tәjiriybesine arqa sýieytin bolsaq, búl standarttar belgili bir qyzmet týrimen ainalysu ýshin liysenziya sekildi qarastyrylady. Yaghni, búl talaptargha say kelmeytin mamandar ol memlekette júmys isteu mýmkindiginen airylady degen sóz. Últtyq biliktilikti baghalau jýiesin qalyptastyrmay halyqaralyq sertifikasiyagha qadam basu mýmkin emes. Áriyne, Europalyq dengeyde biliktilik sertifikasiyasymen ainalysatyn, FEANI nemese Aziya-Tynyq múhit aimaghynda APEC Engineer sekildi úiymdar bar. Alayda, býgingi kýni ortaq enbek naryghyn qalyptastyryp ýlgergen Euroodaq elderining ózderi búl mәselege baylanysty ortaq sheshimge kele almay otyr. Bir memleketterde sertifikasiyamen memlekettik organdar ainalyssa, birinde ýkimettik emes úiymdar ainalysady. Ókinishke qaray, bizding elimizde búl mәsele aitarlyqtay tómen dengeyde. Nelikten? Óitkeni, biliktilikti baghalau ólshemderi qalyptaspaghan. Biliktilikti baghalaugha degen birtekti kózqaras joq. Konsepsiya aiqyn emes. Últtyq biliktilik standarttaryn anyqtaumen kim ainalysuy kerek degen saualgha Bilim jәne ghylym ministrligi Densaulyq saqtau, enbek jәne әleumettik qamtamasyz etu ministrligine siltese, atalmysh ministrlik júmys berushiler qauymdastyghyna silteydi. Búl jaghdayda tiyimdisi jogharyda aitylghanday ýsh taraptyng ortaqtasa otyryp bir sheshimge kelgeni. Sonday-aq, biliktilikti baghalaudy Últtyq kәsipkerler palatasynda arnayy júmys berushilerding mamandanghan Assosiyasiyalarynyng jýzege asyrghandyghy oryndy. Sebebi, kәsipkerler palatasy býgingi kýni Qazaqstan Respublikasynyng enbek naryghynyng eng negizgi tútynushysy - kәsipkerlerding mýddesin qorghaydy. Salalyq Assosasiyalar ózderining sertifikasiyalyq qyzmeti boyynsha kәsipkerlik qauymdastyq aldynda jauap beretin túlghagha ainalady.

JOO-da rektor, bilim beru jýiesinde ministr ghana aqyldy ma?

Innovasiyalyq damudy qamtamasyz etudegi manyzdy qadam - oqu oryndarynyng әkimshilik avtonomiyasyn qamtamasyz etu. Álemdik tәjiriybe rektorlardy taghayyndaugha qaraghanda, saylaudyng tiyimdiligin kórsetedi. Osy uaqytqa deyin elimizding kez kelgen joghary oqu orny Bilim jәne ghylym ministrligining ajyramas bólshegi dep qarastyrylady, al rektorlar ortalyq mýddesin qorghaushy element. Odan qaldy, uniyversiytet kóleminde eshqanday oy erkindigi joq. Joghary oqu oryndarynda rektorlar aqyldy, al bilim beru jýiesinde ministrden aqyldy eshkim joq sekildi kórinedi. Búl jaghdayda uniyversiytet ózining manyzdy funksiyasy innovasiyalyq ruh qalyptastyru mýmkindiginen airylady. Ony aitasyz, әlem tәjiriybesinde uniyversiytet kez kelgen demokratiyalyq qoghamnyng tiregi bolyp tabylatyn azamattyq qoghamdy qalyptastyru mektebi. Ol birinshi kezekte sayasy oy erkindigine arqa sýieytin sanaly azamat qalyptastyruy kerek. Jas buynnyng shynayy patriottyq sezimin qalyptastyru «men basshy bolghandyqtan aqyldymyn – al sen qosshy bolghandyqtan aqymaqsyn» qaghidasyna arqa sýieytin qoghamda boluy mýmkin emes. Yaghni, biz elimizding bilikti mamandaryn ghana qalyptastyryp qoymay, olardy elimizding bolashaghyn oilaytyn patriot qylyp qalyptastyrudy joghary oqu oryndarynyng negizgi missiyalarynyng biri retinde ústanuymyz kerek.

Onyng ýstine joghary oqu oryndarynda oqytushy men studentterding qúqyqtaryn qorghaytyn ýkimettik emes sektordy damytu manyzdy. Birinshi kezekte búl studentter men oqytushylardy basshylyqtan ózge, ózinshe  oylaghandyghy ýshin qudalaudy boldyrmau ýshin qajet mehanizm. Býgingi kýni joghary oqu oryndarynyng janyndaghy kәsipodaqtar uniyversiytet basshylyghymen teng dәrejeli әriptes emes, óz missiyasyn týsinbeytin, key jaghdayda týsingisi kelmeytin, uniyversiytet basshylyghynyng menzeuimen ghana jýretin «noqtaly» organgha ainaldy. Búl da uniyversiytettegi erkindik ruhyna jasalyp jatqan qiyanattyng biri.

Osy mәselelerding sheshimin tabu  ýshin eng aldymen әr dengeyde qúzirettilikter men ókilettikter aiqyndalyp, akademiyalyq erkindik qaghidalaryna sәikes әr týrli dengeydegi basshylyqty saylaudy engizu arqyly olardyng tәuelsizdigin qamtamasyz etu manyzdy.

 Bizde venchurlyq kapitalist – memleket

Innovasiyalyq damudy qamtamasyz etude uniyversiytetterding orny jogharyda atalyp ketkendey tek qana maman dayarlaumen shektelmeydi. Ol innovasiyalyq infraqúrylymnyng manyzdy bóligi. Últtyq derbes innovasiyalyq infraqúrylymdy qalyptastyrghysy keletin memleket birinshi kezekte joghary oqu oryndary men ghylymy instituttardaghy ghylymnyng damuyna mәn beredi. Qazaqstanda búl faktorlardyng barlyghy kóp jaghdayda qaytadan Bilim jәne ghylym ministrligine baryp tireledi. Sebebi, Bilim jәne ghylym ministrligi ghylymy jobalargha negizgi grant taratushy subekt. Jaraydy, jaqsy delik, búl memleketting bilim men ghylymgha bergen qoldauy dep qarastyrayyq. Biraq osy granttardy bólu men olardyng nәtiyjelerin óndiriske engizu qanshalyqty dәrejede qadaghalanyp otyr? Tómen dengeyde. Nelikten?

Óitkeni, ministrlik kez kelgen memlekettik burokratiyalyq apparat retinde birinshi kezekte jobalardyng qaghaz jýzinde jýzege asyryluyn qadaghalaumen ghana shekteledi. «Qaghazy» dúrys bolsa - ghylymy joba óz missiyasyn atqardy dep esepteledi. Alayda, ghalymnyng júmysy jobalar shenberinde esep jazumen emes, onyng iydeyalarynyng qúndylyghymen jәne ol iydeyalardyng jýzege asuymen aiqyndaluy kerek. Onyng ýstine memleketten bólingen qarajattyng negizinde jasalghan ghylymiy-zertteudi óndiriske engizudi qadaghalau degen taghy da bir saual tuyndaydy. Ol ýshin ghalymgha investor tabu kerek. Ol ýshin ghalymgha óndirispen baylanys ornatu kerek. Ol ýshin ghalymgha óz ónimin kórsetu, tanytu, moyyndatu mýmkindigin qarastyru kerek. Múnyng barlyghy venchurlyq kapitalgha degen súranysty arttyrady. Bizde búl institut qajetti qúrylym retinde júmys istemeydi. Nelikten? Bizde basty venchurlyq kapitalist - memleket. Al memleket búghan óz uaqytyn da, qarajatyn da júmsaghysy kelmeydi. Óitkeni, tәuekeli mol. Óitkeni, qazaqstandyq ghalymdardyng әli tekseruden ótpegen, alayda bolashaghy bar zertteulerine arqa sýiegenshe,  shetelden approbasiyadan ótken ónimdi qymbat baghagha satyp alghan tiyimdi dep oilaydy. Búl - ózimizdi ishtey tejeu!

Búl mәseleni sheshu ýshin de uniyversiytetter janyndaghy innovasiyalyq infraqúrylymgha mәn beru kerek. Damyghan elderding tәjiriybesi uniyversiytetterdi erkin ekonomikalyq aimaqqa úqsas nemese erkin ekonomikalyq aimaq qaghidalaryna arqa sýieytin infraqúrylymmen qamtamasyz etuge tyrysady. Birinshiden, ol joghary oqu oryndaryn barlyq salyq týrlerinen bosatu. Ekinshiden, joghary oqu oryndaryna investisiya salghan kәsipkerlerge týrli salyqtyq jenildikter beru. Ýshinshiden, joghary oqu oryndaryna shektelmegen kólemde kommersiyalyq qyzmetpen ainalysugha jaghday jasau. Tórtinshiden, qatysushylarynyng biri joghary oqu orny bolyp tabylatyn innovasiyalyq jobalargha memlekettik qoldau kórsetu. Búl jaghdayda joghary oqu oryndaryna qúiylatyn investisiyalar kólemining artyp, venchurlyq kapitaldyng damuyna mýmkindik tuady.

Osy qordalanghan mәselelerdi sheshu zaman talabyna say joghary oqu oryndaryn qalyptastyrugha septigin tiygizedi degen oidamyz. Sebebi, joghary oqu oryndary el mýddesin oilaytyn zaman talabyna say maman dayarlaugha mindetti emes pe? Olay bolsa zaman talabyna qúlaq týrgen, den qoyghan dúrys.

Shynghys ERGÓBEK

Abai.kz