Ótkende BÚÚ ókili, sheteldik әiel IYleyn Konkiyevich bizding Memlekettik hatshy Gýlshara Ábdiqalyqovamen kezdeskende: «Qazaqtar әlemdegi 146 memleketting ishinen genderlik sayasat jóninde 32-shi oryngha shyqty» dep qol ayaghymyzdy jerge tiygizbey maqtady. Gýlshara hanym qazaq balasynyng bolashaghyn oilasa... jylau kerek edi, kerisinshe, mәz boldy. Óitkeni...

FRANSUZ ÚLTY QALAY JOYYLDY?

Álqissa, HIX ghasyrdyng sony men HH ghasyrdyng sonyna deyin Fransiya memleketi Europa memleketterining ishinen salauatty, sauatty, bilim, ghylym, qorghanys, mәdeniyet, «toleranttyq» jaghynan joghary túrdy. Baqtalas elderding kóre almaushylyghyn tughyzyp, qalayda fransuz últyn joyyp,  ekonomikasyn qúldyratu ýshin san myndaghan qúityrqy sayasatty jýzege asyrdy. Birinshisi әri negizigisi әielderdi paydalanyp, myndaghan jyldar boyy qalyptasqan otbasy institutyn joydy. Otbasy - memleketting tiregi, jýregi edi. Otbasynyng úiytqysy, әriyne, әiel. Áyeldi azdyru ýshin aqshadan da, qúityrqy sayasattan da tartynbady. Olar Fransiyanyng tehnologiya, bilim, ghylymyn jetken jetistikterin oqyp, ýirenip nemese jamandap әure bolghan joq. «Álemdegi eng súlu, әri aqyldy, kórkem fransuz qyzdary» degen anyz shyghardy. Sodan әlemning barlyq alayaq erkekteri, aqshasy barlary, kórkine sengeni, úry-qary, zalym, súrqiyalary aghylyp, kelip fransuz qyzdaryn qatyn qyldy. Fransuz basshylaryn ótirik maqtady. Mәz bolghan basshylar: «Biz әlemdegi eng tolerantty, tynysh, yntymaghy jarasqan, qarqyndap damyghan elmiz» dep kelimsekterge baspana, júmys berdi. Kelimsekter fransuz qyzdarynyng birin alyp, birin salyp, anada bir bala, mynada eki bala qalyp jatty. Tastalghan, ajyrasqan qatyndar men shata, metiys, dýbәra balalardyng eline ainalyp shygha keldi. Bir ghasyrgha jetpey úrpaq azdy, últtyq qúndylyq kýstәnalanyp, fransuzdar bayaghy ataq-abyroydan júrday boldy. Áyel azghan song el tozady. Izdep kórshi, birde-bir elding erkekteri: «fransuz qyzdary әlemdegi eng súlu qyzdar» dep ólse de aitpaydy. Qazir Fransiyadan salt-dәstýrin, últtyq qadir-qasiyetin saqtaghan taza fransuz últyn tappaysyz. Týgel derlik aralas neke, ajyrasqan, baysyz bala tapqan, lesbianka, gomiyk, kәri qyzdar, qoyyrtpaq, atala, alashúbar otbasylar. Tobyrlardan tughan úrpaqtar eshqashan ózderi túryp jatqan memleketke, onyng iyesi bolyp otyrghan últqa jany ashymaydy. Kerisinshe jek kórip býldiruge dayar túrady. Bes jyl búryn Fransiya qalalaryndaghy jastardyng zobalany. Keshke kóshege jýz myndap shyghyp, dýkenderdi, sauda ýilerin, kenselerdi tonap, myndaghan kólikti syndyryp, órtep, qansha qalanyng kýlin kókke úshyrdy. Álemdi tamsandyrghan erkek ataulynyng silekeyin aghyzghan fransuz qyzdary elge ne әkeldi? Fransiya degen aty bar, zaty joq memleketi men últyn mәngilikke joghaltu qasiretin әkeldi. Europa men Amerika memleketteri de - osy sayqal sayasatqa úshyraghandar. Kelimsekteri kóp túratyn el barlyq últqa ortaq bolady da, kelimsek biylikke kelip últtyq memleketting sayasatyn da, últtyq renin de ózgertip jiberedi. Mysaly, AQSh-ta keshegi satyp alynghan qúl negrlerding úrpaghy preziydent bolyp otyr. Bolashaqta europalyq elder birigip, Amerika siyaqty shtattargha bólinip, «Europa» degen tobyrlar eline ainalady. Europada әr adam jeke túlgha retinde, iship-jeydi, kiyinedi, bala tumaydy, úrpaqty oilamaydy, óz qaraqan basy ýshin ómir sýredi. Aziyadan Tayland da Fransiyanyng kebin kiydi. «Aziyada taylyq qyzdar keremet súlu» degen anyz tarady. Ótken ghasyrlarda Aziyany dýr silkindirgen batyr da jaujýrek taylyqtardyng úrpaghy erkegi maskýnem, qyzdary lesbianka, jezókshelerge ainaldy. Amerika, europa erkegi tay qyzdaryn elderine aparyp ermek etti. Olardy «sýiikti jarym» dep ertip jýrmedi, ýiinde malay retinde ústady. Mәdeny shara,toy-tomalaqqa ertip barugha arlanyp, óz últynyng qyzdaryn qoltyqtap aparady.

SÁBINANYNG SÚLULYGhYNA SÚQTANU... SAYaSAT PA?

Aytpaqshy, bizding Sәbina qyzymyzdy qytaylyqtar nege maqtady deysiz. Qazaqta Sәbinadan ótken keremet súlular da jeterlik. Búl jerde Sәbinanyng súlulyghy әngime emes, Qytay memleketining qyryq million erkek jynystysyna qazaqtan әiel tauyp beru sayasaty býrkemelenip jatyr. «Qazaqstangha barsandar qyzdaryn ózderi qoyyndaryna salyp beredi» degen ýgit-nasihatynyng jemisin kóru ýshin qytay erkekterine jappay: «Osynday qyzdardy qoyyndaryna salyp jatasyn» degeni, qansha bay qytaydyng silekeyi shúbyrdy desenizshi. Sәbinany qazaq qyzynyng ainasy etip, kórsetip otyr. Zardaby, basqa milliondaghan arularymyz qytay sayasatynyng qúrbanyna ainalady. Sheteldikterding «qazaq qyzdary súlu, әdemi» dep ótirik maqtaghanyna biyliktegilerding týsinigi jetpegenine qapalymyn. Qay ata-babamyz óz qyzdaryn sheteldikterge kórsetip maqtanghan edi, olar tauar ma edi, mal ma edi? Qazaqstannyng «brendi»  endi qazaq qyzdary bolghany ma? Sheteldikter solay oilaydy. Olar qazaq qyzyn ne ýshin maqtaydy? Óz qyzdary sonda jaman bolghany ma? Nege qazaq qyzdaryn óz qyzdarynan joghary qoyady? Búl shyn jýrekten shyqqan shynayy, meyirimdi baghalau emes – qúityrqy sayasat. Shyn oilaryn jasyryp, «Qazaqstangha júmys izdep keldim» degen basqa últtyng erkekteri: qytaylyqtar jylmiyp, europalyqtar pandanyp, orystar mýlәiimsip, ózbekter iyilip, qazaq qyz-kelinshekterining jatsa jastyghy, tonsa kórpesi bolyp jýrgen joq pa? Ózderin sonday «meyirimdi, qayyrymdy etip kórsetip, «siz» dep syzylyp, meyram sayyn gýl berip, syilyq әperip bәiek bolyp, kirin juyp, ýsti- basyn jalap otyrady. Jýregi júmsaq әiel zaty; «Qazaqtyng erkekterinen mynau artyq qoy, erkek bolghasyn bәribir emes pe» degen topas týsinik boyyn jaylap, kýieui bary ajyrasyp, jigiti bary jigitin tastap, bayy joqtar qúlay sýiip, esterinen tanyp qalady. Áriyne, bәri emes, birazy. Auyldaghynyng auzy sasyq demekshi, qazaq jigitterine «Bizdi әlem baghalap otyr» dep tóbeden oqyraya qarap mensinbeytin kýige úshyraydy. «Bóz mata atymen ótedi» demekshi, sheteldik erkekterge jezókshe me, azghyndyqqa úshyraghan әiel me, bәribir. Masqaranyng basy emes pe? Alla Pugachevanyng nemeresine kýieuge shyghady degen qazaq qyzynyng jayy ne boldy? Últaraq sekildi tabanyna basyp jýrdi de, jyluy ketkesin laqtyryp tastady. Ókinishtisi, BAQ osy azghyndyqty maqtap jazyp, jarnamalaghanda qazaqtyng qansha qyzy sonday ataqtynyng balasyna tiidi armandady eken?

QAYTPEK KEREK?

Fransiya, Tayland týsken qúrdymgha qazaqtardy da týsiru ailasyn qazir әlem boyynsha qolgha alyp otyr. Bir dәleli, AQSh-tyng Últtyq geografiya qoghamy әlem halqynyng anatomiyasyn, bet-әlpetin, túlgha-túrpatyn, syr-symbatyn úzaq jyl zerttep, eng súlu halyqty anyqtapty. Zertteu 200 elding túrghyndaryn qamtyghan eken. Sorymyzgha qaray... adamzat balasynyng eng súluy – qazaq qyzdary eken! Biraq, qogham, biylik, ziyaly qauym, jurnalist pen sayasatkerler arasynda búl «baghalaudyn» astaryna ýniluge óresi jetetin adam tabylmady.

Qazaqstanda 2006 jyly genderlik sayasat jóninde alghashqy zang qabydanyp, ol tikeley Elbasynyng baqylauynda qaldy. Nege? Ol sonshalyqty elding ekonomikasyn kóteretin zang ba edi? Jalpy, genderlik komissiyanyng shetelmen birikken jobalary boyynsha 2016 jyly genderlik sayasatqa baylanysty zandardyng bәri qabyldanyp bitip, parlament pen atqarushy biylikting elu payyzyna әielder ornyghuy kerek bolady. Múnyng artynan LGBT-ny zandastaryp, bir jynystylargha nekege túrugha rúqsat beretin zang qabyldau kýn tәrtibine qoyylsa she?

Jalpy, biz búl iste japondardy ózimizge ýlgi tútuymyz kerek. Ótken ghasyrdyng alpysynshy jyldary Japoniya bilim, ghylym, mәdeniyetten әlem aldynda ozyq elge ainaldy. Últtyq genin saqtap, «jabyq esik» sayasatyn ústandy. Elge eshkimdi, eshqanday erkekterdi kirgizbedi. Arysy turist bolyp kelgen sheteldikterdi baqylap otyryp qaytadan shygharyp jiberedi. Sheteldikter; «әlemdegi eng mәdeniyetti, eng súlu qyz japon qyzdary» dep әlemge jar saldy. Biraq, aqyldy japondar onday aqymaq maqtaugha aldanbady. Salt-dәstýri, qan tazalyghy men últtyq genin saqtau arqyly eng ýzdik elge ainalyp otyr.

Toghaybay NÚRMÚRATÚLY,

ústaz, QR Bilim jәne ghylym ministrligi

Qúrmet gramotasynyng iyegeri.

Abai.kz