...Sonymen, kópten kýtuli suyt habar jetti. Astanagha kelgen Putin Euraziyalyq odaq aumaghynda ortaq (birynghay) valuta odaghyn qúru qajettigi turaly ashyq aitty. Qadap aitty. Janynda otyryp, ne «iyә» dep bas shúlghymaghan, ne «joq» dep sol bastaryn shayqamaghan qos әriptesining qabaghyna da qaramay, Aydy aspangha bir-aq shyghardy.

Meninshe, Putin ýsh eldi ghana emes, EAEO tirligin jiti baqylap otyrghan kýlli әlemdi dýr silkindirgen osy bastamany aldymen óz әriptesterimen bólek otyryp, aqyldasyp, ortaq mәmilege kelip, sosyn ghana jariya etui kerek edi. Sóitip, әzirshe bir qaynauy ishindegi әri әr elde sózsiz qarsylyq tudyratyn úsynysty qúnttap alyp, ýsh memleketting de basshysy qoldaytynday tiyisti nobayyn rettep alugha bolar edi.

Bәlkim, solay bolghan da shyghar. Nazarbaev pen Lukashenko ol oidy quana qolday qoydy dep oilamaymyn. Óitkeni, óz elderining týpki mýddelerine búl oy mýldem sәikes kelmeytinin әri qoghamda myqty narazylyq tudyratynyn, onyng ózi olardyng sayasy jaghdayyna teris әser etetinin olar bilmeydi emes, biledi.

Sondyqtan da ortaq valuta turaly úsynysyn Putinning dәl osynday forma men formatta jetkizuin óz basym әriptesterine kórsetken bir sesi dep bilemin. Áytpese, pisip-jetilmegen iydeyany jariya etip nesi bar?

Putinning úsynysy jayynda búl joly Elbasy da, Batika da lәm-mim dep auyz ashpady, óz kózqarasyn bildirmedi.

Osynyng ózi óte qauipti jayt!

Óitkeni, elding kózinshe jariyalaghan óz úsynysyn Putin endigi jerde ayaqsyz qaldyrmaytyny týsinikti ghoy. Al onyng osynau talabyna qalghan eki preziydent qalay qaraydy eken?

Áriyne, «valutalyq odaq» degen sóz әp-sәtte ýsh elde birdey jýretin ortaq, bir ghana valuta bolady degen sóz emes. Mәselen, kezinde, yaghny 1979-1998 jyldar aralyghynda Europalyq Odaq elderine ortaq «eku» atty valutalyq birlik boldy. Ár elding óz valutasy ainalymda jýrdi, biraq «eku» sol elderding valuta kәrzenkesining ortaq kórsetkishi retinde paydalanyldy. Sonymen birge «eku» qolma-qol aqshasyz operasiyalarda qoldanyldy.

EAEO aumaghynda da osynday valuta engizilu mýmkindigi bar.

Biraq onyng eki týitkili bop túrghany.

Birinshiden, EAEO qúramyndaghy últtyq valutalardyng jaghdayy mәz emes. Sondyqtan bolashaq ortaq valutany altynmen aptap, kýmispen kýpteseng de, syrty býtin, ishi týtin bop túrary haq.

Reseyding rubli Batys sanksiyalarynan keyin әlsirep qaldy. Múnay baghasynyng tómendeui de oghan óz әserin tiygizip jatyr. Nәtiyjesinde rublige degen senim tipti joq! Sanksiyalar әlsiremeytini anyq, óitkeni, Batys elderi Qyrymdy qaytaru turaly talabynan tanbaydy, al Kremli bolsa, ol oidan mýldem aulaq. Sondyqtan rubliding bolashaghy tym búlynghyr.

Belarusiting rubli (zaychiygi) o bastan túraqsyz. Talay-talay denominasiya men devalivasiyany bastan ótkergen ol qazir әlemning eng osal valutalary sanatynda.

Bizding tengening de keleshegi kýmәndi sekildi. Ótkendegi devalivasiyadan el әli de esin jiya almay jatyr. Endi biylikting ózi «taghy da bir devalivasiya jasamasaq, bolmaydy eken» dep, qoghamdyq pikirdi dayyndap jatyr. Sóitip, ózining sharasyzdyghyn osynau shara arqyly aqtap alghysy keledi.

Endi osy ýsh dimkәsting basy bir valutalyq odaqtyng palatasynda qosylsa, ne bolmaq? Bir-birining auruyn bir-birine júqtyrudan basqa ne istemek?!

Ekinshiden, jogharyda aitqan «eku» kele-kele 1999 jyldan bastap, atyshuly «eurogha» ainalyp ketti. Sóitip bir sәtte barlyq últtyq valutalardyng ornyn basty.

Bizde de bara-bara solay bolmaydy dep kim kepildik bere alady?

Sondyqtan qanday da formada jýzege asyrylsyn, sol valutalyq odaq bizge bereke әkelmeydi.

Ol degenimiz qarjylyq tәuelsizdikten birtindep әri sonynda – birjolata airylu degen sóz. Óitkeni, ortaq valuta túsynda EAEO aumaghynda ortalyqtandyrylghan, ózara kelisilgen qarjy sayasaty jýrgiziledi. Múnday jaghdayda kimning kimge jaltaqtaugha mәjbýr bolatyny o bastan belgili!

Aqshanyng emissiyasy, inflyasiyanyng dengeyi sekildi bazalyq kriyteriylerdi kim anyqtaydy, ol jaghy da týsinikti bolar.

Sol jaghdayda bizding tengening taghdyry ne bolmaq? Tengege telmirgen qarapayym halyq pen ekonomikamyzdyng bolashaghy ne bolmaq? «Aqshasy bardyng qoly oinaydy, aqshasy joqtyng kózi oinaydy» demey me atam qazaq?

Búl saualdargha Aqorda әli de naqty jauabyn bere qoyghan joq.

«IYә» deyin dese, el ishinde tolqu boluy әbden yqtimal.

«Joq» deyin dese, Kremliding aiylyn jiyar týri joq, tepse temir ýzetin tegeurini tym qatty bop bara ma, qalay...

Sonymen birge, osy valutalyq problemanyng taza sayasy astary bar ekendigin úmytpayyq. Onyng mәnisi mynada.

O basta, EAEO qúrylghanda biylik «búl terezesi teng memleketterding óz qalauy, barlyq sheshim ózara kelisilip qabyldanady» dep, eldi tynyshtandyrghan-symaq bolatyn. Biz ol kezde óz kýmәnimizdi ashyq aitqan bolatynbyz. Biylik bizding sózimizge qúlaq aspady.

Endi, mine, kórgen kýni osy bop túr, yaghny azuyn aigha bilegen Kremli eshkimmen kelispey-aq bizge de әserin tiygizer óz sheshimderin qabyldap jatyr. Mәselen, Batys sanksiyalarynan keyingi jauap retindegi ózining sauda salasyndaghy tyiymdaryn (embargo) Resey ne Qazaqstanmen, ne Belarusipen aqyldaspay, qabylday saldy emes pe? Endi sonyng kesirin biz de kórip jatyrmyz!

Ertengi kýni taghy da solay bop jýrmesin!

Abai.kz