وتكەندە بۇۇ وكىلى، شەتەلدىك ايەل يلەين كونكيەۆيچ ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك حاتشى گۇلشارا ابدىقالىقوۆامەن كەزدەسكەندە: «قازاقتار الەمدەگى 146 مەملەكەتتىڭ ىشىنەن گەندەرلىك ساياسات جونىندە 32-ءشى ورىنعا شىقتى» دەپ قول اياعىمىزدى جەرگە تيگىزبەي ماقتادى. گۇلشارا حانىم قازاق بالاسىنىڭ بولاشاعىن ويلاسا... جىلاۋ كەرەك ەدى، كەرىسىنشە، ءماز بولدى. ويتكەنى...

فرانتسۋز ۇلتى قالاي جويىلدى؟

القيسسا، حIX عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن فرانتسيا مەملەكەتى ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ ىشىنەن سالاۋاتتى، ساۋاتتى، ءبىلىم، عىلىم، قورعانىس، مادەنيەت، «تولەرانتتىق» جاعىنان جوعارى تۇردى. باقتالاس ەلدەردىڭ كورە الماۋشىلىعىن تۋعىزىپ، قالايدا فرانتسۋز ۇلتىن جويىپ،  ەكونوميكاسىن قۇلدىراتۋ ءۇشىن سان مىڭداعان قۇيتىرقى ساياساتتى جۇزەگە اسىردى. ءبىرىنشىسى ءارى نەگىزىگىسى ايەلدەردى پايدالانىپ، مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان وتباسى ينستيتۋتىن جويدى. وتباسى - مەملەكەتتىڭ تىرەگى، جۇرەگى ەدى. وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى، ارينە، ايەل. ايەلدى ازدىرۋ ءۇشىن اقشادان دا، قۇيتىرقى ساياساتتان دا تارتىنبادى. ولار فرانتسيانىڭ تەحنولوگيا، ءبىلىم، عىلىمىن جەتكەن جەتىستىكتەرىن وقىپ، ۇيرەنىپ نەمەسە جامانداپ اۋرە بولعان جوق. «الەمدەگى ەڭ سۇلۋ، ءارى اقىلدى، كوركەم فرانتسۋز قىزدارى» دەگەن اڭىز شىعاردى. سودان الەمنىڭ بارلىق الاياق ەركەكتەرى، اقشاسى بارلارى، كوركىنە سەنگەنى، ۇرى-قارى، زالىم، سۇرقيالارى اعىلىپ، كەلىپ فرانتسۋز قىزدارىن قاتىن قىلدى. فرانتسۋز باسشىلارىن وتىرىك ماقتادى. ءماز بولعان باسشىلار: ء«بىز الەمدەگى ەڭ تولەرانتتى، تىنىش، ىنتىماعى جاراسقان، قارقىنداپ دامىعان ەلمىز» دەپ كەلىمسەكتەرگە باسپانا، جۇمىس بەردى. كەلىمسەكتەر فرانتسۋز قىزدارىنىڭ ءبىرىن الىپ، ءبىرىن سالىپ، انادا ءبىر بالا، مىنادا ەكى بالا قالىپ جاتتى. تاستالعان، اجىراسقان قاتىندار مەن شاتا، مەتيس، ءدۇبارا بالالاردىڭ ەلىنە اينالىپ شىعا كەلدى. ءبىر عاسىرعا جەتپەي ۇرپاق ازدى، ۇلتتىق قۇندىلىق كۇستانالانىپ، فرانتسۋزدار باياعى اتاق-ابىرويدان جۇرداي بولدى. ايەل ازعان سوڭ ەل توزادى. ىزدەپ كورشى، بىردە-ءبىر ەلدىڭ ەركەكتەرى: «فرانتسۋز قىزدارى الەمدەگى ەڭ سۇلۋ قىزدار» دەپ ولسە دە ايتپايدى. قازىر فرانتسيادان سالت-ءداستۇرىن، ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىن ساقتاعان تازا فرانتسۋز ۇلتىن تاپپايسىز. تۇگەل دەرلىك ارالاس نەكە، اجىراسقان، بايسىز بالا تاپقان، لەسبيانكا، گوميك، كارى قىزدار، قويىرتپاق، اتالا، الاشۇبار وتباسىلار. توبىرلاردان تۋعان ۇرپاقتار ەشقاشان وزدەرى تۇرىپ جاتقان مەملەكەتكە، ونىڭ يەسى بولىپ وتىرعان ۇلتقا جانى اشىمايدى. كەرىسىنشە جەك كورىپ بۇلدىرۋگە دايار تۇرادى. بەس جىل بۇرىن فرانتسيا قالالارىنداعى جاستاردىڭ زوبالاڭى. كەشكە كوشەگە ءجۇز مىڭداپ شىعىپ، دۇكەندەردى، ساۋدا ۇيلەرىن، كەڭسەلەردى توناپ، مىڭداعان كولىكتى سىندىرىپ، ورتەپ، قانشا قالانىڭ كۇلىن كوككە ۇشىردى. الەمدى تامساندىرعان ەركەك اتاۋلىنىڭ سىلەكەيىن اعىزعان فرانتسۋز قىزدارى ەلگە نە اكەلدى؟ فرانتسيا دەگەن اتى بار، زاتى جوق مەملەكەتى مەن ۇلتىن ماڭگىلىككە جوعالتۋ قاسىرەتىن اكەلدى. ەۋروپا مەن امەريكا مەملەكەتتەرى دە - وسى سايقال ساياساتقا ۇشىراعاندار. كەلىمسەكتەرى كوپ تۇراتىن ەل بارلىق ۇلتقا ورتاق بولادى دا، كەلىمسەك بيلىككە كەلىپ ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ ساياساتىن دا، ۇلتتىق رەڭىن دە وزگەرتىپ جىبەرەدى. مىسالى، اقش-تا كەشەگى ساتىپ الىنعان قۇل نەگرلەردىڭ ۇرپاعى پرەزيدەنت بولىپ وتىر. بولاشاقتا ەۋروپالىق ەلدەر بىرىگىپ، امەريكا سياقتى شتاتتارعا ءبولىنىپ، «ەۋروپا» دەگەن توبىرلار ەلىنە اينالادى. ەۋروپادا ءار ادام جەكە تۇلعا رەتىندە، ءىشىپ-جەيدى، كيىنەدى، بالا تۋمايدى، ۇرپاقتى ويلامايدى، ءوز قاراقان باسى ءۇشىن ءومىر سۇرەدى. ازيادان تايلاند دا فرانتسيانىڭ كەبىن كيدى. «ازيادا تايلىق قىزدار كەرەمەت سۇلۋ» دەگەن اڭىز تارادى. وتكەن عاسىرلاردا ازيانى ءدۇر سىلكىندىرگەن باتىر دا جاۋجۇرەك تايلىقتاردىڭ ۇرپاعى ەركەگى ماسكۇنەم، قىزدارى لەسبيانكا، جەزوكشەلەرگە اينالدى. امەريكا، ەۋروپا ەركەگى تاي قىزدارىن ەلدەرىنە اپارىپ ەرمەك ەتتى. ولاردى «سۇيىكتى جارىم» دەپ ەرتىپ جۇرمەدى، ۇيىندە مالاي رەتىندە ۇستادى. مادەني شارا،توي-تومالاققا ەرتىپ بارۋعا ارلانىپ، ءوز ۇلتىنىڭ قىزدارىن قولتىقتاپ اپارادى.

سابينانىڭ سۇلۋلىعىنا سۇقتانۋ... ساياسات پا؟

ايتپاقشى، ءبىزدىڭ ءسابينا قىزىمىزدى قىتايلىقتار نەگە ماقتادى دەيسىز. قازاقتا ءسابينادان وتكەن كەرەمەت سۇلۋلار دا جەتەرلىك. بۇل جەردە ءسابينانىڭ سۇلۋلىعى اڭگىمە ەمەس، قىتاي مەملەكەتىنىڭ قىرىق ميلليون ەركەك جىنىستىسىنا قازاقتان ايەل تاۋىپ بەرۋ ساياساتى بۇركەمەلەنىپ جاتىر. «قازاقستانعا بارساڭدار قىزدارىن وزدەرى قويىندارىڭا سالىپ بەرەدى» دەگەن ۇگىت-ناسيحاتىنىڭ جەمىسىن كورۋ ءۇشىن قىتاي ەركەكتەرىنە جاپپاي: «وسىنداي قىزداردى قويىندارىڭا سالىپ جاتاسىڭ» دەگەنى، قانشا باي قىتايدىڭ سىلەكەيى شۇبىردى دەسەڭىزشى. ءسابينانى قازاق قىزىنىڭ ايناسى ەتىپ، كورسەتىپ وتىر. زاردابى، باسقا ميلليونداعان ارۋلارىمىز قىتاي ساياساتىنىڭ قۇربانىنا اينالادى. شەتەلدىكتەردىڭ «قازاق قىزدارى سۇلۋ، ادەمى» دەپ وتىرىك ماقتاعانىنا بيلىكتەگىلەردىڭ تۇسىنىگى جەتپەگەنىنە قاپالىمىن. قاي اتا-بابامىز ءوز قىزدارىن شەتەلدىكتەرگە كورسەتىپ ماقتانعان ەدى، ولار تاۋار ما ەدى، مال ما ەدى؟ قازاقستاننىڭ «برەندى»  ەندى قازاق قىزدارى بولعانى ما؟ شەتەلدىكتەر سولاي ويلايدى. ولار قازاق قىزىن نە ءۇشىن ماقتايدى؟ ءوز قىزدارى سوندا جامان بولعانى ما؟ نەگە قازاق قىزدارىن ءوز قىزدارىنان جوعارى قويادى؟ بۇل شىن جۇرەكتەن شىققان شىنايى، مەيىرىمدى باعالاۋ ەمەس – قۇيتىرقى ساياسات. شىن ويلارىن جاسىرىپ، «قازاقستانعا جۇمىس ىزدەپ كەلدىم» دەگەن باسقا ۇلتتىڭ ەركەكتەرى: قىتايلىقتار جىلميىپ، ەۋروپالىقتار پاڭدانىپ، ورىستار ءمۇلايىمسىپ، وزبەكتەر ءيىلىپ، قازاق قىز-كەلىنشەكتەرىنىڭ جاتسا جاستىعى، توڭسا كورپەسى بولىپ جۇرگەن جوق پا؟ وزدەرىن سونداي «مەيىرىمدى، قايىرىمدى ەتىپ كورسەتىپ، ء«سىز» دەپ سىزىلىپ، مەيرام سايىن گۇل بەرىپ، سىيلىق اپەرىپ بايەك بولىپ، كىرىن جۋىپ، ءۇستى- باسىن جالاپ وتىرادى. جۇرەگى جۇمساق ايەل زاتى; «قازاقتىڭ ەركەكتەرىنەن مىناۋ ارتىق قوي، ەركەك بولعاسىن ءبارىبىر ەمەس پە» دەگەن توپاس تۇسىنىك بويىن جايلاپ، كۇيەۋى بارى اجىراسىپ، جىگىتى بارى جىگىتىن تاستاپ، بايى جوقتار قۇلاي ءسۇيىپ، ەستەرىنەن تانىپ قالادى. ارينە، ءبارى ەمەس، ءبىرازى. اۋىلداعىنىڭ اۋزى ساسىق دەمەكشى، قازاق جىگىتتەرىنە ء«بىزدى الەم باعالاپ وتىر» دەپ توبەدەن وقىرايا قاراپ مەنسىنبەيتىن كۇيگە ۇشىرايدى. ء«بوز ماتا اتىمەن وتەدى» دەمەكشى، شەتەلدىك ەركەكتەرگە جەزوكشە مە، ازعىندىققا ۇشىراعان ايەل مە، ءبارىبىر. ماسقارانىڭ باسى ەمەس پە؟ اللا پۋگاچەۆانىڭ نەمەرەسىنە كۇيەۋگە شىعادى دەگەن قازاق قىزىنىڭ جايى نە بولدى؟ ۇلتاراق سەكىلدى تابانىنا باسىپ ءجۇردى دە، جىلۋى كەتكەسىن لاقتىرىپ تاستادى. وكىنىشتىسى، باق وسى ازعىندىقتى ماقتاپ جازىپ، جارنامالاعاندا قازاقتىڭ قانشا قىزى سونداي اتاقتىنىڭ بالاسىنا ءتيۋدى ارماندادى ەكەن؟

قايتپەك كەرەك؟

فرانتسيا، تايلاند تۇسكەن قۇردىمعا قازاقتاردى دا ءتۇسىرۋ ايلاسىن قازىر الەم بويىنشا قولعا الىپ وتىر. ءبىر دالەلى، اقش-تىڭ ۇلتتىق گەوگرافيا قوعامى الەم حالقىنىڭ اناتومياسىن، بەت-الپەتىن، تۇلعا-تۇرپاتىن، سىر-سىمباتىن ۇزاق جىل زەرتتەپ، ەڭ سۇلۋ حالىقتى انىقتاپتى. زەرتتەۋ 200 ەلدىڭ تۇرعىندارىن قامتىعان ەكەن. سورىمىزعا قاراي... ادامزات بالاسىنىڭ ەڭ سۇلۋى – قازاق قىزدارى ەكەن! بىراق، قوعام، بيلىك، زيالى قاۋىم، جۋرناليست پەن ساياساتكەرلەر اراسىندا بۇل «باعالاۋدىڭ» استارىنا ۇڭىلۋگە ورەسى جەتەتىن ادام تابىلمادى.

قازاقستاندا 2006 جىلى گەندەرلىك ساياسات جونىندە العاشقى زاڭ قابىدانىپ، ول تىكەلەي ەلباسىنىڭ باقىلاۋىندا قالدى. نەگە؟ ول سونشالىقتى ەلدىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرەتىن زاڭ با ەدى؟ جالپى، گەندەرلىك كوميسسيانىڭ شەتەلمەن بىرىككەن جوبالارى بويىنشا 2016 جىلى گەندەرلىك ساياساتقا بايلانىستى زاڭداردىڭ ءبارى قابىلدانىپ ءبىتىپ، پارلامەنت پەن اتقارۋشى بيلىكتىڭ ەلۋ پايىزىنا ايەلدەر ورنىعۋى كەرەك بولادى. مۇنىڭ ارتىنان لگبت-نى زاڭداستارىپ، ءبىر جىنىستىلارعا نەكەگە تۇرۋعا رۇقسات بەرەتىن زاڭ قابىلداۋ كۇن تارتىبىنە قويىلسا شە؟

جالپى، ءبىز بۇل ىستە جاپونداردى وزىمىزگە ۇلگى تۇتۋىمىز كەرەك. وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى جاپونيا ءبىلىم، عىلىم، مادەنيەتتەن الەم الدىندا وزىق ەلگە اينالدى. ۇلتتىق گەنىن ساقتاپ، «جابىق ەسىك» ساياساتىن ۇستاندى. ەلگە ەشكىمدى، ەشقانداي ەركەكتەردى كىرگىزبەدى. ارىسى تۋريست بولىپ كەلگەن شەتەلدىكتەردى باقىلاپ وتىرىپ قايتادان شىعارىپ جىبەرەدى. شەتەلدىكتەر; «الەمدەگى ەڭ مادەنيەتتى، ەڭ سۇلۋ قىز جاپون قىزدارى» دەپ الەمگە جار سالدى. بىراق، اقىلدى جاپوندار ونداي اقىماق ماقتاۋعا الدانبادى. سالت-ءداستۇرى، قان تازالىعى مەن ۇلتتىق گەنىن ساقتاۋ ارقىلى ەڭ ۇزدىك ەلگە اينالىپ وتىر.

توعايباي نۇرمۇراتۇلى،

ۇستاز، قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى

قۇرمەت گراموتاسىنىڭ يەگەرى.

Abai.kz