سۋرەتتە: جابال شويىنبەت، اباي اتىنداعى قازۇپۋ «ابايتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى

– ۇلتتىڭ ۇستىنى – ءتىلى، ءدىنى، ءداستۇرى دەسەك، بۇلار ەشقانداي ءبولىپ-جارۋعا كەل­مەيتىن رۋحاني قۇندىلىقتار. وكىنىشكە قاراي، بىزدە وسىلاردى تۇتاس قاراستىرۋدىڭ ورنىنا، ارقايسىسىن ءار توپ ءبولىپ الىپ، جەكە-دارا ناسيحاتتاۋ بەلەڭ العان. بۇعان ءسىزدىڭ كوزقا­راسىڭىز قالاي؟

– راسىندا دا، ءتىلدى، ءدىندى، ءداستۇردى بو­لۋگە بولمايدى، بۇلاردىڭ السىزدىگى – ۇلتتىڭ السىزدىگى، ال بۇلاردىڭ ءبىرىنىڭ جويىلۋى – ۇلتتىڭ جويىلۋىنا اپارادى. ءبىز العاشقىدا ءتىلدى ءبىر توپ، ءدىندى ءبىر توپ، ءداستۇردى ءبىر توپ بولىپ جەكە دارا ناسيحاتتاۋعا، كۇشەيتۋگە كۇش جۇمسادىق. ال ءدىني سەكتالار بۇلاردى ءبولىپ-جارماي تۇتاس الىپ، تۇتاس بۇلدىرۋگە ارە­كەت جاسادى. مىسالى، «يەگوۆا كۋا­گەر­لەرى» شىنايى حريستياندىقتى ۋاعىزداي­مىزدى جەلەۋ ەتتى، شىن مانىسىندە سەنىم نە­گىزدەرى حريستيان كوزقاراسىنا دا مۇلدە جات، ماقساتتارى – جەتەگىنە ەرىپ الدان­عان­داردى ۇلتتىق قۇندىلىقتان دا، اتا-انا­دان دا، قوعامنان دا مۇلدە الشاقتاتىپ، ساناسىن ۋلاۋ، ايتقانىنا كونەتىن ماڭگۇرت دايىنداۋ. امەريكالىق پروتەستانت چارلز ۋەللەردىڭ «قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مادە­نيەتى» دەگەن كىتابىن وقىساڭىز: «جالپى، قازاق حالقى ومىرگە قىز كەلسە، اسا قۋان­با­عان»، «قازاق بۇرىننان ءوزى اش وتىرسا دا، ەڭ قىمباتتىسىن بالالارىنا بەرمەسە دە ءبىر اسىم ەتىن، ەڭ ءدامدى-ءتاتتىسىن قوناققا ساق­تاعان»، «قازاقتاردىڭ العاشقىدا شامان ءدىنىن ۇستانعانىن... كەيبىر رۋلاردىڭ نەس­تورياندىق ماسىحشىلەر بولعانىن... يسلام دىنىندە بولعانىن... بۇل ءۇش ءدىن قازاق حال­قىنىڭ تاريحىندا باستى ءرول اتقارعانىن كورسەتەدى» دەپ جازادى. 

وسىدان كەيىن قىزدى جەك كورەتىن، بالا­سىنا ءدامدى اسىن قيمايتىن، ءۇش ءدىن ۇستا­نا­تىن ۇلتتىڭ ماقتاناتىن نەسى قالدى؟! ال ابايدىڭ قاراسوزدەرىن وقىساڭىز، ۇلتقا قاجەتتى قۇندىلىقتار تۇگەل قامتىلعان، ءبىرىن بىرىنەن بولە-جارمايدى، اباي شىعار­ماشىلىعىنىڭ شىنايى شىنشىل، تاۋ بۇ­لاعىنداي ءمولدىر، ءمان-ماڭىزىنىڭ تىم تە­رەڭ بولۋى دا – باستاۋىن يسلام دىنىنەن، قۇراننان الۋىندا. سوندىقتان ءتىل دە، ءدىن دە، ءداستۇر دە ابايدا تۇگەل قامتىلعان. «با­لا­باقشا، مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورنىندا تۇ­گەلدەي جاس ۇرپاققا ابايدىڭ شىعار­ما­لارىن وقىتايىق» دەگەن ەلباسىمىزدىڭ ءسوزى بار. سونى جۇزەگە اسىرا وتىرىپ اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋني­ۆەرسيتەتىنىڭ بارلىق فاكۋلتەتىندە «اباي­تانۋ» ءپانى رەكتور، اكادەميك س.پىرا­ليەۆتىڭ باستاماسىمەن ەنگىزىلگەن ەدى. مىنە، وسى «ابايتانۋ» دارىسىندە قازاقتىڭ ءتىلى، ءدىنى، ءداستۇرى سەكىلدى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ابايدىڭ سوزىمەن بايلانىستا جان-جاقتى ءسوز ەتەمىز.

– ءسىز كريشنايت، يەگوۆو كۋاگەرلەرى، ما­سىحشىلەر، احمادي ت.ب. سەكتالارمەن تالاي-تالاي پىكىرسايىسىنا شىعىپ، ۇلتتىق مۇددەنى قورعادىڭىز، ەلەۋلى ەڭبەك ەتتىڭىز، وسى ايقاس­تاردان نە ءتۇيدىڭىز، نە ايتارىڭىز بار؟

– تۇيگەنىم دە كوپ، ايتارىم دا بار. بۇ­لارمەن ايقاسا ءجۇرىپ كوپ نارسە ۇيرەندىم، ءتىپتى ءوزىمىزدىڭ يمامدارعا «سەندەردە سو­لار­دىڭ ءادىس-ءتاسىلىن زەرتتەپ، كەرەكتى جەرىن ۇيرە­نىڭدەر» دەگەندى ايتتىم. ميسسيونەرلەر، سەكتالار ايتار ويىن تەك كۇلىمدەپ، جىلى شىرايمەن، مايدا سويلەپ جەتكىزەدى، ەرە­گەس­پەيدى، كەشىرىمدىلىك تانىتادى. اڭگىمەنى قا­لاي، نەدەن باستاۋدى جاقسى بىلەدى، جانا­شىر­لىقپەن ء«ومىر ءسۇرۋ نەگە قيىنداپ كەتتى، قيىنشىلىقتىڭ سەبەبى نە دەپ ويلايسىز؟»، «ەكولوگيالىق جاعداي نەگە ناشارلادى، بىز­گە نەگە تەرىس اسەر ەتىپ جاتىر دەپ ويلايسىز؟» دەپ پىكىرلەسۋگە شاقىرادى، تىم قاتتى كەتىپ داۋىس كوتەرسەڭىز، ۇندەمەي قۇتىلادى. قار­سىلىق تانىتپايدى، شىدامدى. بۇلار ار­باۋىنا تۇسىرگەن «اداسقان قازاقتاردى» دا وزدەرىنە قىزمەت ىستەۋ ءۇشىن نەشە ءتۇرلى ءادىس-ءتاسىلدى تەز ءارى ناتيجەلى ۇيرەتەدى. مى­سالى، «اداسقان قازاق» دوسىم وماروۆ اباي­دى كريشنايت ەتىپ «ابايتانۋ» وقۋلىعىن 1999 جىلى شىعارعاندا ۆەدا، كريشنا، اب­سوليۋت جايلى اشىق جازسا، مەن باسپاسوزدە سىنا­عاننان كەيىن، 2002 جىلى كىتابىن قاي­تا شىعارعاندا نەگىزگى ايتار ويىن بۇركە­مەلەپ ساقتاپ، اللانى ايتقان بولىپ، ونىڭ ەلشىسى پايعامباردىڭ حاديستەرىن ويلارىنا ىڭ­عايلاپ ءىز جاسىرماقشى بولعان، ونى دا سى­ناپ ەدىم، ەندى كىتاپتىڭ اتاۋىن «ابايدىڭ رۋحاني مۇراسى» دەپ وزگەرتتى. سوڭىنا ءتۇسىپ قويماعاسىن كىتاپتىڭ اتاۋىن دا، مازمۇنىن دا وزگەرتىپ مۇلدە جاڭا تاسىلگە كوشتى: «جا­سارۋ قۇپياسى» (2006 ج.), «رۋح پەن ءتان ساۋ­لىعى»، «اشتىقتى ۇستاۋ دەنساۋلىق كەپىلى»، «جۇيكە جۇيەسىنىڭ تىلسىمى» (2007 ج.) دەگەن كىتاپتاردى بۇرقىراتىپ شىعاردى. وقىرمان دەنساۋلىق تۋرالى پايدالى كەڭەس جازعان كىتاپ ەكەن دەپ ويلايدى، ال تۇپتەپ كەلگەندە ايتارى – كريشنانى ۋاعىزداۋ، سانانى شىم-شىمداپ بىلدىرتپەي ۋلاۋ، شوشىتپاي سەندىرۋ. 

– ءسىز وبلىستاردىڭ باس يمامدارىنا ءدا­رىس وقىپ، شەبەرلىك سىنىبىن وتكىزگەن ەكەنسىز...

– قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باس­قار­ماسىنا باس ءمۇفتي بولىپ ەرجان قاجى مالعاجىۇلى كەلگەلى ءبىراز جاقسى ىستەردىڭ كۋاسى بولۋدامىز. يمامدار مەن ۋاعىز­شى­لار­دان قازاق حالقىنىڭ سالت-ساناسى مەن ادەت-عۇرىپتارىن، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن ءبىلۋىن تالاپ ەتۋى قۋانتتى. ء«دىن مەن ءداستۇر» كىتابى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىققان، سۇي­سىنە وقيتىن كىتابىنا اينالعانىنا كوزىمىز جەتۋدە، كىتاپتىڭ جالعاسىن كۇتۋدەمىز. مە­شىتتەگى ۋاعىزداردىڭ تاقىرىبى دا تۇرلەنىپ ءبىر جۇيەگە تۇسە باستادى. «تولە بي» مەشىتىنىڭ باس يمامى كەنجالىنىڭ ۋاعىزىن مازمۇندى، ءارى باتىل ايتا ءبىلۋى، «تاۋگۇل» مەشىتىنىڭ باس يمامى نۇرجاننىڭ ۇتقىر، شەشەن سويلەۋى، الماتى قالاسىنىڭ باس يمامى نۇربەكتىڭ قاراپايىمدىلىعى، سوزدەن گورى ىسكە ۇم­تىل­عان ۇيىمداستىرۋشىلىق قارىم-قابى­لەت­تە­رىنە ريزامىز.

بۇرىن نامازحاندار ۇيلەرىندە قارايتىن ەشكىم بولماعاندىقتان كىشكەنتاي بالا­لا­رىن ەرتىپ كەلىپ، قايدا قويارىن بىلمەي قي­نا­لاتىن، مەشىتتىڭ قاسىنان بالالارعا ارناپ ويىن الاڭى پايدا بولا باستاۋى يگىلىكتى ءىس دە­سەك بولار. ءدىني باسقارمانىڭ يمامدارعا قازاقتىڭ تاريحىن، ادەبيەتىن، مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردى ار­نايى شاقىرىپ ءدارىس وقىتۋى، پىكىر الىسۋ كەزدەسۋلەرىن ۇيىمداستىرۋى دا يماندىلىق ىسىنە وڭ ىقپالىن تيگىزەتىنى انىق. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ يمام­دار فورۋمىنىڭ ءوتۋى، وندا «قازاقستان مۇ­سىل­ماندارىنىڭ تۇعىرناماسى»، «قازاقستان مۇ­سىلماندارى ءدىني باسقارماسى قىزمەت­كەرىنىڭ ەتيكاسى»، «يمامنىڭ تۇلعالىق كەل­بەتى»، «مۇسىلماننىڭ تۇلعالىق بەينەسى» ءتالىمىنىڭ قابىلدانۋى كەشتە بولسا وتە ورىندى قۇپتارلىق ءىس بولدى. كەشتە بولسا دەپ ايتۋىمىز، بۇل تاۋەلسىز ەل اتانعاندا ءدىني باسقارما وسى قۇجاتتاردى بىردەن قولعا الۋى قاجەت ەدى، سوندا ەركىنسۋگە توسقاۋىل بولاتىن ەدى...

سۇحباتتاسقان تورەعالي تاشەنوۆ

Abai.kz