Býgingi qazaq әdebiyeti sóz bolghanda Shynjandaghy qazaqtardyng әdebiyeti turaly auyz ashpau mýmkin emes. Alys ta bolsa jaqyn, jaqyn da bolsa alystap bara jatqan asylymyzdyng qiyghy, altynymyzdyng synyghy bolghan ondaghy el men jerding taghdyry bizdi de alandatatyn edi. Myng estigennen bir kórgen artyq. Ondaghy aghayynnyng songhy hal-kýii qalay, әsirese mәdeniyeti men әdebiyetining tynys-tirshiligi qay dengeyde? Osy súraqtardyng mazalaghanyna da az bolghan joq. Búryndary da at basyn búryp aghayyngha sәlemdesuding reti kelgenmen jana ghasyrdyng alghashqy ondyghynnan keyingi osy sapardyng jýgi de auyrlau edi. Sóitip shaghyn ekspedesiya Qytaydyng Shynjang ólkesin betke alyp 2010 jyly shildening 21-inde jolgha shyqtyq.

Býgingi qazaq әdebiyeti sóz bolghanda Shynjandaghy qazaqtardyng әdebiyeti turaly auyz ashpau mýmkin emes. Alys ta bolsa jaqyn, jaqyn da bolsa alystap bara jatqan asylymyzdyng qiyghy, altynymyzdyng synyghy bolghan ondaghy el men jerding taghdyry bizdi de alandatatyn edi. Myng estigennen bir kórgen artyq. Ondaghy aghayynnyng songhy hal-kýii qalay, әsirese mәdeniyeti men әdebiyetining tynys-tirshiligi qay dengeyde? Osy súraqtardyng mazalaghanyna da az bolghan joq. Búryndary da at basyn búryp aghayyngha sәlemdesuding reti kelgenmen jana ghasyrdyng alghashqy ondyghynnan keyingi osy sapardyng jýgi de auyrlau edi. Sóitip shaghyn ekspedesiya Qytaydyng Shynjang ólkesin betke alyp 2010 jyly shildening 21-inde jolgha shyqtyq.

1856-1857 jyldarghy Shoqannyng Qashqariya saparynan keyin bir ghasyrdan song әdebiyetimizding alyby Sәbenning - Sәbit Múqanovtyng 1956 jyly osy elde bolghany tariyhqa belgili. Sәbeng búl saparynda jalpy qytay elining tarihy, mәdeniyeti men әdebiyeti tónireginde sóz qozghap qana qalmay, ondaghy qandastar turaly da qalam terbegen bolatyn. Jәne de sapardy at ýstinde emes, aghayynnyng arasynda aunap-qunap, emen-jarqyn ashyq әngimemen ótkizgen. Ókinishke qaray Sәbeng salghan sara jol eki imperiya arasyndaghy alakózdik saldarynan bir mezet ýzilip qaldy. Tek Qazaqstan eldigin qaytaryp alyp, kók bayraghyn jelbiretkennen keyin ghana barys-kelis qayta jalghandy. Arnayy bolmasa da ondaghy aghayyndar arasynda bolghandar az emes. Dese de , kóp sandy әngimelerding belgili senariyden asa almay, әdemi qala men dәmdi dastarhan shenberinde qalyp qoyghany da shyn. Olay bolsa bizding búl saparymyz qalay bolmaq?

Biz memlekettik túrghydan nemese qoghamdyq toptardyng barys-kelis sharty arqyly jýrsek, mәselening mәni kýrdelene týsetini beseneden belgili edi. Endeshe ondaghy әdebiyetting tuyp-qalyptasuyna týpkilikti әser etken qara shanyraqtargha kiru arqyly әngimeni ary qaray órbitu - óz jýris-túrysymyzgha barynsha iykemdi kórindi. Osy oi-joba boyynsha bastalghan saparymyzdyng alghashqy túraghy ShÚAR-dyng mәdeniyet ortalyghy - Ýrimji qalasynan bastaldy.

Qytaydaghy qazaq әdebiyetining jalpy jaghdayyn jiliktep beredi-au degen senimmen, eng әueli Shynjang әdebiyet-kórkemónershiler birlestigi tóraghasynyng orynbasary, Qytay memlekettik Jazushylar odaghynyng mýshesi, kórnekti jazushy Shәmis Qúmarúlyn izdep taptyq. Qytay memlekettik syilyghynyn, memlekettik birinshi dәrejeli jazushy ataghynyng iyegeri atanghan Shәmis jәne onyng enbekteri turaly da biraz biletin edik.

1952 jyly 15 sәuirde QHR, ShÚAR Mory audanynda dýniyege kelgen Sh.Qúmarúlynyng «Ýmit úshqyny», «Qaramayly anyzy», «Bir tamshy qan», «Jusandy dala», «Arshaly taudaghy әn», «Aq serke men Kók serke», «Qiya jol», «Bóke batyr», «Kóz jasy sarqylmaydy», «Er Jәnibek», «Túghyrylhan», «Ertis kilkip aghady», «Jaryq dýniye», «Qily jyldar» sekildi kitaptaryna da syrttay qanyq bolatynbyz. Sonyng ishinde «Bóke batyr», «Kóz jasy sarqylmaydy», «Er Jәnibek» romandary Qazaqstanda da jaryq kórip, múndaghy oqyrmannyng da ystyq yqylasyna bólengen edi.

Shәmis Qúmarúlynyng bizben bolghan alghashqy әngimesi men óz týigenderimizden biz býgingi Shynjang qazaq әdebiyetinen mynalardy bildik.

Shynjandaghy qazaq jazba әdebiyetining qalyptasuynda Qúnanbay balasy Abaydan keyin Aqyt Ýlimjiúlynyng alatyn orny asa joghary eken.

Aqyt qolyna keshteu tiygen Abaydyng 1909 jyly shyqqan kitabymen Asqar Tatanayúly 1915 jyly tanysypty. Odan keyin 1920 jyldar Tanjaryq Joldyúlynyng (1903-1947) Qazaqstan jerinde bolyp qaytuy, 1916 jyly Áset Naymanbayúlynyng (1867-1923), Jýsipbekqoja Shayhyslamúlynyng (1857-1937) Qytay jerine ótui, Ziyat Shәkәrimúly sekildi qughyn-sýrginge úshyraushylardyng Qytaygha qashyp kelui eki el arasyndaghy әdebiy-mәdeny baylanystargha múryndyq bolyp, ondaghy әdebiyetting qalyptasuyna iygi yqpal jasaghan kórinedi.

Abay ólenderimen jarysa jetken M.Júmabaev, M.Dulat, B.Mayliyn, A. Baytúrsynúly, S.Torayghyrov, Sh.Qúdayberdiúly, M.Áuezov, S.Múqanov J.Aymauytov, I.Jansýgirov, S.Seyfulliyn, esimderi osydan bastap shetel qazaghyna da keninen tanymal bola bastapty.

Sóitip, aty atalghan tarihy túlghalardyng iygi yqpalynda Shynjang qazaq әdebiyeti qalyptasyp, onyng kósh basynda Jýsipbek Shayhysylamúly, Áset Naymanbayúly, Aqyt Ýlimjiúly, Tanjaryq Joldyúly, Núrtaza Shalghynbaev, Dosber Sauryqúly, Dubek Shalghynbaev, Asqar Tatanayúly, Nighymet Mynjanúly, Arghynbek Apashbayúly sekildi belgili túlghalar bolghan eken. Búlar auyz әdebiyetining bay ýlgilerinen meyilinshe susyndaumen birge, shyghystyq jәne batystyq әdebiyetting ýlgilerimen de belgili dәrejede tanysyp, Kenester Odaghyndaghy aqyn-jazushylardyng enbekterin de oqyp óz tobynan ozyp shyghypty. Búlarmen qatar nemese sondarynan jetken auyz әdebiyeti ýlgisin jalghaghan әri aitys aqyny, әri jazba aqyn dәstýrindegi - Asylhan Mynjasarúly, Áripjan Janúzaqúly, Raqymjan Meshpetúly, Súltan Mәjiytúly, Smaghúl Qaliyúly, Otarbay Dýisenbiúly Bolmas Tólemisúly, Bozdaq Dýzbembetúly sekildi belgili daryndar bolypty.

Shynjang qazaqtary óz әdebiyetin qalyptastyrghannan keyin Qausylhan Qozybay, Qúrmanәli Ospanúly, Rahmetolla Ápsheúly, Maghaz Razdanúly, Kýngey Múqajanúly, Omarghazy Aytanúly, Qajyghúmar Shabdanúl, Júmabay Bilәlúly, Orazhan Ahmetúly sekildi kóptegen aqyn-jazushylar ómirge kelipti. Osylarmen qanattas qalam terbegen Jaqsylyq Sәmiytúly degen jazushynyng Qazaqstangha kelip, «Sergelden» atty romany aqyly qazaq oqyrmandaryna jaqsy tanys ekenin de biletin edik.

Jazushylardyng qoghamdyq úiymdarynan qytay memlekettik jazushylar qoghamy jәne onyng Shynjandaghy bólimshesi (Shynjang jazushylar qoghamy) onyng qol astynda júmys atqaratyn Ile oblystyq jazushylar qoghamy, aimaqtyq jazushylar qoghamdary bar eken. Songhy jyldary az últ qalamgerleri arasynda «Túlpar» әdeby syilyghy sekildi arnayy marapattar taghayyndalypty. Qazaq qalamgerlerining shygharmalary ózge últ tiline de audarylyp túrady eken.

Bir qyzyghy, bizde on millionday qazaqqa arnap shygharylatyn kitaptardyng taralymy eki myng danamen shektelse, ondaghy bir jarym million qandasymyzdyng shygharyp otyrghan kitaptary ýsh myng danadan joghary eken.

Bizding jalpy búiymtayymyz­dyng әdebiyet ókilderimen kezdesu ekenin bilgennen keyin Sh.Qúmarúly Ýrimji qalasynda túratyn biraz qalamgerlerge telefon shalypty. Bas qosuymyzdy da jergilikti dәstýr boyynsha dastarhan ýstine oraylastyrypty.

Shildening 22 kýni Ýrimji qalasynyng ortalyghyndaghy «Aqbúlaq» restoranynda bas qostyq. Dastarhan basyndaghy aqyn-jazushylardy birden tanystyra bastaghan Shәmis keluge tiyisti Áuelhan Qali, Batyrhan Qúsbegiyn, Shәisúltan Qyzyrúly siyaqty biraz kisilerding onda-múnda ketuine baylanysty kele almay qalghanyn qynjyla aitty. Biz baryna tәube qylyp Shәken Onalbaev, Ábdenbay Bajaev, Haysha Tabarakqyzy, Qabden Qadyrúly, Eleusiz Bektaev, Azamat Ysqaqúly bastaghan әdebiyetshilermen әngime dýkenin qyzdyra týstik.

Kónening arty qazirgining qarty sanalatyn eski kózderding biri Shәken Onalbaev Qytaydyng jana ýkimeti ornaghannan keyingi alghashqy buyn qalam iyelerining ókili retinde aqyndyghymen aty shyghypty. Kezinde Shynjang til institutyn qytay tili mamandyghy boyynsha tәmәmdap, Shynjang auylsharuashylyq institutynda, Ólkelik til jazu komiytetinde, Shynjang halyq kórkemóner basqarmasynda basshy qyzmetter atqarypty. 1981-1989 jyldary Shynjang jazushylar odaghy tóraghasynyng orynbasary, «Shúghyla» jurnalynyng bas redaktory, 1989-1970 jyldary ShÚAR әdebiyet-kórkemónershiler birlestigi tóraghasynyng orynbasary bolyp, 1998 jyly zeynetke shyghypty. Qazirde memlekettik birinshi dәrejeli jazushy ataghyn alyp, ShÚAR әdebiyet-kórkemónershiler birlestigining qúrmetti tóraghasy, Qytay jazushylar odaghy memlekettik komiytetining qúrmetti mýshesi, ShÚAR ýkimeti til-mәdeniyet zertteu ornynyng zertteushisi, «Shúghyla» jurnalynyng aqylshysy sekildi mindetter atqarady eken.

«Jyldar syry», «Býrkitshi», «Jarqyn jol», «Jasyl әlem», «Zamandas», «Bәige», «Bizding Asqar» sekildi kóptegen kitaptary jariyalanypty.

Sóz kezeginde Sh.Onalbaev ózi úzaq jyl qyzmet etken Shynjang baspa sózining jaghdayyn qysqasha tanystyryp ótti.

1880-1890 jyldar ishinde Jýsipbek Shayhysylamúly, Aqyt Ýlimjiúly bastaghan alghashqy bir top aqyndardyng Qazan baspasynan kitaptar shyghara bastauy osy ónirding baspasózining alghashqy qadamdary sanalady eken. 1933 jyly Shyng Sysay biylik basyna kelgennen keyin, Kenes Odaghymen dostasyp, ólke ortalyghy Ýrimji qalasynda jәne de Ile, Altay, Tarbaghatay aimaqtarynda qúrylghan «Qazaq-qyrghyz mәdeni, aghartu úiymynyn» yqpalymen qazaq baspasózi men oqu-aghartu salasynda da jana qadamdar jasalypty.

1935 jyly Ilede qazaq tilinde «Tónkeris tany» atty gazet shyqsa, sol jyly Shәriphan Kógedaev Kenes Odaghynan baspa mashinasyn aldyryp, 1935 jyly qazirgi «Altay gazetinin» alghashqy sanyn «Shynjang Altay gazeti» degen atpen shygharghan eken. Ári býghan qosa 1948 jyly «Tang Sholpany» atty jurnal shyghypty. Al Tarbaghatayda sol jyldardan bastap «Bizding ýn» atty gazet, «Jana Shinjan» atty mausymdyq jurnal jaryq kóripti.

Ýrimjide «Shynjang gazetinin» qazaq tilindegisi 1935 jyldan shygha bastap, ondaghy qazaq baspasózining damuyna negiz bolypty.

Gazet-jurnaldar shyghudyng syrtynda 1947 jyly Altayda «Sәliqa-Sәmen», 1948-jyly Qúljada Tanjaryq Joldyúlynyng «Alghashqy jinaghy», Tarbaghatayda Núrtaza Shalghynbaevtyng «Kórgen-bilgenderim» ocherki, Dubek Shalghynbaevtyng «Kedey oqushynyng taghdyry» әngimeleri, Ýrimjide Nighymet Mynjanúlynyng «Túrmys tilshisi» kitap bolyp basylypty. Sol jyldary Ýrimjidegi Shynjang gazeti baspa zauytynda «Abaydyng tandamaly shygharmalary da» kitap bolyp basylghan eken.

Qytayda jýrgizilgen «Mәdeniyet tónkerisine» baylanysty baspasóz qyzmeti bir mezet toqyraugha úshyrap, 1980 jyldardan keyin ghana qayta jandanypty.

«Últtar baspasy» , «Shynjang halyq baspasy», «Shynjang jastar-órender baspasy», «Densaulyq, ghylym-tehnika baspasy», «Shynjang oqu-aghartu baspasy», «Ile halyq baspasy» siyaqty baspa oryndary ýkimettik tapsyrystar jәne jeke qarjy tabu joldarymen әrtýrli kitaptar shygharady eken.

ShÚAR-nyng ortalyghynan - «Shynjang qoghamdyq ghylymy», «Shynjang qoghamdyq ghylym minbesi» , «Shynjang oqu-aghartuy», «Ghylym búlaghy», «Shynjang suretti jurnaly», «Kókjiyek», «Shúghyla», «Múra», «Oqyrman óresi» sekildi kóptegen jurnaldar jәne de ShÚAR-dyng resmy organy - «Shynjang gazeti» shyghady eken.

Bizde qazaq tildi teldedidargha qolymyz jetpey jatatyn kezder kóp. Al onda eki televiydeniya kanaly men bir radio (Shynjang halyq radio stansiyasy) tek qana qazaq tilinde júmys jýrgizedi eken. Shynjang halyq Radiosy 1955 jyldan, Shynjang televiziyasy 1985 jyldan qazaq tilindegi baghdarlamalar tarata bastapty.

Shynjang qazaq әdebiyetinde syn janry asa marqayyp ketpese de, synshy-qalamgerleri jaghynan qúr jayau emes kórinedi. Aqyndyq talantymen aty shyghyp, «Tau búlaghy» sekildi enbekter bergen Ábdenbay Bajaev proza jәne syn janrynda da ónimdi enbek etip jýr. Osy taqyryp sóz bolghanda Ábeng eng әueli ózderining kezindegi Kenes odaghy qazaq әdebiyetinen tolyq habary barlyghyn biraz әngime qyldy. Ári әdebiyet zertteu jәne syn janry salasynda enbektenip jýrgen Jaqyp Myrzahan, Ahmetbek Kirishbaev, Áuelhan Qaliyúly, Myrzahan Qúrmanbayúly, Omarhan Asylúly, Beksúltan Kәseyúly, Qausylhan Qamajanov, Shәriphan Ábdәliyúly, Ghazez Rayysúly, Asan Ábeuúly syndy bir top qalamdastaryn auyzgha aldy.

Shynjang qazaqtarynda qolgha alynghan jaqsy nәrsening biri - audarma isi. Sonyng ishinde Haysha Tabarakqyzynyng esimin búrynda estiytin edik. Hayshamen bolghan әngimeden biz ondaghy qandastarymyzdyng audarma salasyndaghy enbekterine birshama qanyghyp qaldyq.

Abylay zamanyndaghy qazaq-qytay baylanystarynyng jiyileui jәne qazaqtardyng ejelgi mekenine orala bastauy ondaghy bauyrlarymyzgha audarmanyng qajettiligin erteden bastap-aq sezdire bastasa kerek. Áriyne Pekinmen aradaghy әrtýrli baylanystardyng tilmashsyz ótpegeni belgili ghoy.     1933-1934 jyldardan bastalghan oqu-aghartu, baspa isining órkeuimen audarma isi de barynsha jandanyp, Múqash Jәkeúly, Dubek Shalghynbaev bastaghan alghashqy tәrjimandar legi qalyptasypty. Olardyng izin basqan Nariman Jabaghytayúly Mellathat Álenúly, Ábdibek Baybolatov, Ábdildabek Aqyshtayúly, Qalihan Qaliyaqbarúly, Hakim Ákimjan, Ázimhan Tishanúly, Qazymbek Arabiyn, Shamas Áubәkir, Naymanghazy Sapanúly, Aqiya Radanúly, Álimjan Qatbaev, Kәkesh Qayyrjan, Ábdimanap Ábeuúly, Haysha Tabarakqyzy, Erkesh Qúrmanbekqyzy sekildi beldi audarmashylar Qytay klassikteri Lu Shún, Mau Dún, Ba Jiyn, Yang Mo, Lau Shy shygharmalaryn, Sau Shuechinning "Qyzyl saraydaghy týsin", Lo Guanjúnnyng "Ýsh patshalyq qissasyn, U Chyn-ynnyng "Batysqa sayahatyn", Shy Nayan men Lo Guonjúnnyng "Su boyyndasyn" jәne "Tang dәuirining tandamaly ólenderin" tәrjimalaghan eken.

 

Shynjang televiziyasynda audarma filim jasau ortalyghynyng ashyluymen kino-filim audaru isi de kemeldene týsude.

Qytay tilinen qazaqshalaudan  tys arabshadan qazaqshalau nemese qazaqshany qytayshalau jaghyna da belgili enbekter bar. Ghazez Aqytúly men Maqash Aqytúly «Qúran kәrimdi» qazaqshalasa(Últtar baspasy, 1990 j), sibe últynan shyqqan audarmashy Qabay Abay shygharmalary men «Abay», «Abay joly» romandaryn qytayshalapty. Bizding qalamgerderden de Jambyl Jabaev, Ghabiyden Mústafiyn, Sәbit Múqanov, Múhtar Áuezov, Dýkenbay Dosjan, Qaldarbek Naymanbaev, Sayyn Múratbekov, Tahauy Ahtanov, Oralhan Bókey, Didahmet Áshimhan sekildi biraz aqyn-jazushylardyng shygharmalary da azdy-kópti qytayshagha audarylypty.

Keyingi jyldardaghy ondaghy audarmanyng bir ereksheligi әlem әdebiyetining ozyq ýlgileri Qytay tiline kýnbe kýn audarylyp, Qytaydaghy úighyr jәne qazaq qalamgeri  ony ne qytaysha núsqadan ne audarmasynan oqu mýmkindigine ie eken. Osy arqyly qazaq jastary әlem әdebiyetining býgingi ozyq ýlgilerinen óz qajetterin tauyp otyrypty.

Haysha Tabarakqyzy ózining audarmadaghy enbekterin aita kelip:

- Songhy jyldary qazaqtyng kóptegen qalamgerlerin qytay tiline tәrjimaladym. Ótken jyly ghana «Qazaqtyng aitys aqyndary», «Qazaq dastandary» bastaghan auyz әdebiyetimizding altyn jauharlaryn miliard halyqqa jetkizdim. Mening baghytym da baqytym últymnyng mәdeniyetine, әdebiyetine qosylghan qomaqty baylyqty han últyna, solar arqyly dýniyege tanytu. Maghan bireuding ataq-abyroy, aqshasy kerek emes. Elimdi sýietin et jýrekting әmirimen enbektene beru ghana kerek, - dep aghynan aqtaryldy.

Jalpy dastarhan әngimesinen biz Shynjanghdaghy qazaqtardyng auyz әdebiyetining ýlgilerin jinap, rettep baspadan shygharu isining de óte sәtti jýrgizilgenin bayqadyq. 1980 jyldardan bastap, aimaq, audan dәrejeli oryndardyng bәrinen auyz әdebiyeti múralaryn jinaytyn arnayy qoghamdar qúrylyp, ónimdi júmystar atqarypty.

1979 jyly «Qazaq maqal-mәtelderi» (O.Qanapin qatarlylar qúrastyrghan), 1980 jyly shyqqan «Qazaq halyq ertegileri» (O.Qanapiyn, Z.Sәnik qúrastyrghan) búl júmystyng bastamasy bolsa, «Qissa-dastandar», «Tarihy jyrlar» «Batyrlyq jyrlar» (18 tom), «Ghashyqtyq jyrlar» (8 tom), «Ertegi-anyzdar» (4 tom), «Shejire» (3 tom), «Tarihy aitystar» (6 tom), «Aytystar» (6 tom), «Tarihy әn-kýiler» (4 tom), «Sheshendik sózder» (4 tom), «Maqal-mәtelder» (2 tom) baspadan shyghypty. Búdan syrt auyz әdebiyetin dәriptegen «Auyz әdebiyeti turaly payymdaular» (1984j.), «Qazaq әdebiyet tarihynyng tandamaly ýlgileri» (1985j), «Qazaq auyz әdebiyeti turaly» (1985j), «Auyz әdebiyeti tarihy» (1988j) t.b. zertteu enbekteri jazylypty. Audandardan jinalghan «Auyz әdebiyetinin» tórt tomy qaytadan súryptalyp «Qazaq ertegi anyzdary»  (2002j), «Qazaq maqal-mәtelderi» (2005j), «Qazaq qissa-dastandary», «Qazaq ólen-jyrlary» degen atpen ShÚAR-jaghynan ensiklopediyalyq tórt tom bolyp jaryq kóripti. Bizding «Mәdeny múra» baghdarlamamyz boyynsha shygharylyp otyrghan «Babalar sózi» úlaspaly 100 tomdyghynyng 25 tomy Shynjandaghy sol kóp baylyqtan kóshirilip alynyp otyr. Auyz әdebiyetining asyl ýlgilerimen qatar jetken úlan-asyr әn-kýi, óleng jir, halyqtyq til de halqymyzdyng ortaq qazanynyng qaymaghyn qalyndata týskeni barshamyzygha ayan.

«Aqbúlaq» restoranyndaghy alghashqy әngimemizding uaqyty qysqa, adamy az bolghanmen bizge berer taghylymy mol boldy. Biz әngimening arqauyna qarap otyryp, endigi jol saparymyzdyng mejesin de barynsha aiqynday týskendey boldyq.

Bizding osy jolghy saparymyzgha qarjylyq demeu kórsetushi Almaty qalasyndaghy Aybyn Áubәkirúly men Jenis Týrkiyaúly degen kәsipker azamattar edi. Bizding Ýrimjige kele jatqanymyzdy bilgen Aybyn Beyjinde jýrsede Ýrimji qalasyna arnayy úshyp kelipti. Qonaqjaylyq peyil tanytqan ol qasyna Ýrimjidegi seriktestiginde júmys atqaratyn bir top qytay azamattaryn erte kelipti. Ózderin Asqar, Adal dep qazaqsha tanystyra bastaghan Jan, Shue, Fu degen qytay jigitterining rulyq laqamy «shapyrashty», «uaq», «kerey» dep atalady eken. Ángimemizdi әzilge ainaldyrghan olargha dәn riza boldyq. Aybyn bizge: «Qazaq taghamyn kýnde kórip jýrsizder, qytay aspuzylyna ertip aparyp, baqa-shayan jegizeyin»-dep osy qaladaghy sәuletti sanalghan qytay restorandarynyng birine bastady. Atyn «restoran» dep ataghanymyz bolmasa bir jekening iyeligindegi shyghyn qalashyq eken. «Baqa-shayandar» delingen teniz ónimderin dayyndaytyn arnayy as ýiine aparghanda suda tiri saqtalghan neshe týrin kórsetti. Árkim tapsyrysyn aitsa boldy, qolma-qol sýzip alyp dereu dayyndaydy eken. Tek tamaqtanu ghana emes sugha shomylu, pargha qaqtalu, dene massajy, kónil ashu, emdelu, demalu, qonalqa sekildi san týrli hiykimetting barlyghy da osy «qalashyqtan» tabylady eken. Býgingi qytay reformasyndaghy jekelerding bazargha beyimdelui men sayahatshy-qonaqtaryn bauraudyng ne bir jaghdayy jasalypty. Kelushilerding de ayaghy ýzilmeydi. Tipti biz jaqtan barghan birneshe tanystarymyzdyng da tóbesi kórinip qaldy. Er-әiel, bala-shagha degendey bәri-bәrine aiyrym-ayyrym jaghday jasalghan.

Osy sapargha birge shyqqan medisina ghlymynyng doktory, professor, Qazaqstan tis dәrigerligi qauymdastyghynyng preziydenti Maqsút Temirbaev pen Maral Ishan әuliyening shópshegi, Qostanaydaghy egin sharuashylyghynyng ýlken mamany, kәsipker azamat Temirhan Ýndemesov te jaqsy demalyp qalghandaryn bildirip, dәn rizalyqtaryn tanytyp jýr.

23 shilde kýni tang ata aldyn ala uaghdalasqan Kәben Sәliyúly óz ýiine dәmge shaqyrdy. Maqsatmyzdyng biri el kórip, jer kórip halyqtyng shynayy ómirimen tanysu bolghandyqtan aq tilekti attap kete aldmadyq. Osy qaladaghy aqsaqaldar qataryna qosyla bastaghan Kәben úzaq jyl ShÚAR partkomynda jauapty qyzmetter atqarghan eken. Ásirese Shynjang qazaqtarynyng Ýrimji syndy qalagha kirip, júmysqa ornalasuy, otyraqtasuy jaghynda birshama enbek etken song el auzynda ardaqtalar agha atyna ie bolypty. Osy ýide bizdi qarsy alghandardyng ishinde belgili kino rejissory Maqsat Kәdirhanúly da boldy. Tyain-Shan kinostudiyasynda úzaq jyl dybys rejisseri bolyp júmys atqarghan Maqsattyng esimi «Kórikti meken» kinosyna rejisserlik etuimen tipti de tanyla týsken eken. Bizding elbasymyz - Núrsúltan Nazarbaevpen beyresmy kezdesude bolghanyn da aitty. «Kórikti meken» Qazaqstan telearnasynda da kórsetilip, kórermenning ong baghasyn alghan-dy. Ózining enbek jolyna qysqasha toqtalghan Maqsat jaqynda «Gýlbiyke» atty filim jasaghandyqtaryn, ony kýzde Dýniyejýzi qazaqtarynyng 4-qúryltayyna tartu retinde ala baratyndyqtaryn da aitty.

Biz osy orayda Shynjang qazaqtarynyng kino-teatrlary turaly da qysqasha maghlúmat aldyq.

1930 jyldary kenestik Qazaqstan jaghynan tamyr alghan teatr óneri de belgili dәrejede damy bastapty.

Sol jyldary Ýrimjidegi qazaq-qyrghyz mәdeny aghartu úiymy qarauyndaghy qazaq teatrynyng artisteri «Qyz Jibek» piesasyn, «Qarakóz», «Shúgha» tragediyasyn, «Enlik-Kebek», «Er targhyn», «Qalqaman-Mamyr», «Qalyn­mal» jәne «Shansharlar», «Aldar kóse» opera-komediyalaryn sahnalaghan eken. Búl dәstýr Ile, Altay, Tarbaghay aimaqtarynda da óz jalghasyn tauypty. Aytalyq, qazaq teatrynyng Altay aimaghynda dýniyege keluinde aghartushy Shәriphan Jenisqanúlynyng róli zor bolyp, «Qalqaman-Mamyr», «Qyz Jibek», «Enlik-Kebek», «Shúgha», «Qalyng mal», «Qarakóz», «Ayman-Sholpan» operalary men tragediyalary qoyylumen birge jergilikti avtorlardyng «Eski ýkimet paraqorlary», «Kiylikbay kýlki ashar», «Aybay», «Talap» siyaqty piesalary júrtpen didarlasqan eken.

1951 jyldan bastap qazaqtyng әn-kýileri dybys taspalaryna jazylyp, Shynjang halyq radiostansiyasynan taratyla bastapty. 1953-1954 jyldary Shynjanda túnghysh ret «Qasen-Jәmila» filimi sәtti jasalyp, oghan óz kezinde qytayda bolghan Búhara Tyshqanbaev, Abylay Týgelbaev sekildi Qazaqstangha tanymal túlghalar da qatysypty. 1964 jyly «Aygýl» atty filim týsirilse, 1961-1962 jyldary «Sәliqa-Sәmen» operasy sahnalasypty. Odan keyin «Tiyanshan qyzyl gýli», 1980 jyldardan keyin «Jetim qyzdyng mahabbaty», «Qyz beyiti», «Serjan», «Saharadaghy Dәlesh», «Jusandy dala», «Kórikti meken», «Gýlbiyke» filimderi jasalghan eken. Búl elden Pәtiha Mәlikqyzy, Mýtәlip Ámireúly, Mýtәlip Ábdirahmanúly sekildi belgili kino akterleri, Janar Saghatqyzy siyaqty tanymal kino rejissorlary da shyqqan eken.

1970 jyldan iske qosylghan Shynjang televiziyasy 1985 jyly 22  qyrkýiekten bastap qazaq tilinde habar tarata bastasa, 1988 jylgha kelgende qazaq tilindegi telefilim audaru-jasau isimen de arnayy ainalysqan eken. Sóitip, 1989 jyldan qazirge deyin Shynjang televiziyasynyng qazaq tilinde taratqan kinofilimderi 3 myng seriyaldan asypty. Búl qomaqty sandardy «Qazaqstanbyz - qazaqpyz» dep maqtanatyn bizding elmen salystyrghanda, әriyne, úyalatyn jerimizding kóp ekeni birden angharylady.

Biz Kәkenning ýiinen shyqqan song at basyn Mory qazaq avtonomiyaly audanyna búrdyq.

Jalpy qytaydaghy qazaqtardy basqaratyn biyliktik jýie jәne avtonomiya sóz bolghanda 1949-1950 jyldan keyin resmy týrde Qytay Kommunistik partiyasynyng basqaruyna ótken qazaqtar ómirinde kóptegen ózgerister bolghany anyq. 1966 jyldan 1976 jylgha deyingi shalys qadamyn «tórt kisilik tóbening lany» nemese «mәdeny tónkeris» dep ataghan qytaylar qazir «bir elde eki týzim» nemese «júngosha erekshelikke ie sosializm» degendi ózining basqaru baghyty etip, komunistik jýiede júmys istep keledi. Desede «Júnghosha erekshelikke iye» degen anyqtauysh qosuy qaghaz jýzinde kommunistik partiyanyng basqaruyndaghy sosialistik týzim degendi bildirgenimen is jýzinde kapitalizmning ekenomikalyq baghytyn ústanatyn el degeni eken. Yaghnyy iydeyalogiyasy komunistik, ekonomikasy kapitalistik jýiemen damyp kele jatqany kózge kórinip, sanagha sinip túr.

Qytay memleketining qazaqtardy basqaru sayasaty avtonomiya týzimi arqyly iske asatyn kórinedi. Ile, Altay, Tarbaghatay ýsh aimaqty qamtityn Ile Qazaq avtonomiyaly oblysy, Sanjy húizu(dýngen) avtonomiyaly oblysyna qarasty Mory qazaq avtonomiyaly audany, Qúmyl aimaghyna qarasty Barkól qazaq avtonomiyaly audany, Gansu ólkesine qaraytyn Aqsay qazaq avtonomiyaly audany bar eken. Búlargha avtonomiya 1954 jyly berilipti.

Qytay halyq respublikasynyng últtyq territoriyalyq avtonomiya zany QHR 6-kezekti mem­lekettik Halyq Qúryltayynyng 2-mәjilisinde 1984 jyly 31-mamyrda maqúldanyp, 9-kezekti memlekettik Halyq Qúryltayy túraqty komiytetining 20-mәjilisining 2001 jylghy 21-aqpandaghy «Junhua halyq respublkasynyng últtyq territoriyalyq avtonomiya zanyna ózgeris engizu turaly qaulysyna say» ózgeristerge úshyraghan eken.

Avtonomiya zanynda avtonomiya alghan últqa qaratylghan tómendegidey jenildikteri  bar:

9-tarmaqta «...әrqanday últty kemsituge jәne ezuge tiym salynady, últtyq yntymaqty býldiretin jәne últtardy bólshekteytin әreketterge tiym salynady» delinse, 10-tarmaqta: « últtyq avtonomiyaly jerlerding avtonomiya organdary óz jerindegi últtar da óz últynyng til-jazuyn qoldanu jәne damytu bostandyghy, óz salt-sana, әdet-ghúryptaryn saqtau nemese ózgertu bostandyghy boluyna kepildik etedi» delingen. Al 11-tarmaqta:  «Últtyq avtonomiyaly jerlerding avtonomiya organdary әr últ azamattarynyng diny senim bostandyghyna kepildik etedi» delinse, 17-tarmaqta: «avtonomiyaly rayonnyng tóraghasy, avtonomiyaly obylystyng bastyghy, avtonomiyaly audannyng әkimi territoriyalyq avtonomiya alghan últtardyng azamattarynan bolady» delingen. Til mәselesine kelgende,

21-tarmaqta: «Óz qyzmetinde jalpylyq qoldanylatyn birneshe týrli til-jazudy qatar qoldanatyndar territoriyalyq avtonomiya alghan últtardyng til-jazuyn negiz etse bolady» - degen siyaqty kóptegen tiyimdilikter qarastyrylypty.

Shyn mәninde qytay reforma­synyng terendeuine baylanysty avtonomiya sayasatyndaghy «avtonomiya qúqyn alghan jerlerde sol últtyng til, jazuy qoldanylady. Sol últtyng ókili negizgi basshylyq orynda bolady» degenderi kýn sanap әlsirey bastaghany jii aitylady. «Barlyghyn bir ghana últtyng atymen baylanystyratyn» ýrdis kýn sayyn úlghayyp keledi eken. Tipti bizdi bastap jýrgen jigitterding ózi ekining birinde shyr-pyr bolyp, «qytay sayasatynyng abzaldylyghyn» jii dәripteumen boldy.

Mory jaqqa bizden búryn jolgha shyqqan Shәmis Qúmarúly audan әkimining orynbasary Erbol Donayúlyn ertip aldymyzdan tosyp túr eken. Bizdi birden «Toranghy» qonaq ýiine týsirip, el men jerding qyr-syryn tanystyra bastady.

Mory qazaq avtonomiyaly audanynyng jer kólemi 22 myng 171 sharshy kilometr bolyp, múnda 100 myngha tarta halyq túrady eken. Onyng tórtten biri, yaghnyy 25 myny qazaqtar eken. Qazaqtardyng bir bólimi audan ortalyghynda әr týrli últtyq qolóner búiymdaryn jasap satsa, kóp bólimi auyldy jerde eginshi-malshy bolyp tirlik keshedi eken. Audan ortalyghynda әjeptәuir orta mektebi, emhana taghy basqa da halyqtyq qúrylymdary bar eken.

Audan jaghdayymen qysqasha tanystyrghan qonaq iyeleri bizdi Ingibúlaq auylynyng jaylauyna qaray bastady. Qalanyng shang jútyp jýrgen adamdaryn taza auamen tynystatayyq degen meymandostyqtary boluy kerek. Biz el men jerding jaghdayyna qúlaq týrip, jerlik shejireni tyndaugha da әuestene berdik. Ózining tughan auyly bolghandyghynan ba Shәmis Qúmarúly búl ólkening oy men qyryna әbden tanys eken. Auzy sózden bosamay biraz tarihty audaryp-tónkerdi:

- Tarihshy ghalym Nyghmet Mynjany aghamyzdyng keltirgen derekterine negizdelgende 7-8 ghasyrlarda qazaqtyng kerey taypasyn qúraghan shep, sep, baylau, qoylau siyqty taypalardyng bir bólimi osy ónirlerde jasaghan desedi. 607 jyly shep taypasynyng bastyghy Kerinerkin han taghyna otyryp, ózin «IYzen bagha qaghan» ataghan eken. Bizding Mory audanyndaghy eski júrttar men jaylaulyqtardyng bir bólimin halyq sol IYzen bagha qaghannyng júrty dep jýr. Búl derekterdi Nyqang qytaydyng kóne tarihynan alghanyn aitqan edi. Al Ingi degen búl jerding atauy da sol kezdegi taypalardyng birining hanshayymynyng aty desedi.

Biz Shәmisting әngimesine tamsana otyryp, «Ingi» degen sózding dybystyq jaqtan «Enlikke»-de jaqyn keletinin bayqadyq. Qalayda halqymyzdyng ejelgi taypalary meken etken eski júrttyng birinde jýrgenimizdi bildik.

Bizdi tau elining peyilimen qarsy alghan Ingibúlaqtyqtardyng yqylasy da ystyq boldy.

Tarihtyng qatpary qalyng telegeyine ýnilgende kóne kók týrikter mekeni bolghan, baghzydan ata-babalarymyz kýl tókken qasiyetti mekenning biri altyn Altaydyng da anyzy az emes qoy. Áriyne, bizding endigi saparymyz sol darhan dalagha turalanyp, 24 shildede úly Ertis bastau alghan Ór Altaygha at basyn búrdyq. San aluan anyzgha jýkti bolghan Altay dalasynyng aqyn-jyraulargha ghana meken emes, tolarsaghynan qan keshetin batyrlardy tughanyn iysi qazaq biledi. Sonyng ishinde Abylaymen tize qosa otyryp jongharlardy jenude eren erlik kórsetken Er Jәnibektey erding úlarday shulaghan úrpaghy men ózining qara shanyraghynyng Ór Altaydyng Shingilinde otyrghanyn bireu biledi, bireu bilmeydi. Óli razy bolmay, tiri bayymaydy dep biletin qazaq joralghysyn qúrmettep, el men jerine qorghan bolyp, osy ónir әdebiyetining altyn ózegine ainalghan Er Jәnibek atamyzdyng qara shanyraghyna sәlem beru, dúgha oqu onsyz da ishki paryzymyz edi. Tipti әdebiyetimizding sheshendik sóz óneri sóz bolghanda da ekining birinde Er Jәnibek aitypty deytin kesteli sózderding aldymyzdan kóldenendeytini de ótirik emes.

Er Jәnibek babamyzdyng tike úrpaqtarynyng Qytay asyp ketui jәne orys-qytay arasyndaghy әr týrli kózqaras úqsamastyqtary saldarynan batyrdyng esimi Qazaqstanda keshteu kóterilip edi. Tarihy derekter men shejirelerde aishyqty izimen jazylghan osy túlaghanyng el men jerine tolyq tanystyrylmauy bizdi de qynjyltqan bolatyn. Úly túlghanyng esimin úlaghattau maqsatynda 2006 jyly 9 mausymda Almaty qalasynda «Eline úran bolghan Er Jәnibek» atty halyqaralyq konferensiya ótkizgen bolatynbyz. Sol konferensiya sheshimine oray batyrdyng jalanash jatqan qabirine kórnekti kesene, ýlken eskertkish qon, kóshe atyn beru, batyr atynda kitaptar shygharu tektes kóptegen iygi júmystardy atqaru kózdelgen edi. Sodan bergi tórt jylda ashy terimizding tәtti jemisin kórdik. «Er Jәnibek halyqaralyq qoghamdyq qoryn» qúryp, qor tónireginde kóp júmystar tyndyryldy. Batyr atynda «Er Jәnibek» kitabynyng eki tomy jaryq kórdi. Almaty qalasynan batyr atyna kóshe berildi. Qanat Sýleymenovtay azamattyng demeushiligimen batyr basyna aibyndy eskertkish qoyyldy. Kóptegen maqalalar jarialandy. Sóitip eldigimizdi kórsetip, halqynyng batyryn qayta ózine tabystadyq. Er Jәnibek esimi Alty alashqa maghlúm boldy.

Atalghan sharalardyng birazyna Altaydan arnayy shaqyrylghan Er Jәnibek babamyzdyng jetinshi úrpaghy, әnshi-sazger Saghdat Myrzahmetúly da kuә bolyp edi. Bizding de qara tartyp bara jatqanymyz sol Saghdattyng otbasy ghana bolyp qalmastan Ór Altaydyng eng basyndaghy audan esepteletin Shingil jerinen Altaydaghy saparymyzdy bastap, Ertisti qualay jýrip, osy ónirding әigili tumalaryna taghzym jasau edi.

Ór Altay jerine ilingen sayyn marqúm Halifa Altaydyng «Saghyndym qayran Altay» atalatyn saghynyshty әni esimizge týsti.

Án ólkem, qayran Altay,

ósken jerim,

Kir juyp kindigimdi

kesken jerim.

Dýniyening tórt búryshyn

sharlasamda,

Esimnen esh ketpeydi darigha-ay

kóshken jerim.

Jalghan-ay!

***

Saghyndym alabóten Sartoghaydy,

Tal-terek, qayynmenen

qaraghaydy.

Sayraghan myng qúbyltyp

búlbúlymen,

Aspanda shyryldaghan,

darigha-ay, boztorghaydy.

Jalghan-ay!...

Biz Halifa Altaydyng tuyp ósken jerinen - Búlghyn ózeni qiyp aghyp jatqan Sartoghaydy kesip, Shingil qalashyghyn betke alyp kelemiz. Aspanda shyryldaghan dala torghayy - Halifanyng saghynyshy! Mýmkin ruhy torghaygha ainalyp osy dalany - kir juyp, kindik kesken qasiyetti ólkesin sharlap jýrgen shyghar.

Búl ghana emes Sartoghay atauy auyzgha alynsa talay shejirening shekesi kórinedi. Ospan tónkerisine qatysty әngimelerde 1943 jyldyng kýzinde osynda bekingen Gomindang sherigine tútqiyl shabuyl jasaghan qazaq sarbazdarynyng erligi aitylatyn. Ospan batyrgha serik bolghan Súlubay syndy erler de osy ónirde qanattanyp, tughan dalasynyng bir biyigin jastanyp qyrshynynan qiylghan edi-au. Artyna qalghan «Súlubay әni»: «Shingilding móldir suynday, dep salghan әnim Súlubay» -dep әli de asqaqtata, saghynyshpen aitylyp jatqanday seziledi. Endi qarasaq búl ólkening әr bir tasy sol ghajayyp tarihty bauyryna basyp jatqanday bilinedi.

Biz Shingil qalashyghyna iline bere aldymyzdan kýtip túrghan Saghdat Myrzahmetúly men Tólegen Qúmarúly bastaghan shaghyn top auyldaryna qaray jeteley jóneldi.

1756-1757 jyldary Jongharlar bir jola tynyshtalghannan keyin Er Jәnibek babamyz bastaghan bir bólim el qazirgi Shyghys Qazaqstan jerine qaray kóship, qabyrghalas otyrghan aghayynnyng birazy Batys Qazaqstanda qalyp qoyghan edi. Ásirese qúramymyzdaghy Túrsynbek Kәkishev, Maqsút Temirbaev, Temirhan Ýndemesov ýsheuimiz sol airylyp qalghan aghayynnyng artynan Jәnekenning auylyna alghash ret at basyn búryp kele jatqan aghayyn eseptelemiz. 260 jylday kórispegen tuystar saghynyshpen qauyshtyq.

Er Jәnibekting kindiginen Noghay, Baljan, Bәitik ýsh úl bolyp, Shingildi mekendegen batyrdyng qara shanyraghyn ústaushy Noghaydan taraytyn Elubay úrpaqtary eken. Biz týsken ýy Elubaydyng nemeresi Zaryqhannyng shanyraghy bolyp býgingi úyabasary Saghdat Myrzahmetúly eken. Jәnekeng úrpaghyndaghy eng ýlkeni 87 jastaghy Baymolla Syrghabayúly degen aqsaqal tósek tartyp jatqandyqtan bas qosugha kele almapty. Ospan alghash atqa qonghanda Abylaydyng Er Jәnibekke bergen aq tuyn kóterip shyghyp, kýreske úrandap ýn qosqan osy Zaryqhan batyr bolypty. Eki jarym ghasyr aman saqtalghan sol tu 1958 jylgha kelgende Altay aimaghynyng basshylarynyng qolyna týsip, iz-tozsyz joghalypty. Biz shanyraqqa sәlem bere kirip, dastarhannyng betin dúghamen ashtyq. Ári osy ýide saqtalghan Er Jәnibekting tuy salynghan, әli de kiyeli búiym retinde qasterlenip kele jatqan kóne sandyqqa kóz aidyn boldyq. Batyr ruhyna úsynghan shapanymyzdy auyldyng ýrkenderining biri Rahat Zaryqhanúlynyng ýstine japtyq. Olar da bizge arnayy syy dayyndap otyr eken, «batyr babamyzdyng tabaragy» dep arnayy shapandar japty.

«Biter isting basyna, jaqsy keler qasyna» degendey biz shaygha qanyp, aldyn ala soyylghan aq sarbastyng basyna bata jasaghan kezimizde shanyraq iyesi Saghdat ózderining «Sәliqa-Sәmen» operasyn qoyamyz dep múryndaryna su jetpey jatqanyn aitty. Ári túsaukeserge ýlgerip kelgenimizge quanyp, qúrmetti qonaq retinde teatrlaryna shaqyrdy. Izdegenge súraghan - bizge keregi de bauyrlarymyzdyng osynday әdebiy-mәdeny qimyldary ghoy. Quana kelisip, kórermen bolugha dayyn ekenimizdi bildiristik.

Audandyq mәdeniyet mekemesining paydalanuyna berilgen qalashyq ortalyghyndaghy klub ta әjeptәuir keng eken. Ýlken-kishi bauyrlarymyz da mol jinalypty.

«Sәliha-Sәmen» әsilinde ghashyqtyq dastan. 1946 jyly alghash jariyalanatyn kezde avtory Áset Naymanbayúly delinip, arada biraz dau tughan eken. Al ony Qyzyr Mamyrbekúly jazghan deushiler de kóp bolghan. Avtory kim bolsa ol bolsyn, jergilikti halyqtyng anyzy boyynsha oqigha osy Shingil jerinde bolghan desedi. Júrt sonyng kuәsi etip, Sәliha men Sәmen bekingen «Jayatas» degen jerdi kórsetedi. Dastan - qosyla almaghan eki ghashyqtyng tragedisymen ayaqtalady. Osy audandaghy kórnekti aqyn Maqsay Qojanayúly búghan senariy jazypty. Rejissory Isa Adubayúly degen jas jigit eken. Saghdat Myrzahymetúly Yasukeydi, Qanat Sәlimúly Sәmendi, Aqlima Aqanqyzy Sәlihany, Kýlina Hasenqyzy Hanymdy somdaghan búl qoyylymnyng asa sәtti jasalghanyna tebirengenimizdi jasyra almadyq.

Teatr óneri Qazaqstan qazaghynda belgili kezenge kóterilgenmen qytay qazaqtarynda joqtyng qasy edi. Al myna bastama sol sony soqpaqqa týren salghan eken. Bolashaghy búldyray bastaghan bauyrlarymyzdyng últtyq ónerin pәsh etken tamasha bastamasyna tanday qaghyp, aldymyzgha kelgen tilshiler tobyna da aghynan aqtaryldyq.

Shingil dalasy ónerding kenishi ghana emes talay aq iyq aqyndarlyng da órisi de bolghan eken. Búl dalany jyrymen dýbirletip ótken Arghynbek Apashbayúly (1883 - 1946 j.j.) Shynjandaghy qazaq jazba әdebiyetining negizin salushylardyng biri bolyp, onyng artynda «Jyr roman», «Qalam alyp Arghynbek», «Jer adamnyng anasy», «Jigit sol», «Jaqsy-jaman», «Nasihat», «Bir zaman», «Sayysker sarbazdardyng jayy», «Músa mergen», «Yryshandy joqtau» sekildi kóptegen enbegi qalypty.

 

Sol dýldýlderding kózi tiri ruhy bolghan, osy audanynyng tumasy qytaydaghy kórnekti aitys aqyny Qúrmanbek Zeytinghazyúlyna jolyghudyng da sәti týsti. Asqazannyng qaterli isigine shaldyghyp pyshaqqa týsip, ýiinde demalyp jatsada bizdi qonaq ýiden tauyp, biraz syr bólisti.

1958 jyly «últshyldargha» qarsy kýres túsynda әkesi qughyngha úshyrap, ózi de oqudan quylghan Qúrmanbek 1978 jyldan keyin ghana es jighan halyq qatarynda qyranday silkinip, aitys aqyndarynyng dauylpazyna ainalypty. Otyz jyl talmay shauyp, jiyrma mәrte bas jýldeni enshilep, «Erekshe enbek sinirgen halyq aqyny», «Halyq aqyny», «Qúrmetti aqyn» sekildi ShÚAR-dyng jogharghy dәrejeli marapattardyna ie bolypty.

Aytys ólenderi ShÚAR oqulyqtaryna kirip, «Aqyndar aitysy», «Jylyp ótken jyldar-ay» jyr jinaqtary jaryq kórgen eken. Aqyn jayynda «Nóser» atty maqalalar jinaghy da jaryq kóripti. 1991 jyly Qazaqstanda, 1992 jyly Týrkiyada, 1994-1996 jyldary Mongholiyada, 2006 jyly Germeniya, Fransiya, Gollandiya elderinde óner saparymen bolyp, alystaghy aghayyndardy da aqyndyq jyrymen susyndatyp qaytypty. Bir bólim shygharmalary qytay tiline de audarylypty.

Bir qyzyghy Shynjang qazaghynyng aitys óneri dese Qúrmanbek, Qúrmanbek dese Shynjang qazaghynyng aitys óneri auyzgha alynady eken.

Qytay qazaqtarynda 1905 jyldan bastap aitys ólender jazbasha taraghanymen, arnayy zerttelmegen. 1980 jyldardan beri qaray «Qazaqtyng bayyrghy aitystary» (1985j) «Aqyndar aitysy» (alty tom, 1933,1995, 1999, 2003j), «Óleng toyy» (1999j), «Qazaqtyng qazirgi aitystary» (2000j), «Qonyrobadaghy qonyr әuen» (2001j), «Aq ózen saltanaty» (2002j), «Jekpe-jek» (2003j) «Aytys - sóz barymtasy» (2005j) «Aqyndar aitysy» (2006j), sekildi kóptegen kitaptar jaryq kóripti. Búdan basqada Á.Qaliyúly, J.Myrzahanov, Subihay, B.Kәsey siyaqty ghalymdar men jazushylardyng enbekterining de zertteu ózegine ainalghan eken.

1979 jyly túnghysh ret ShÚAR ortalyghy Ýrimji qalasynda aqyndar aitysy ótkizilip, sonan bergi 30 jyl ishinde ShÚAR dәrejeli 4 ret, oblys dәrejeli kóp ret әrbir aimaqta jylyna 2 ret aitys ótip keledi eken. Aqyndar aitysy ondaghy bauyrlarymyzdyng últtyq bolmysyn saqtaytyn tamasha dәstýrli mektebine ainalghanymen quandyrady eken.

Qúrmanbek Zeytinghazyúly bastaghan dýbirli dodada Jamalhan Qarabatyrqyzy, Býbimәry Jaqypbayqyzy, Meyramhan, Berdihan Abayúly bastaghan Qayrat Qúlmúhamed, Erkin Iliyasúly, Ábdighani, Ayghanysh, Ghaziza, Shýghyla, Bauyrjan, Nýrziya, Serik, Shәken, Gymyngýl, Gýlden, Erjanat, Úljalghas, Qúmar, Gýlzira, Janar, Bekbolat, Liza sekildi aitys aqyndarynyng shoghyry qalyptasypty.

Shingilde bolghan azghana sәtterimizde Kýitýn televiziyasynyng tilshisi Aydynbek Shәriphanúly, Altay aimaqtyq televiziyasynyng tilshisi Zәtelbay Esterbayúly «Sәliqa-Sәmen» jayynda, Shynjandaghy qazaq әdebiyeti jәne Qúrmanbek aqyn jóninde de biraz lebizderimizdi jazyp alyp qaldy.

25 shilde kýni tanerteng Shingilden attanyp, Koktoghay audanyna qaray betaldyq. Shynjang qazaq әdebiyetining kórnekti túlghasy, әigili aqyn Aqyt Ýlimjiúlynyn, dalanyng kókjaly atanghan Ospan batyrdyng auyly, Ór Altay qazaqtarynyng alghashqy últ azattyq kýresine besik bolghan altyn úyagha soqpay ketuimiz mýmkin emes edi.

Kýrkirey aghyp jatqan asau Ertis, Altaydyng aspangha boy sozghan úly taulary talay-talay tarlan shejiresin shertkisi kelip oigha batyp jatqan siyaqty. Osy dalanyng bir býiirin týrtip qalsanyz boldy sóiley jóneledi eken. Sol tughan dalasy Aqyt jayynan da aqtaryla til qatady.

Aqyt Ýlimjiúly (1868-1940) aqyn jәne aghartushy, belgili qogham qayratkeri. Shynjannyng Kóktoghay audanynda tughan. Arab, parsy, monghol, orys tilderin mengergen. Shyghys klassikteri men qazaqtyng jyraularynan ónege qabyldaghan. 1891 jyly Qazan baspasynan «Jihanshah Tamúz Shaqúghly» atty kitaby jaryq kórgen, keyin ol kitap kóp ret basylghan. 1897 jyly orys ghalymy professor Nikolay Katanov «Deyateli» jurnalynyng sol jylghy 8-9 sanynda osy shygharma turaly toqtalghan, osydan keyin irkes-tirkes «Hissa habdý-mýlik» (1902, 1904, 1909 j.), «Ahual qiyamet» (1908 j.), «Ádeby ghahliya» (1909 j.), «Kerey ishany Múhammed mumiyn» (1909 j.), «Hissa Seyfulmәlik» (1895, 1909, 1914), hissa «Seyd Jaghfar sham әulie súltan Seyd» (1894 j.) sekildi toghyz kitaby Qazan, Orynbor, Semey baspalarynda 17 ret basylghan.

1991 jyldan beri mongholiyada «Qajybayan», «Aqiretbayan», «Jihanshah», «Ghahyliya» sekildi tórt kitaby, Shynjanda tandamaly shygharmalarynan eki tomy, atajúrt-Qazaqstanda 2007 jyly «Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy» jaghynan «Jihanshah» atty tandamaly tomy jaryq kórse, 2008 jyly Almaty qalasynda aqynnyng 140 jyldyghy saltanatpen atap ótilgen edi. Sonday ayauly jandy Shyng Shysay syndy zúlym 1940 jyly 72 jasynda Ýrimji týrmesinde jauyzdyqpen qinap óltirgen eken.

Aqyt Ýlimjiúlynyng Shynjang qazaq әdebiyetining ghana emes kýlli qazaq jazba әdebiyetining irgetasyn qalaushylardyng biri ekendigine júbanghanymyzben sýiegi jerlengen Shәkýrti jerindegi qabirining basyna әlige deyin eshqanday eskerkish qoyylmaghany kónilimizdi qúlazytty.

Aqynnyng kózi tiri úly, belgidi dintanushy ghalym Ghazez Aqytúlyn izdep edik, ol kisi syrt audandardyng birine jolaushylap ketipti. Bizding osy auylgha at basyn tiregenimizdi estigen Qyzyr Aldajarúly degen Aqyttyng marqúm bolghan aqyn nemeresinen tughan Sayran Qyzyrúly, Ospan batyrdyng nemeresi Núrlan Nәbiyúly jәne aqyn Naghyz Múhamedúly, orta mektep múghalimi Tolqyn Soghysayúly aldymyzdan shyqty. Tektilerding túqymy qúr jiberuden úyalsa kerek, uaqytymyzdyng tarlyghyna qaramay kiyiz ýili sayajaydyng birinen arnayy dastarhan jayyp, aqsarbastyng basyna bata qyldyrdy. El men jerding әngimesi shertilip, sóz eki el arasyndaghy kósh-qon taqyrybyna auysqanda Naghyz Múhamedúly mynaday әngime aitty:

- Qazirgi kóshi-qonnyng toqyrauyna sebepting kóbi Qazaqstan jaghynan bolyp otyr. Ýrimjidegi elshilik vizany uaqytynda ashpay, kem degende 1-2 ay ústaydy. Al jaqynda sheshem men bauyrlarymdy kóshirip, Zaysannyng Mayqapshaghay keden beketinen ótkizip keldim. «Alyp jýrgen traktorlaryng bar eken» -dep óndiris qúraly retinde paydalanyp jýrgen óz mýlikterine kedennen óterde 33 myng qytay yuanyn aldy. Búl degen súmdyq qoy! Azghana aqshamen bara jatqan olar barghanda qalay kýn kóredi? Al kóshirisip baryp ony kórip túrghan mening qasymdaghy jigitter jaghasyn ústady. Olar da kóshpek niyette edi. Ana súmdyqty kórip ýmitteri selge ketti. Al Qazaqstan jaghy osynday mәselelerdi jónge sala almay otyrghanda qalay kóship barmaqpyz.

Biz Naghyzdyng nazyna jauap bere almay tómenshiktey berdik. «Áy, úyatsyzdar-ay!» -dep ishtey ghana qynjyldyq. Bir bayqaghanymyz búl Naghyzdyng ghana janayqayy emes, talay aghayynnyng ókpesin qara qazanday qylghan shyndyq eken. Tipti kóptegen aghayynnyng keri kóship ketuine sonday soraqylyqtar sebep bolghan kórinedi. Batyr elding әuletinen batyra aitqan sóz estisek te ondaghy aghayyndarmen qimay qoshtastyq.

Audan ortalyghynan shygha bere Ospan jayyndaghy әngimeni taghy bir mәrte aitysyp, shalghayda jatqan batyr qabirine syrttay bet sipaugha mәjbýr boldyq.

Shyghys Týrkistan atalghan Shynjang ónirinen shyqqan últ-azattyq qozghalysynyng jetekshisi, halyq batyry Ospan Slamúly (1899-1951 j.j.) osy audannyng Óndirqara degen jerinde tughan.

1934 jyly Mongholiyanyng Bayan-Ólgey jerine baryp jýrip, Ospan qolgha týsip, ózin ústamaqshy bolghan әskerding bireuin óltirip, bir besatar, bir qylysh, 500 oq alyp qútylady. 1936 jyly "qúral jinau jýrgizilgende " amalsyz bir bólimin tapsyryp beredi. 1939 jyly 24 jeltoqsanda Aqyt qajy ústalghannan keyin Esimhanmen aqyldasyp ekeui atqa qonady. Esimhan jýirik at tabugha, Ospan qaru-jaraq dayyndaugha kelisip, uaghda boyynsha tez qarulanady. 1940 jyly aqpanda Kóktoghay audany әkimi Shýy Ryling men qasyndaghy saqshy bastyqtaryn tarpa bas salyp, basyn kesip qoldaryn qandaydy. Osylaysha Ospan batyr últ-azattyq kóterilisining piltesin tútandyrady. Osydan keyingi úzaq jyldyq últ-azattyq kýresine tikeley jetekshilik etedi. 1945 jyly qyrkýiekte býkil Altay aimaghyn qytaylardan azat etip, ózi aimaqtyng uәlii bolady. Uang Jyn bastaghan qyzyl qytaylardyng Shynjang jerine kiruimen Gansu jerine qaray shegine soghys jasaydy.

1951 jyly aqpanda Qanambal tauynyng Hayzy degen jerinde qapyda qolgha týsip, 1951 jyly 28 sәuir kýni qytay kommunisterining әskery sotynyng ýkimimen atylghan eken. Qazirgi kezde ondaghy ýkimet Ospandy «bandy» dep ataytyndyqtan júrttyng bәri ony ashyq әngime qyludan qorqady. Desede, aghylshyn jazushysy gofedey Liyastyn: «Ospan batyr eger búdan bes-alty ghasyr búryn dýniyege kelgende atalary Mónke, Shynghys jәne Temirlan dengeyles úly qolbasshy bolar edi» dep bagha bergeni talay oilargha jeteleydi.

Seyithan Ábilqasymúlynyng "Ospan batyr " romany (Almaty, "Ana tili" baspasy), Jaqsylyq Sәmiytúlynyng "Sergelden" romany (Almaty, "Ana tili" baspasy), "Ospan batyr " maqalalar jinaghy (Almaty. "Arda"baspasy 2007j) sekildi kitaptar arqyly da qazaqstandyq oqyrmandar batyr esimine birshama qanyq. 2009 jyly qyrkýiekte Almaty qalasynda batyrdyng 110 jyldyghy arnayy atap ótildi.

Kóktoghaydyng kóp shejiresining biri «Býrkitbay batyrdyng әni» bolsa, endi biri әigili Zuqa batyrdyng hikayasy ekenin biletinbiz. Ýrimji-Altay tas jolynyng jiyeginde - aldymyzdaghy Belqúdyq degen jerde ýlken qorymda zúlym ýkimetke qarsy shyqqan qas batyrdyng sýiegi jatyr. Búl kýnderi ýlken ziratqa ainala bastaghan qalyng mazarlyqty kórgende eriksiz tizginimizdi irkip, tizemizdi býktik. Batyr ruhyna dúgha baghyshtadyq.

1928 jyly dәl osy júrtta otyrghanda Altay aimaghyndaghy qytay úlyghynyng júmsauymen Ma Daryng degen dýngen qapiyada býkil auyldaghy elu neshe adamdy qyryp, Zuqanyng basyn kesip alyp, Sarsýmbe qalasyna aparyp qúlaghynan ilip qoyghan eken. Sondaghy shahitterding bәri de osy ziratqa qoyylypty. Keyinnen, yaghny 1980 jyldardyng basynda Týrkiyadaghy úly Sauat qajy Zuqaúly tughan jerine oralyp, búrynghy eski mazardyng syrtyn qyzyl kirpishpen qorshap, jana qorghan túrghyzypty.

Jәbir-japa kórgen eline qorghan bolghan Zuqaday erin halqy da qasterlep olay-búlay ótken jolaushynyng bәri onyng basyna týsip qúran oqityn bolypty. Ospan batyr da óz kezinde osy Zuqa batyrdan bata alghan dep anyz etisedi júrt. Erding egeyligi jayynda syr shertetin Batyrhan Qúsbeginning «Zuqa batyr» romany Qazaqstanda da jaryq kórip edi.

(Jalghasy bar)

«Jas qazaq ýni» gazeti