Surette: Jabal Shoyynbet, Abay atyndaghy QazÚPU «Abaytanu» ghylymiy-zertteu ortalyghynyng diyrektory

– Últtyng ústyny – tili, dini, dәstýri desek, búlar eshqanday bólip-jarugha kel­meytin ruhany qúndylyqtar. Ókinishke qaray, bizde osylardy tútas qarastyrudyng ornyna, әrqaysysyn әr top bólip alyp, jeke-dara nasihattau beleng alghan. Búghan sizding kózqa­rasynyz qalay?

– Rasynda da, tildi, dindi, dәstýrdi bó­luge bolmaydy, búlardyng әlsizdigi – últtyng әlsizdigi, al búlardyng birining joyyluy – últtyng joyyluyna aparady. Biz alghashqyda tildi bir top, dindi bir top, dәstýrdi bir top bolyp jeke dara nasihattaugha, kýsheytuge kýsh júmsadyq. Al diny sektalar búlardy bólip-jarmay tútas alyp, tútas býldiruge әre­ket jasady. Mysaly, «IYegova kuә­ger­leri» shynayy hristiandyqty uaghyzday­myzdy jeleu etti, shyn mәnisinde senim ne­gizderi hristian kózqarasyna da mýlde jat, maqsattary – jetegine erip aldan­ghan­dardy últtyq qúndylyqtan da, ata-ana­dan da, qoghamnan da mýlde alshaqtatyp, sanasyn ulau, aitqanyna kónetin mәngýrt dayyndau. Amerikalyq protestant Charlz Uellerding «Qazaq halqynyng últtyq mәde­niyeti» degen kitabyn oqysanyz: «Jalpy, qazaq halqy ómirge qyz kelse, asa quan­ba­ghan», «Qazaq búrynnan ózi ash otyrsa da, eng qymbattysyn balalaryna bermese de bir asym etin, eng dәmdi-tәttisin qonaqqa saq­taghan», «qazaqtardyng alghashqyda shaman dinin ústanghanyn... keybir rulardyng nes­toriandyq mәsihshiler bolghanyn... Islam dininde bolghanyn... Búl ýsh din qazaq hal­qynyng tarihynda basty ról atqarghanyn kórsetedi» dep jazady. 

Osydan keyin qyzdy jek kóretin, bala­syna dәmdi asyn qimaytyn, ýsh din ústa­na­tyn últtyng maqtanatyn nesi qaldy?! Al Abaydyng qarasózderin oqysanyz, últqa qajetti qúndylyqtar týgel qamtylghan, birin birinen bóle-jarmaydy, Abay shyghar­mashylyghynyng shynayy shynshyl, tau bú­laghynday móldir, mәn-manyzynyng tym te­reng boluy da – bastauyn islam dininen, Qúrannan aluynda. Sondyqtan til de, din de, dәstýr de Abayda týgel qamtylghan. «Ba­la­baqsha, mektep, joghary oqu ornynda tý­geldey jas úrpaqqa Abaydyng shyghar­ma­laryn oqytayyq» degen Elbasymyzdyng sózi bar. Sony jýzege asyra otyryp Abay atyndaghy Qazaq últtyq pedagogikalyq uniy­versiytetining barlyq fakulitetinde «Abay­tanu» pәni rektor, akademik S.Pirә­liyevting bastamasymen engizilgen edi. Mine, osy «Abaytanu» dәrisinde qazaqtyng tili, dini, dәstýri sekildi últtyq qúndylyqtaryn Abaydyng sózimen baylanysta jan-jaqty sóz etemiz.

– Siz krishnaiyt, iyegovo kuәgerleri, mә­sihshiler, ahmady t.b. sektalarmen talay-talay pikirsayysyna shyghyp, últtyq mýddeni qorghadynyz, eleuli enbek ettiniz, osy aiqas­tardan ne týidiniz, ne aitarynyz bar?

– Týigenim de kóp, aitarym da bar. Bú­larmen aiqasa jýrip kóp nәrse ýirendim, tipti ózimizding imamdargha «senderde so­lar­dyng әdis-tәsilin zerttep, kerekti jerin ýire­ninder» degendi aittym. Missionerler, sektalar aitar oiyn tek kýlimdep, jyly shyraymen, mayda sóilep jetkizedi, ere­ges­peydi, keshirimdilik tanytady. Ángimeni qa­lay, neden bastaudy jaqsy biledi, jana­shyr­lyqpen «ómir sýru nege qiyndap ketti, qiynshylyqtyng sebebi ne dep oilaysyz?», «Ekologiyalyq jaghday nege nasharlady, biz­ge nege teris әser etip jatyr dep oilaysyz?» dep pikirlesuge shaqyrady, tym qatty ketip dauys kóterseniz, ýndemey qútylady. Qar­sylyq tanytpaydy, shydamdy. Búlar ar­bauyna týsirgen «adasqan qazaqtardy» da ózderine qyzmet isteu ýshin neshe týrli әdis-tәsildi tez әri nәtiyjeli ýiretedi. My­saly, «adasqan qazaq» Dosym Omarov Abay­dy krishnait etip «Abaytanu» oqulyghyn 1999 jyly shygharghanda Veda, Krishna, Ab­solut jayly ashyq jazsa, men baspasózde syna­ghannan keyin, 2002 jyly kitabyn qay­ta shygharghanda negizgi aitar oiyn býrke­melep saqtap, Allany aitqan bolyp, onyng elshisi Payghambardyng hadisterin oilaryna yn­ghaylap iz jasyrmaqshy bolghan, ony da sy­nap edim, endi kitaptyng atauyn «Abaydyng ruhany múrasy» dep ózgertti. Sonyna týsip qoymaghasyn kitaptyng atauyn da, mazmúnyn da ózgertip mýlde jana tәsilge kóshti: «Ja­saru qúpiyasy» (2006 j.), «Ruh pen tәn sau­lyghy», «Ashtyqty ústau densaulyq kepili», «Jýike jýiesining tylsymy» (2007 j.) degen kitaptardy búrqyratyp shyghardy. Oqyrman densaulyq turaly paydaly kenes jazghan kitap eken dep oilaydy, al týptep kelgende aitary – Krishnany uaghyzdau, sanany shym-shymdap bildirtpey ulau, shoshytpay sendiru. 

– Siz oblystardyng bas imamdaryna dә­ris oqyp, sheberlik synybyn ótkizgen ekensiz...

– Qazaqstan músylmandary diny bas­qar­masyna bas mýfty bolyp Erjan qajy Malghajyúly kelgeli biraz jaqsy isterding kuәsi boludamyz. Imamdar men uaghyz­shy­lar­dan qazaq halqynyng salt-sanasy men әdet-ghúryptaryn, әdebiyeti men mәdeniyetin biluin talap etui quantty. «Din men dәstýr» kitaby kópshilikting kónilinen shyqqan, sýi­sine oqityn kitabyna ainalghanyna kózimiz jetude, kitaptyng jalghasyn kýtudemiz. Me­shittegi uaghyzdardyng taqyryby da týrlenip bir jýiege týse bastady. «Tóle biy» meshitining bas imamy Kenjәlining uaghyzyn mazmúndy, әri batyl aita bilui, «Taugýl» meshitining bas imamy Núrjannyng útqyr, sheshen sóileui, Almaty qalasynyng bas imamy Núrbekting qarapayymdylyghy, sózden góri iske úm­tyl­ghan úiymdastyrushylyq qarym-qabi­let­te­rine rizamyz.

Búryn namazhandar ýilerinde qaraytyn eshkim bolmaghandyqtan kishkentay bala­la­ryn ertip kelip, qayda qoyaryn bilmey qiy­na­latyn, meshitting qasynan balalargha arnap oiyn alany payda bola bastauy iygilikti is de­sek bolar. Diny basqarmanyng imamdargha qazaqtyng tarihyn, әdebiyetin, mәdeniyetin, salt-dәstýrin zerttep jýrgen ghalymdardy ar­nayy shaqyryp dәris oqytuy, pikir alysu kezdesulerin úiymdastyruy da imandylyq isine ong yqpalyn tiygizetini anyq. Qazaqstan músylmandary diny basqarmasynyng imam­dar forumynyng ótui, onda «Qazaqstan mú­syl­mandarynyng túghyrnamasy», «Qazaqstan mú­sylmandary Diny basqarmasy qyzmet­kerining etikasy», «Imamnyng túlghalyq kel­beti», «Músylmannyng túlghalyq beynesi» tәlimining qabyldanuy keshte bolsa óte oryndy qúptarlyq is boldy. Keshte bolsa dep aituymyz, búl tәuelsiz el atanghanda Diny basqarma osy qújattardy birden qolgha aluy qajet edi, sonda erkinsuge tosqauyl bolatyn edi...

Súhbattasqan Tóreghaly TÁShENOV

Abai.kz