قازاقستاننىڭ يننوۆاتسيالىق دامۋىن قامتاماسىز ەتۋدەگى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ورنى. ول قانداي بولۋى كەرەك؟ وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.

الەمدەگى يننوۆاتسيالىق دامۋ ۇدەرىستەرى سوڭعى ۋاقىتتا الدىڭعى قاتارعا ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ شىعىپ كەلە جاتقاندىعىن ايقىندادى. وكىنىشكە قاراي، قازاقستان ءوزىنىڭ يننوۆاتسيالىق دامۋىنىڭ بارىسىندا ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنە كوپ جاعدايدا جەتكىلىكتى ءمان بەرىپ وتىرعان جوق. ەڭ جاقسى جاعدايدا ەلىمىزدىڭ بىرقاتار جوو بازاسىندا جاڭا قابىلدانعان مەملەكەتتىك يندۋستريالى-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى ءۇشىن ينجەنەر ماماندار دايارلاۋدى كوزدەيدى. الايدا، جوو جاڭا يندۋستريالاندىرۋ مەن يننوۆاتسيالاردىڭ ماڭىزدى ورتالىعىنا اينالىپ وتىر. بۇگىنگى كۇنى دامىعان ەلدەردەگى يننوۆاتسيالاردىڭ نەگىزگى بولىگى جوو ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرىلۋدا. ياعني، ۋنيۆەرسيتەتتەر تەك قانا ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى عانا ەمەس، ىرگەلى زەرتتەۋلەر جانە ىرگەلى زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە پايدا بولاتىن ونىمدەردى جۇزەگە اسىرۋشى سۋبەكتكە اينالىپ وتىر.

بولاشاقتىڭ ماماندىعى قانداي؟ مينيستر دە، ءبىز دە بىلمەيمىز

قازاقستان جاعدايىندا وكىنىشكە قاراي، جوعارى وقۋ ورىندارى ءوز ميسسياسىن تولىققاندى جۇزەگە اسىرا الماۋدا. نەلىكتەن؟ جوعارى وقۋ ورنىندارىنىڭ يننوۆاتسيالىق الەۋەتىن پايدالانۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ وسى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.

بىرىنشىدەن، اكادەميالىق اۆتونوميا. شىن مانىندە اسلان باكەنۇلى ءسارانجىپوۆتىڭ (سۋرەتتە) ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالعان العاشقى ساتىندەگى   سۇحباتى بارشا حالىقتىڭ ەسىندە شىعار. ول سۇحباتىندا جاڭا تاعايىندالعان مينيستر ءوزىنىڭ بولاشاقتا قانداي ماماندىقتاردىڭ كەرەك بولاتىندىعىن بىلمەيتىندىگىن ايتىپ، بىزدەرگە كومپيۋتەرلىك ساۋاتتىلىعى بار، ساراپتامالىق مۇمكىندىكتەرى قالىپتاسقان مىقتى ماماندار كەرەك دەگەن بولاتىن. ول كەزدە مينيسترلىكتىڭ السىزدىگى رەتىندە قاراستىرىلعان بۇل ينتەرۆيۋگە نازار اۋدارساق، جاس ءمينيستردىڭ ءبىراز پوزيتسيادان كوزقاراسى دۇرىس ەكەندىگىن، الايدا ويىن جەتكىزە الماعاندىعىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. بۇگىنگى كۇنى يننوۆاتسيالاردىڭ قارقىندى دامۋىنا ارقا سۇيەيتىن ەكونوميكالىق سالالاردا كۇنىنە مىڭداعان جاڭا ءونىم تۇرلەرى مەن قىزمەتتەر جاڭادان شىعىپ جاتقاندىعىن ەسكەرسەك، ءمينيستردىڭ بولاشاقتا قاي ماماندىقتىڭ سۇرانىسقا يە بولارىن ءبىلۋى شىنىمەن ەكىتالاي. الايدا، بۇل جاعدايدى وزگەرتۋ ءۇشىن مينيستر ەشتەڭە ىستەمەدى.  نە ىستەۋ كەرەك ەدى؟

مۇندا ءبىرىنشى كەزەكتە جوعارى وقۋ ورىندارىنا اكادەميالىق اۆتونوميا بەرۋ كەرەكتىگى ايقىن. بۇل جاعدايدا جوعارى وقۋ ورىندارى ءوزىنىڭ قۇرامىندا قىزمەت كورسەتەتىن تۇلەكتەر اسسوتسياتسياسى نەمەسە جۇمىس بەرۋشىلەر اسسوتسياتسياسى ارقىلى وقۋ باعدارلامالارىنا ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزىپ وتىرۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جوعارى ءبىلىم بەرۋ كەڭەستىك داۋىردەن قالعان مەملەكەتتىك ستاندارتتار مەن مينيسترلىكتىڭ وكتەمدىگىنە ارقا سۇيەپ كەلە جاتىر. ءبىرىنشى كەزەكتە قوعامنىڭ بەلگىلى ماماندارعا دەگەن سۇرانىسىن جانە مامان ساپاسىن انىقتاۋ جۇمىس بەرۋشىنىڭ ميسسياسى بولىپ تابىلادى. وكىنىشكە قاراي، كوپتەگەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە جۇمىس بەرۋشىمەن ارىپتەستىك  جىلىنا ءبىر رەت وتكىزىلەتىن ءداستۇرلى ۆاكانسيالار جارمەڭكەسىمەن اياقتالادى.

 جوو-عا  ەركىندىك تيمەي،  ەڭبەك نارىعىنداعى سۇرانىستى قامتۋ قيىن

ەكىنشى ماڭىزدى ماسەلە، جوعارى وقۋ ورىندارىنا جاڭا ماماندىقتاردى ەنگىزۋگە جاعداي جاساۋ. بۇگىنگى كۇنى جاڭا ماماندىق ەنگىزۋ مۇمكىندىگى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان قابىلدانعان ماماندىقتار كلاسسيفيكاتورىمەن شەكتەلگەن. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا بەرگەن سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە ەلباسى قازاقستانداعى 10 ۋنيۆەرسيتەتتە يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى اياسىندا ينجەنەرلەر دايىندالاتىندىعىن ايتقان-دى. قىزىقتىڭ ءبىرى وسى جەردە باستالادى. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ماماندىقتار كلاسسيفيكاتورىندا ينجەنەرلىك ماماندىقتار ۇعىمى جوق. ءتىپتى تەحنيكالىق ماماندىقتاردىڭ ءوزى ينجەنەرلىك ماماندىقتار ۇعىمىن قامتىمايدى. ينجەنەرلىك ماماندىقتار كلاسسيفيكاتوردا اۋىلشارۋاشىلىق عىلىمدارىنىڭ ىشىندە دە، وزگە سالالاردا دا كەزدەسەدى. ياعني، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ينجەنەر ماماندار دايارلانبايدى. سوندا پرەزيدەنتتىڭ ءسوزى قالاي جۇزەگە اسادى؟ اكادەميالىق ەركىندىك شەڭبەرىندە جوعارى وقۋ ورىندارىنا جاڭا ماماندىقتار اشۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ قاجەت. مۇنى بەلگىلى ءبىر كلاسسيفيكاتورمەن شەكتەۋ ەرتەڭ مامان تاپشىلىعىن تۋدىرادى. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگى كۇنى ماماندىقارالىق ماماندارعا سۇرانىس ۇلعايىپ كەلەدى. ياعني بۇرىن تەك قانا ارحەولوگ كەرەك بولاتىن بولسا، بۇگىنگى كۇنى ارحەولوگ-انتروپولوگ سەكىلدى پاندەر مەن عىلىمدار توعىسىنداعى ماماندارعا سۇرانىس كوپ. نەمەسە بۇرىن قارجىگەر قاجەت بولعان بولسا، بۇگىنگى كۇنى الەمدە قارجى سالاسىنداعى ينجينيرينگ ماماندىعىنا سۇرانىس ۇلكەن. وسى سەكىلدى مامانداردى دايارلاۋدا بۇگىنگى كۇنى رەسمي بەكىتىلەتىن كلاسسيفيكاتور ۋاقىت تالابىنا ساي يكەمدەلە الماي وتىرعانىن ايتۋ –پارىز! ياعني رەفورمالاردىڭ نەگىزگى لەگى – جوو ەركىن تۇردە ماماندىق تاڭداپ، ءتيىستى ماماندار دايىنداۋعا دەگەن ەڭبەك نارىعىنداعى سۇرانىستى قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى.

ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە مونوپوليزاتسيالاۋعا دەگەن ۇمتىلىس جوعارى. مىسالى، وقىتۋشىلاردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرۋ تەك قانا نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى مەن «ورلەۋ» ۇلتتىق بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ ورتالىعى» اكتسيونەرلىك قوعامىنا بەرىلگەن. نەگە؟ تۇسىنىكسىز. ونداعان جىلدار بويى بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ تاجىريبەسى بار جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ۇسىنعان كۋرستارىنىڭ قاي جەرى ۇناماي قالدى؟ تاعى دا تۇسىنىكسىز. بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ، قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ سەكىلدى ماسەلەردى باسەكەلەستىك ورتاعا بەرگەن دۇرىس. سەبەبى، وقۋ باعدارلامالارىنىڭ كەمەلدەنۋى تەك قانا باسەكەلەستىك ورتادا قالىپتاسۋى مۇمكىن. جوعارى وقۋ ورىندارى بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ كۋرستارىن جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ نەگىزگى تۇتىنۋشىلارىنا جاقىن بولادى.

جوعارى وقۋ ورىندارى قىسقا مەرزىمدى وقۋ باعدارلامالارىن جانە اتقارۋشىلىق باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋ ەركىندىگىنە يە بولۋى كەرەك. بۇل «ومىرلىك ءبىلىم الۋ» (ن.نازارباەۆ) تۇجىرىمداماسىنىڭ نەگىزى. جوعارى وقۋ ورىندارى جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ ماماندارىنىڭ بىلىكتىلىگىن كوتەرۋ نەمەسە قوسىمشا ماماندىقتار الۋىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس مەكەمە. بۇل ءۇشىن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ الەۋەتى دە، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى دا جەتەدى. الايدا بۇگىنگى كۇنى مۇنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جوعارى وقۋ ورىندارى ءتۇرلى رۇقسات قاعازدار الۋى كەرەك.

 بىلىكتىلىكتى تەك قانا جۇمىس بەرۋشى ايقىنداي الادى

يننوۆاتسيالىق باعىتتاعى ماڭىزدى باستامالاردىڭ ءبىرى – حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالعان، جۇمىس بەرۋشى تاراپىنان جوعارى وقۋ ورىندارى تۇلەكتەرىن سەرتيفيكاتسيالاۋدىڭ تاۋەلسىز جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ. بۇل وكىنىشكە قاراي، قازاقستاندا جۇزەگە اسىرىلماي وتىرعان شارالاردىڭ ءبىرى. ەلباسى «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىندا ينجەنەرلىك جانە تەحنيكالىق ماماندىقتاردىڭ ءتيىستى دامۋىن حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالاتىن دەربەس سەرتيفيكاتتاۋ جۇيەسى ارقىلى قامتاماسىز ەتۋدى تاپسىردى. لوگيكا بويىنشا تۇلەك ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەننەن كەيىن ءالى تولىققاندى مامان بولىپ ەسەپتەلمەيدى. ويتكەنى، ونىڭ بىلىكتىلىگىن باعالاۋ تاۋەلسىز جۇمىس بەرۋشى تاراپىنان مويىندالۋى كەرەك. وسى پروتسەستى سەرتيفيكاتسيا دەپ اتايدى. قازاقستان نارىعىنداعى جۇمىسسىزدىقتىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى ەڭبەك نارىعى مەن جوعارى وقۋ ورىندارى تاراپىنان شىعارىلىپ جاتقان تۇلەكتەردىڭ بىلىكتىلىگى اراسىنداعى قايشىلىقتان تۋىنداپ وتىر. جۇمىسسىز زاڭگەرلەر، ەكونوميستەر قايدان شىعادى؟ ونى  ۇل ماماندىقتار بويىنشا ديپلوم العان ماماندار سانىنىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى قۇبىلىس دەپ ايتۋعا بولمايدى. ويتكەنى، ەڭبەك نارىعىندا ساپالى زاڭگەرلەر مەن ەكونوميستەرگە دەگەن سۇرانىس وتە جوعارى دەڭگەيدە. ماسەلە شىعارىلعان مامان ساپاسىندا، ونىڭ بىلىكتىلىگىندە.

ال بىلىكتىلىكتى تەك قانا جۇمىس بەرۋشى ايقىنداي الادى. ويتكەنى، ول ەڭبەك كۇشىن نەگىزگى تۇتىنۋشى. قازاقستاندا حالىقارالىق سەرتيفيكاتسيادان بۇرىن ۇلتتىق سەرتيفيكاتسيا جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. ەسەسىنە، ول ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلتتىق دەڭگەيدە قابىلداناتىن ۇلتتىق بىلىكتىلىك ستاندارتتارىنا ارقا سۇيەۋى ءتيىس. بۇل ءوز كەزەگىندە: دەنساۋلىق ساقتاۋ، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ مينيسترلىگى، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس ءىس-شارا بولىپ تابىلادى. ۇلتتىق سەرتيفيكاتسيا ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقستاننىڭ ەڭبەك نارىعىن قورعاۋ ءۇشىن قاجەتتى مەحانيزم. شەتەل تاجىريبەسىنە ارقا سۇيەيتىن بولساق، بۇل ستاندارتتار بەلگىلى ءبىر قىزمەت تۇرىمەن اينالىسۋ ءۇشىن ليتسەنزيا سەكىلدى قاراستىرىلادى. ياعني، بۇل تالاپتارعا ساي كەلمەيتىن ماماندار ول مەملەكەتتە جۇمىس ىستەۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلادى دەگەن ءسوز. ۇلتتىق بىلىكتىلىكتى باعالاۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرماي حالىقارالىق سەرتيفيكاتسياعا قادام باسۋ مۇمكىن ەمەس. ارينە، ەۋروپالىق دەڭگەيدە بىلىكتىلىك سەرتيفيكاتسياسىمەن اينالىساتىن، FEANI نەمەسە ازيا-تىنىق مۇحيت ايماعىندا APEC Engineer سەكىلدى ۇيىمدار بار. الايدا، بۇگىنگى كۇنى ورتاق ەڭبەك نارىعىن قالىپتاستىرىپ ۇلگەرگەن ەۋرووداق ەلدەرىنىڭ وزدەرى بۇل ماسەلەگە بايلانىستى ورتاق شەشىمگە كەلە الماي وتىر. ءبىر مەملەكەتتەردە سەرتيفيكاتسيامەن مەملەكەتتىك ورگاندار اينالىسسا، بىرىندە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار اينالىسادى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بۇل ماسەلە ايتارلىقتاي تومەن دەڭگەيدە. نەلىكتەن؟ ويتكەنى، بىلىكتىلىكتى باعالاۋ ولشەمدەرى قالىپتاسپاعان. بىلىكتىلىكتى باعالاۋعا دەگەن بىرتەكتى كوزقاراس جوق. كونتسەپتسيا ايقىن ەمەس. ۇلتتىق بىلىكتىلىك ستاندارتتارىن انىقتاۋمەن كىم اينالىسۋى كەرەك دەگەن ساۋالعا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى دەنساۋلىق ساقتاۋ، ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قامتاماسىز ەتۋ مينيسترلىگىنە سىلتەسە، اتالمىش مينيسترلىك جۇمىس بەرۋشىلەر قاۋىمداستىعىنا سىلتەيدى. بۇل جاعدايدا ءتيىمدىسى جوعارىدا ايتىلعانداي ءۇش تاراپتىڭ ورتاقتاسا وتىرىپ ءبىر شەشىمگە كەلگەنى. سونداي-اق، بىلىكتىلىكتى باعالاۋدى ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىندا ارنايى جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ ماماندانعان اسسوتسياتسيالارىنىڭ جۇزەگە اسىرعاندىعى ورىندى. سەبەبى، كاسىپكەرلەر پالاتاسى بۇگىنگى كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك نارىعىنىڭ ەڭ نەگىزگى تۇتىنۋشىسى - كاسىپكەرلەردىڭ مۇددەسىن قورعايدى. سالالىق اسسوتساتسيالار وزدەرىنىڭ سەرتيفيكاتسيالىق قىزمەتى بويىنشا كاسىپكەرلىك قاۋىمداستىق الدىندا جاۋاپ بەرەتىن تۇلعاعا اينالادى.

جوو-دا رەكتور، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە مينيستر عانا اقىلدى ما؟

يننوۆاتسيالىق دامۋدى قامتاماسىز ەتۋدەگى ماڭىزدى قادام - وقۋ ورىندارىنىڭ اكىمشىلىك اۆتونومياسىن قامتاماسىز ەتۋ. الەمدىك تاجىريبە رەكتورلاردى تاعايىنداۋعا قاراعاندا، سايلاۋدىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن جوعارى وقۋ ورنى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ اجىراماس بولشەگى دەپ قاراستىرىلادى، ال رەكتورلار ورتالىق مۇددەسىن قورعاۋشى ەلەمەنت. ودان قالدى، ۋنيۆەرسيتەت كولەمىندە ەشقانداي وي ەركىندىگى جوق. جوعارى وقۋ ورىندارىندا رەكتورلار اقىلدى، ال ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە مينيستردەن اقىلدى ەشكىم جوق سەكىلدى كورىنەدى. بۇل جاعدايدا ۋنيۆەرسيتەت ءوزىنىڭ ماڭىزدى فۋنكتسياسى يننوۆاتسيالىق رۋح قالىپتاستىرۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلادى. ونى ايتاسىز، الەم تاجىريبەسىندە ۋنيۆەرسيتەت كەز كەلگەن دەموكراتيالىق قوعامنىڭ تىرەگى بولىپ تابىلاتىن ازاماتتىق قوعامدى قالىپتاستىرۋ مەكتەبى. ول ءبىرىنشى كەزەكتە ساياسي وي ەركىندىگىنە ارقا سۇيەيتىن سانالى ازامات قالىپتاستىرۋى كەرەك. جاس بۋىننىڭ شىنايى پاتريوتتىق سەزىمىن قالىپتاستىرۋ «مەن باسشى بولعاندىقتان اقىلدىمىن – ال سەن قوسشى بولعاندىقتان اقىماقسىڭ» قاعيداسىنا ارقا سۇيەيتىن قوعامدا بولۋى مۇمكىن ەمەس. ياعني، ءبىز ەلىمىزدىڭ بىلىكتى ماماندارىن عانا قالىپتاستىرىپ قويماي، ولاردى ەلىمىزدىڭ بولاشاعىن ويلايتىن پاتريوت قىلىپ قالىپتاستىرۋدى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ نەگىزگى ميسسيالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ۇستانۋىمىز كەرەك.

ونىڭ ۇستىنە جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋشى مەن ستۋدەنتتەردىڭ قۇقىقتارىن قورعايتىن ۇكىمەتتىك ەمەس سەكتوردى دامىتۋ ماڭىزدى. ءبىرىنشى كەزەكتە بۇل ستۋدەنتتەر مەن وقىتۋشىلاردى باسشىلىقتان وزگە، وزىنشە  ويلاعاندىعى ءۇشىن قۋدالاۋدى بولدىرماۋ ءۇشىن قاجەت مەحانيزم. بۇگىنگى كۇنى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ جانىنداعى كاسىپوداقتار ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعىمەن تەڭ دارەجەلى ارىپتەس ەمەس، ءوز ميسسياسىن تۇسىنبەيتىن، كەي جاعدايدا تۇسىنگىسى كەلمەيتىن، ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعىنىڭ مەڭزەۋىمەن عانا جۇرەتىن «نوقتالى» ورگانعا اينالدى. بۇل دا ۋنيۆەرسيتەتتەگى ەركىندىك رۋحىنا جاسالىپ جاتقان قياناتتىڭ ءبىرى.

وسى ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋ ء ۇشىن ەڭ الدىمەن ءار دەڭگەيدە قۇزىرەتتىلىكتەر مەن وكىلەتتىكتەر ايقىندالىپ، اكادەميالىق ەركىندىك قاعيدالارىنا سايكەس ءار ءتۇرلى دەڭگەيدەگى باسشىلىقتى سايلاۋدى ەنگىزۋ ارقىلى ولاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى.

 بىزدە ۆەنچۋرلىق كاپيتاليست – مەملەكەت

يننوۆاتسيالىق دامۋدى قامتاماسىز ەتۋدە ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ورنى جوعارىدا اتالىپ كەتكەندەي تەك قانا مامان دايارلاۋمەن شەكتەلمەيدى. ول يننوۆاتسيالىق ينفراقۇرىلىمنىڭ ماڭىزدى بولىگى. ۇلتتىق دەربەس يننوۆاتسيالىق ينفراقۇرىلىمدى قالىپتاستىرعىسى كەلەتىن مەملەكەت ءبىرىنشى كەزەكتە جوعارى وقۋ ورىندارى مەن عىلىمي ينستيتۋتتارداعى عىلىمنىڭ دامۋىنا ءمان بەرەدى. قازاقستاندا بۇل فاكتورلاردىڭ بارلىعى كوپ جاعدايدا قايتادان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە بارىپ تىرەلەدى. سەبەبى، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى عىلىمي جوبالارعا نەگىزگى گرانت تاراتۋشى سۋبەكت. جارايدى، جاقسى دەلىك، بۇل مەملەكەتتىڭ ءبىلىم مەن عىلىمعا بەرگەن قولداۋى دەپ قاراستىرايىق. بىراق وسى گرانتتاردى ءبولۋ مەن ولاردىڭ ناتيجەلەرىن وندىرىسكە ەنگىزۋ قانشالىقتى دارەجەدە قاداعالانىپ وتىر؟ تومەن دەڭگەيدە. نەلىكتەن؟

ويتكەنى، مينيسترلىك كەز كەلگەن مەملەكەتتىك بيۋروكراتيالىق اپپارات رەتىندە ءبىرىنشى كەزەكتە جوبالاردىڭ قاعاز جۇزىندە جۇزەگە اسىرىلۋىن قاداعالاۋمەن عانا شەكتەلەدى. «قاعازى» دۇرىس بولسا - عىلىمي جوبا ءوز ميسسياسىن اتقاردى دەپ ەسەپتەلەدى. الايدا، عالىمنىڭ جۇمىسى جوبالار شەڭبەرىندە ەسەپ جازۋمەن ەمەس، ونىڭ يدەيالارىنىڭ قۇندىلىعىمەن جانە ول يدەيالاردىڭ جۇزەگە اسۋىمەن ايقىندالۋى كەرەك. ونىڭ ۇستىنە مەملەكەتتەن بولىنگەن قاراجاتتىڭ نەگىزىندە جاسالعان عىلىمي-زەرتتەۋدى وندىرىسكە ەنگىزۋدى قاداعالاۋ دەگەن تاعى دا ءبىر ساۋال تۋىندايدى. ول ءۇشىن عالىمعا ينۆەستور تابۋ كەرەك. ول ءۇشىن عالىمعا وندىرىسپەن بايلانىس ورناتۋ كەرەك. ول ءۇشىن عالىمعا ءوز ءونىمىن كورسەتۋ، تانىتۋ، مويىنداتۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ كەرەك. مۇنىڭ بارلىعى ۆەنچۋرلىق كاپيتالعا دەگەن سۇرانىستى ارتتىرادى. بىزدە بۇل ينستيتۋت قاجەتتى قۇرىلىم رەتىندە جۇمىس ىستەمەيدى. نەلىكتەن؟ بىزدە باستى ۆەنچۋرلىق كاپيتاليست - مەملەكەت. ال مەملەكەت بۇعان ءوز ۋاقىتىن دا، قاراجاتىن دا جۇمساعىسى كەلمەيدى. ويتكەنى، تاۋەكەلى مول. ويتكەنى، قازاقستاندىق عالىمداردىڭ ءالى تەكسەرۋدەن وتپەگەن، الايدا بولاشاعى بار زەرتتەۋلەرىنە ارقا سۇيەگەنشە،  شەتەلدەن اپپروباتسيادان وتكەن ءونىمدى قىمبات باعاعا ساتىپ العان ءتيىمدى دەپ ويلايدى. بۇل - ءوزىمىزدى ىشتەي تەجەۋ!

بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن دە ۋنيۆەرسيتەتتەر جانىنداعى يننوۆاتسيالىق ينفراقۇرىلىمعا ءمان بەرۋ كەرەك. دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسى ۋنيۆەرسيتەتتەردى ەركىن ەكونوميكالىق ايماققا ۇقساس نەمەسە ەركىن ەكونوميكالىق ايماق قاعيدالارىنا ارقا سۇيەيتىن ينفراقۇرىلىممەن قامتاماسىز ەتۋگە تىرىسادى. بىرىنشىدەن، ول جوعارى وقۋ ورىندارىن بارلىق سالىق تۇرلەرىنەن بوساتۋ. ەكىنشىدەن، جوعارى وقۋ ورىندارىنا ينۆەستيتسيا سالعان كاسىپكەرلەرگە ءتۇرلى سالىقتىق جەڭىلدىكتەر بەرۋ. ۇشىنشىدەن، جوعارى وقۋ ورىندارىنا شەكتەلمەگەن كولەمدە كوممەرتسيالىق قىزمەتپەن اينالىسۋعا جاعداي جاساۋ. تورتىنشىدەن، قاتىسۋشىلارىنىڭ ءبىرى جوعارى وقۋ ورنى بولىپ تابىلاتىن يننوۆاتسيالىق جوبالارعا مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتۋ. بۇل جاعدايدا جوعارى وقۋ ورىندارىنا قۇيىلاتىن ينۆەستيتسيالار كولەمىنىڭ ارتىپ، ۆەنچۋرلىق كاپيتالدىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك تۋادى.

وسى قوردالانعان ماسەلەلەردى شەشۋ زامان تالابىنا ساي جوعارى وقۋ ورىندارىن قالىپتاستىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى دەگەن ويدامىز. سەبەبى، جوعارى وقۋ ورىندارى ەل مۇددەسىن ويلايتىن زامان تالابىنا ساي مامان دايارلاۋعا مىندەتتى ەمەس پە؟ ولاي بولسا زامان تالابىنا قۇلاق تۇرگەن، دەن قويعان دۇرىس.

شىڭعىس ەرگوبەك

Abai.kz