بۇگىنگى قازاق ادەبيەتى ءسوز بولعاندا شىنجاڭداعى قازاقتاردىڭ ادەبيەتى تۋرالى اۋىز اشپاۋ مۇمكىن ەمەس. الىس تا بولسا جاقىن، جاقىن دا بولسا الىستاپ بارا جاتقان اسىلىمىزدىڭ قيىعى، التىنىمىزدىڭ سىنىعى بولعان ونداعى ەل مەن جەردىڭ تاعدىرى ءبىزدى دە الاڭداتاتىن ەدى. مىڭ ەستىگەننەن ءبىر كورگەن ارتىق. ونداعى اعايىننىڭ سوڭعى حال-كۇيى قالاي، اسىرەسە مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى قاي دەڭگەيدە؟ وسى سۇراقتاردىڭ مازالاعانىنا دا از بولعان جوق. بۇرىندارى دا ات باسىن بۇرىپ اعايىنعا سالەمدەسۋدىڭ رەتى كەلگەنمەن جاڭا عاسىردىڭ العاشقى وندىعىننان كەيىنگى وسى ساپاردىڭ جۇگى دە اۋىرلاۋ ەدى. ءسويتىپ شاعىن ەكسپەدەتسيا قىتايدىڭ شىنجاڭ ولكەسىن بەتكە الىپ 2010 جىلى شىلدەنىڭ 21-ىندە جولعا شىقتىق.

بۇگىنگى قازاق ادەبيەتى ءسوز بولعاندا شىنجاڭداعى قازاقتاردىڭ ادەبيەتى تۋرالى اۋىز اشپاۋ مۇمكىن ەمەس. الىس تا بولسا جاقىن، جاقىن دا بولسا الىستاپ بارا جاتقان اسىلىمىزدىڭ قيىعى، التىنىمىزدىڭ سىنىعى بولعان ونداعى ەل مەن جەردىڭ تاعدىرى ءبىزدى دە الاڭداتاتىن ەدى. مىڭ ەستىگەننەن ءبىر كورگەن ارتىق. ونداعى اعايىننىڭ سوڭعى حال-كۇيى قالاي، اسىرەسە مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى قاي دەڭگەيدە؟ وسى سۇراقتاردىڭ مازالاعانىنا دا از بولعان جوق. بۇرىندارى دا ات باسىن بۇرىپ اعايىنعا سالەمدەسۋدىڭ رەتى كەلگەنمەن جاڭا عاسىردىڭ العاشقى وندىعىننان كەيىنگى وسى ساپاردىڭ جۇگى دە اۋىرلاۋ ەدى. ءسويتىپ شاعىن ەكسپەدەتسيا قىتايدىڭ شىنجاڭ ولكەسىن بەتكە الىپ 2010 جىلى شىلدەنىڭ 21-ىندە جولعا شىقتىق.

1856-1857 جىلدارعى شوقاننىڭ قاشقاريا ساپارىنان كەيىن ءبىر عاسىردان سوڭ ادەبيەتىمىزدىڭ الىبى سابەڭنىڭ - ءسابيت مۇقانوۆتىڭ 1956 جىلى وسى ەلدە بولعانى تاريحقا بەلگىلى. سابەڭ بۇل ساپارىندا جالپى قىتاي ەلىنىڭ تاريحى، مادەنيەتى مەن ادەبيەتى توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاپ قانا قالماي، ونداعى قانداستار تۋرالى دا قالام تەربەگەن بولاتىن. جانە دە ساپاردى ات ۇستىندە ەمەس، اعايىننىڭ اراسىندا اۋناپ-قۋناپ، ەمەن-جارقىن اشىق اڭگىمەمەن وتكىزگەن. وكىنىشكە قاراي سابەڭ سالعان سارا جول ەكى يمپەريا اراسىنداعى الاكوزدىك سالدارىنان ءبىر مەزەت ءۇزىلىپ قالدى. تەك قازاقستان ەلدىگىن قايتارىپ الىپ، كوك بايراعىن جەلبىرەتكەننەن كەيىن عانا بارىس-كەلىس قايتا جالعاندى. ارنايى بولماسا دا ونداعى اعايىندار اراسىندا بولعاندار از ەمەس. دەسە دە ، كوپ ساندى اڭگىمەلەردىڭ بەلگىلى سەناريدەن اسا الماي، ادەمى قالا مەن ءدامدى داستارحان شەڭبەرىندە قالىپ قويعانى دا شىن. ولاي بولسا ءبىزدىڭ بۇل ساپارىمىز قالاي بولماق؟

ءبىز مەملەكەتتىك تۇرعىدان نەمەسە قوعامدىق توپتاردىڭ بارىس-كەلىس شارتى ارقىلى جۇرسەك، ماسەلەنىڭ ءمانى كۇردەلەنە تۇسەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى ەدى. ەندەشە ونداعى ادەبيەتتىڭ تۋىپ-قالىپتاسۋىنا تۇپكىلىكتى اسەر ەتكەن قارا شاڭىراقتارعا كىرۋ ارقىلى اڭگىمەنى ارى قاراي ءوربىتۋ - ءوز ءجۇرىس-تۇرىسىمىزعا بارىنشا يكەمدى كورىندى. وسى وي-جوبا بويىنشا باستالعان ساپارىمىزدىڭ العاشقى تۇراعى شۇار-دىڭ مادەنيەت ورتالىعى - ءۇرىمجى قالاسىنان باستالدى.

قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ جالپى جاعدايىن جىلىكتەپ بەرەدى-اۋ دەگەن سەنىممەن، ەڭ اۋەلى شىنجاڭ ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، قىتاي مەملەكەتتىك جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، كورنەكتى جازۋشى ءشامىس قۇمارۇلىن ىزدەپ تاپتىق. قىتاي مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ، مەملەكەتتىك ءبىرىنشى دارەجەلى جازۋشى اتاعىنىڭ يەگەرى اتانعان ءشامىس جانە ونىڭ ەڭبەكتەرى تۋرالى دا ءبىراز بىلەتىن ەدىك.

1952 جىلى 15 ساۋىردە قحر، شۇار موري اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن ش.قۇمارۇلىنىڭ «ءۇمىت ۇشقىنى»، «قارامايلى اڭىزى»، «ءبىر تامشى قان»، «جۋساندى دالا»، «ارشالى تاۋداعى ءان»، «اق سەركە مەن كوك سەركە»، «قيا جول»، «بوكە باتىر»، «كوز جاسى سارقىلمايدى»، «ەر جانىبەك»، «تۇعىرىلحان»، «ەرتىس كىلكىپ اعادى»، «جارىق دۇنيە»، «قيلى جىلدار» سەكىلدى كىتاپتارىنا دا سىرتتاي قانىق بولاتىنبىز. سونىڭ ىشىندە «بوكە باتىر»، «كوز جاسى سارقىلمايدى»، «ەر جانىبەك» روماندارى قازاقستاندا دا جارىق كورىپ، مۇنداعى وقىرماننىڭ دا ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن ەدى.

ءشامىس قۇمارۇلىنىڭ بىزبەن بولعان العاشقى اڭگىمەسى مەن ءوز تۇيگەندەرىمىزدەن ءبىز بۇگىنگى شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىنەن مىنالاردى بىلدىك.

شىڭجاڭداعى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋىندا قۇنانباي بالاسى ابايدان كەيىن اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ الاتىن ورنى اسا جوعارى ەكەن.

اقىت قولىنا كەشتەۋ تيگەن ابايدىڭ 1909 جىلى شىققان كىتابىمەن اسقار تاتانايۇلى 1915 جىلى تانىسىپتى. ودان كەيىن 1920 جىلدار تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ (1903-1947) قازاقستان جەرىندە بولىپ قايتۋى، 1916 جىلى اسەت نايمانبايۇلىنىڭ (1867-1923), جۇسىپبەكقوجا شايحىسلامۇلىنىڭ (1857-1937) قىتاي جەرىنە ءوتۋى، زيات شاكارىمۇلى سەكىلدى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراۋشىلاردىڭ قىتايعا قاشىپ كەلۋى ەكى ەل اراسىنداعى ادەبي-مادەني بايلانىستارعا مۇرىندىق بولىپ، ونداعى ادەبيەتتىڭ قالىپتاسۋىنا يگى ىقپال جاساعان كورىنەدى.

اباي ولەڭدەرىمەن جارىسا جەتكەن م.جۇماباەۆ، م.دۋلات، ب.مايلين، ا. بايتۇرسىنۇلى، س.تورايعىروۆ، ش.قۇدايبەردىۇلى، م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ ج.ايماۋىتوۆ، ءى.جانسۇگىروۆ، س.سەيفۋللين، ەسىمدەرى وسىدان باستاپ شەتەل قازاعىنا دا كەڭىنەن تانىمال بولا باستاپتى.

ءسويتىپ، اتى اتالعان تاريحي تۇلعالاردىڭ يگى ىقپالىندا شىڭجاڭ قازاق ادەبيەتى قالىپتاسىپ، ونىڭ كوش باسىندا جۇسىپبەك شايحىسىلامۇلى، اسەت نايمانبايۇلى، اقىت ءۇلىمجىۇلى، تاڭجارىق جولدىۇلى، نۇرتازا شالعىنباەۆ، دوسبەر ساۋرىقۇلى، دۋبەك شالعىنباەۆ، اسقار تاتانايۇلى، نيعىمەت مىڭجانۇلى، ارعىنبەك اپاشبايۇلى سەكىلدى بەلگىلى تۇلعالار بولعان ەكەن. بۇلار اۋىز ادەبيەتىنىڭ باي ۇلگىلەرىنەن مەيىلىنشە سۋسىنداۋمەن بىرگە، شىعىستىق جانە باتىستىق ادەبيەتتىڭ ۇلگىلەرىمەن دە بەلگىلى دارەجەدە تانىسىپ، كەڭەستەر وداعىنداعى اقىن-جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن دە وقىپ ءوز توبىنان وزىپ شىعىپتى. بۇلارمەن قاتار نەمەسە سوڭدارىنان جەتكەن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىسىن جالعاعان ءارى ايتىس اقىنى، ءارى جازبا اقىن داستۇرىندەگى - اسىلحان مىڭجاسارۇلى، ءارىپجان جانۇزاقۇلى، راقىمجان مەشپەتۇلى، سۇلتان ءماجيتۇلى، سماعۇل قاليۇلى، وتارباي دۇيسەنبىۇلى بولماس تولەمىسۇلى، بوزداق دۇزبەمبەتۇلى سەكىلدى بەلگىلى دارىندار بولىپتى.

شىنجاڭ قازاقتارى ءوز ادەبيەتىن قالىپتاستىرعاننان كەيىن قاۋسىلحان قوزىباي، قۇرمانالى وسپانۇلى، راحمەتوللا اپشەۇلى، ماعاز رازدانۇلى، كۇنگەي مۇقاجانۇلى، ومارعازى ايتانۇلى، قاجىعۇمار شابدانۇل، جۇماباي ءبىلالۇلى، ورازحان احمەتۇلى سەكىلدى كوپتەگەن اقىن-جازۋشىلار ومىرگە كەلىپتى. وسىلارمەن قاناتتاس قالام تەربەگەن جاقسىلىق ءساميتۇلى دەگەن جازۋشىنىڭ قازاقستانعا كەلىپ، «سەرگەلدەڭ» اتتى رومانى اقىلى قازاق وقىرماندارىنا جاقسى تانىس ەكەنىن دە بىلەتىن ەدىك.

جازۋشىلاردىڭ قوعامدىق ۇيىمدارىنان قىتاي مەملەكەتتىك جازۋشىلار قوعامى جانە ونىڭ شىنجاڭداعى بولىمشەسى (شىنجاڭ جازۋشىلار قوعامى) ونىڭ قول استىندا جۇمىس اتقاراتىن ىلە وبلىستىق جازۋشىلار قوعامى، ايماقتىق جازۋشىلار قوعامدارى بار ەكەن. سوڭعى جىلدارى از ۇلت قالامگەرلەرى اراسىندا «تۇلپار» ادەبي سىيلىعى سەكىلدى ارنايى ماراپاتتار تاعايىندالىپتى. قازاق قالامگەرلەرىنىڭ شىعارمالارى وزگە ۇلت تىلىنە دە اۋدارىلىپ تۇرادى ەكەن.

ءبىر قىزىعى، بىزدە ون ميلليونداي قازاققا ارناپ شىعارىلاتىن كىتاپتاردىڭ تارالىمى ەكى مىڭ دانامەن شەكتەلسە، ونداعى ءبىر جارىم ميلليون قانداسىمىزدىڭ شىعارىپ وتىرعان كىتاپتارى ءۇش مىڭ دانادان جوعارى ەكەن.

ءبىزدىڭ جالپى بۇيىمتايىمىز­دىڭ ادەبيەت وكىلدەرىمەن كەزدەسۋ ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن ش.قۇمارۇلى ءۇرىمجى قالاسىندا تۇراتىن ءبىراز قالامگەرلەرگە تەلەفون شالىپتى. باس قوسۋىمىزدى دا جەرگىلىكتى ءداستۇر بويىنشا داستارحان ۇستىنە ورايلاستىرىپتى.

شىلدەنىڭ 22 كۇنى ءۇرىمجى قالاسىنىڭ ورتالىعىنداعى «اقبۇلاق» رەستورانىندا باس قوستىق. داستارحان باسىنداعى اقىن-جازۋشىلاردى بىردەن تانىستىرا باستاعان ءشامىس كەلۋگە ءتيىستى اۋەلحان قالي، باتىرحان قۇسبەگين، ءشايسۇلتان قىزىرۇلى سياقتى ءبىراز كىسىلەردىڭ وندا-مۇندا كەتۋىنە بايلانىستى كەلە الماي قالعانىن قىنجىلا ايتتى. ءبىز بارىنا تاۋبە قىلىپ شاكەن وڭالباەۆ، ابدەنباي باجاەۆ، حايشا تاباراكقىزى، قابدەن قادىرۇلى، ەلەۋسىز بەكتاەۆ، ازامات ىسقاقۇلى باستاعان ادەبيەتشىلەرمەن اڭگىمە دۇكەنىن قىزدىرا تۇستىك.

كونەنىڭ ارتى قازىرگىنىڭ قارتى سانالاتىن ەسكى كوزدەردىڭ ءبىرى شاكەن وڭالباەۆ قىتايدىڭ جاڭا ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىنگى العاشقى بۋىن قالام يەلەرىنىڭ وكىلى رەتىندە اقىندىعىمەن اتى شىعىپتى. كەزىندە شىنجاڭ ءتىل ينستيتۋتىن قىتاي ءتىلى ماماندىعى بويىنشا ءتامامداپ، شىنجاڭ اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىندا، ولكەلىك ءتىل جازۋ كوميتەتىندە، شىنجاڭ حالىق كوركەمونەر باسقارماسىندا باسشى قىزمەتتەر اتقارىپتى. 1981-1989 جىلدارى شىنجاڭ جازۋشىلار وداعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، 1989-1970 جىلدارى شۇار ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ، 1998 جىلى زەينەتكە شىعىپتى. قازىردە مەملەكەتتىك ءبىرىنشى دارەجەلى جازۋشى اتاعىن الىپ، شۇار ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىنىڭ قۇرمەتتى توراعاسى، قىتاي جازۋشىلار وداعى مەملەكەتتىك كوميتەتىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى، شۇار ۇكىمەتى ءتىل-مادەنيەت زەرتتەۋ ورنىنىڭ زەرتتەۋشىسى، «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ اقىلشىسى سەكىلدى مىندەتتەر اتقارادى ەكەن.

«جىلدار سىرى»، «بۇركىتشى»، «جارقىن جول»، «جاسىل الەم»، «زامانداس»، «بايگە»، «ءبىزدىڭ اسقار» سەكىلدى كوپتەگەن كىتاپتارى جاريالانىپتى.

ءسوز كەزەگىندە ش.وڭالباەۆ ءوزى ۇزاق جىل قىزمەت ەتكەن شىنجاڭ باسپا ءسوزىنىڭ جاعدايىن قىسقاشا تانىستىرىپ ءوتتى.

1880-1890 جىلدار ىشىندە جۇسىپبەك شايحىسىلامۇلى، اقىت ءۇلىمجىۇلى باستاعان العاشقى ءبىر توپ اقىنداردىڭ قازان باسپاسىنان كىتاپتار شىعارا باستاۋى وسى ءوڭىردىڭ ءباسپاسوزىنىڭ العاشقى قادامدارى سانالادى ەكەن. 1933 جىلى شىڭ سىساي بيلىك باسىنا كەلگەننەن كەيىن، كەڭەس وداعىمەن دوستاسىپ، ولكە ورتالىعى ءۇرىمجى قالاسىندا جانە دە ىلە، التاي، تارباعاتاي ايماقتارىندا قۇرىلعان «قازاق-قىرعىز مادەني، اعارتۋ ۇيىمىنىڭ» ىقپالىمەن قازاق ءباسپاسوزى مەن وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا دا جاڭا قادامدار جاسالىپتى.

1935 جىلى ىلەدە قازاق تىلىندە «توڭكەرىس تاڭى» اتتى گازەت شىقسا، سول جىلى ءشارىپحان كوگەداەۆ كەڭەس وداعىنان باسپا ماشيناسىن الدىرىپ، 1935 جىلى قازىرگى «التاي گازەتىنىڭ» العاشقى سانىن «شىنجاڭ التاي گازەتى» دەگەن اتپەن شىعارعان ەكەن. ءارى بۇعان قوسا 1948 جىلى «تاڭ شولپانى» اتتى جۋرنال شىعىپتى. ال تارباعاتايدا سول جىلداردان باستاپ «ءبىزدىڭ ءۇن» اتتى گازەت، «جاڭا شينجاڭ» اتتى ماۋسىمدىق جۋرنال جارىق كورىپتى.

ۇرىمجىدە «شىنجاڭ گازەتىنىڭ» قازاق تىلىندەگىسى 1935 جىلدان شىعا باستاپ، ونداعى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ دامۋىنا نەگىز بولىپتى.

گازەت-جۋرنالدار شىعۋدىڭ سىرتىندا 1947 جىلى التايدا «ساليقا-سامەن»، 1948-جىلى قۇلجادا تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ «العاشقى جيناعى»، تارباعاتايدا نۇرتازا شالعىنباەۆتىڭ «كورگەن-بىلگەندەرىم» وچەركى، دۋبەك شالعىنباەۆتىڭ «كەدەي وقۋشىنىڭ تاعدىرى» اڭگىمەلەرى، ۇرىمجىدە نيعىمەت مىڭجانۇلىنىڭ «تۇرمىس ءتىلشىسى» كىتاپ بولىپ باسىلىپتى. سول جىلدارى ۇرىمجىدەگى شىنجاڭ گازەتى باسپا زاۋىتىندا «ابايدىڭ تاڭدامالى شىعارمالارى دا» كىتاپ بولىپ باسىلعان ەكەن.

قىتايدا جۇرگىزىلگەن «مادەنيەت توڭكەرىسىنە» بايلانىستى ءباسپاسوز قىزمەتى ءبىر مەزەت توقىراۋعا ۇشىراپ، 1980 جىلداردان كەيىن عانا قايتا جاندانىپتى.

«ۇلتتار باسپاسى» ، «شىنجاڭ حالىق باسپاسى»، «شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى»، «دەنساۋلىق، عىلىم-تەحنيكا باسپاسى»، «شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋ باسپاسى»، «ىلە حالىق باسپاسى» سياقتى باسپا ورىندارى ۇكىمەتتىك تاپسىرىستار جانە جەكە قارجى تابۋ جولدارىمەن ءارتۇرلى كىتاپتار شىعارادى ەكەن.

شۇار-نىڭ ورتالىعىنان - «شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمى»، «شىنجاڭ قوعامدىق عىلىم مىنبەسى» ، «شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋى»، «عىلىم بۇلاعى»، «شىنجاڭ سۋرەتتى جۋرنالى»، «كوكجيەك»، «شۇعىلا»، «مۇرا»، «وقىرمان ورەسى» سەكىلدى كوپتەگەن جۋرنالدار جانە دە شۇار-دىڭ رەسمي ورگانى - «شىنجاڭ گازەتى» شىعادى ەكەن.

بىزدە قازاق ءتىلدى تەلدەديدارعا قولىمىز جەتپەي جاتاتىن كەزدەر كوپ. ال وندا ەكى تەلەۆيدەنيا كانالى مەن ءبىر راديو (شىنجاڭ حالىق راديو ستانتسياسى) تەك قانا قازاق تىلىندە جۇمىس جۇرگىزەدى ەكەن. شىنجاڭ حالىق راديوسى 1955 جىلدان، شىنجاڭ تەلەۆيزياسى 1985 جىلدان قازاق تىلىندەگى باعدارلامالار تاراتا باستاپتى.

شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىندە سىن جانرى اسا مارقايىپ كەتپەسە دە، سىنشى-قالامگەرلەرى جاعىنان قۇر جاياۋ ەمەس كورىنەدى. اقىندىق تالانتىمەن اتى شىعىپ، «تاۋ بۇلاعى» سەكىلدى ەڭبەكتەر بەرگەن ابدەنباي باجاەۆ پروزا جانە سىن جانرىندا دا ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. وسى تاقىرىپ ءسوز بولعاندا ابەڭ ەڭ اۋەلى وزدەرىنىڭ كەزىندەگى كەڭەس وداعى قازاق ادەبيەتىنەن تولىق حابارى بارلىعىن ءبىراز اڭگىمە قىلدى. ءارى ادەبيەت زەرتتەۋ جانە سىن جانرى سالاسىندا ەڭبەكتەنىپ جۇرگەن جاقىپ مىرزاحان، احمەتبەك كىرىشباەۆ، اۋەلحان قاليۇلى، مىرزاحان قۇرمانبايۇلى، ومارحان اسىلۇلى، بەكسۇلتان كاسەيۇلى، قاۋسىلحان قاماجانوۆ، ءشارىپحان ءابداليۇلى، عازەز رايىسۇلى، اسان ابەۋۇلى سىندى ءبىر توپ قالامداستارىن اۋىزعا الدى.

شىنجاڭ قازاقتارىندا قولعا الىنعان جاقسى نارسەنىڭ ءبىرى - اۋدارما ءىسى. سونىڭ ىشىندە حايشا تاباراكقىزىنىڭ ەسىمىن بۇرىندا ەستيتىن ەدىك. حايشامەن بولعان اڭگىمەدەن ءبىز ونداعى قانداستارىمىزدىڭ اۋدارما سالاسىنداعى ەڭبەكتەرىنە ءبىرشاما قانىعىپ قالدىق.

ابىلاي زامانىنداعى قازاق-قىتاي بايلانىستارىنىڭ جيىلەۋى جانە قازاقتاردىڭ ەجەلگى مەكەنىنە ورالا باستاۋى ونداعى باۋىرلارىمىزعا اۋدارمانىڭ قاجەتتىلىگىن ەرتەدەن باستاپ-اق سەزدىرە باستاسا كەرەك. ارينە پەكينمەن اراداعى ءارتۇرلى بايلانىستاردىڭ ءتىلماشسىز وتپەگەنى بەلگىلى عوي.     1933-1934 جىلداردان باستالعان وقۋ-اعارتۋ، باسپا ءىسىنىڭ وركەۋىمەن اۋدارما ءىسى دە بارىنشا جاندانىپ، مۇقاش جاكەۇلى، دۋبەك شالعىنباەۆ باستاعان العاشقى ءتارجىماندار لەگى قالىپتاسىپتى. ولاردىڭ ءىزىن باسقان ناريمان جاباعىتايۇلى مەللاتحات الەنۇلى، ابدىبەك بايبولاتوۆ، ابدىلدابەك اقىشتايۇلى، قاليحان قالياقبارۇلى، حاكىم اكىمجان، ءازىمحان ءتىشانۇلى، قازىمبەك ارابين، شاماس اۋباكىر، نايمانعازى ساپانۇلى، اقيا رادانۇلى، ءالىمجان قاتباەۆ، كاكەش قايىرجان، ءابدىماناپ ابەۋۇلى، حايشا تاباراكقىزى، ەركەش قۇرمانبەكقىزى سەكىلدى بەلدى اۋدارماشىلار قىتاي كلاسسيكتەرى لۋ شۇن، ماۋ دۇن، با جين، ياڭ مو، لاۋ شى شىعارمالارىن، ساۋ شۋەچيننىڭ "قىزىل سارايداعى ءتۇسىن", لو گۋانجۇڭنىڭ ء"ۇش پاتشالىق قيسساسىن، ۋ چىڭ-ىننىڭ "باتىسقا ساياحاتىن", شى نايان مەن لو گۋونجۇڭنىڭ "سۋ بويىنداسىن" جانە "تاڭ ءداۋىرىنىڭ تاڭدامالى ولەڭدەرىن" تارجىمالاعان ەكەن.

 

شىنجاڭ تەلەۆيزياسىندا اۋدارما فيلم جاساۋ ورتالىعىنىڭ اشىلۋىمەن كينو-فيلم اۋدارۋ ءىسى دە كەمەلدەنە تۇسۋدە.

قىتاي تىلىنەن قازاقشالاۋدان  تىس ارابشادان قازاقشالاۋ نەمەسە قازاقشانى قىتايشالاۋ جاعىنا دا بەلگىلى ەڭبەكتەر بار. عازەز اقىتۇلى مەن ماقاش اقىتۇلى «قۇران كارىمدى» قازاقشالاسا(ۇلتتار باسپاسى، 1990 ج), سىبە ۇلتىنان شىققان اۋدارماشى قاباي اباي شىعارمالارى مەن «اباي»، «اباي جولى» روماندارىن قىتايشالاپتى. ءبىزدىڭ قالامگەردەردەن دە جامبىل جاباەۆ، عابيدەن مۇستافين، ءسابيت مۇقانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، دۇكەنباي دوسجان، قالداربەك نايمانباەۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ، تاحاۋي احتانوۆ، ورالحان بوكەي، ديداحمەت ءاشىمحان سەكىلدى ءبىراز اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى دا ازدى-كوپتى قىتايشاعا اۋدارىلىپتى.

كەيىنگى جىلدارداعى ونداعى اۋدارمانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى الەم ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرى قىتاي تىلىنە كۇنبە كۇن اۋدارىلىپ، قىتايداعى ۇيعىر جانە قازاق قالامگەرى  ونى نە قىتايشا نۇسقادان نە اۋدارماسىنان وقۋ مۇمكىندىگىنە يە ەكەن. وسى ارقىلى قازاق جاستارى الەم ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى وزىق ۇلگىلەرىنەن ءوز قاجەتتەرىن تاۋىپ وتىرىپتى.

حايشا تاباراكقىزى ءوزىنىڭ اۋدارماداعى ەڭبەكتەرىن ايتا كەلىپ:

- سوڭعى جىلدارى قازاقتىڭ كوپتەگەن قالامگەرلەرىن قىتاي تىلىنە ءتارجىمالادىم. وتكەن جىلى عانا «قازاقتىڭ ايتىس اقىندارى»، «قازاق داستاندارى» باستاعان اۋىز ادەبيەتىمىزدىڭ التىن جاۋھارلارىن ميليارد حالىققا جەتكىزدىم. مەنىڭ باعىتىم دا باقىتىم ۇلتىمنىڭ مادەنيەتىنە، ادەبيەتىنە قوسىلعان قوماقتى بايلىقتى حان ۇلتىنا، سولار ارقىلى دۇنيەگە تانىتۋ. ماعان بىرەۋدىڭ اتاق-ابىروي، اقشاسى كەرەك ەمەس. ەلىمدى سۇيەتىن ەت جۇرەكتىڭ امىرىمەن ەڭبەكتەنە بەرۋ عانا كەرەك، - دەپ اعىنان اقتارىلدى.

جالپى داستارحان اڭگىمەسىنەن ءبىز شىنجاڭعداعى قازاقتاردىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن جيناپ، رەتتەپ باسپادان شىعارۋ ءىسىنىڭ دە وتە ءساتتى جۇرگىزىلگەنىن بايقادىق. 1980 جىلداردان باستاپ، ايماق، اۋدان دارەجەلى ورىنداردىڭ بارىنەن اۋىز ادەبيەتى مۇرالارىن جينايتىن ارنايى قوعامدار قۇرىلىپ، ءونىمدى جۇمىستار اتقارىپتى.

1979 جىلى «قازاق ماقال-ماتەلدەرى» (و.قاناپين قاتارلىلار قۇراستىرعان), 1980 جىلى شىققان «قازاق حالىق ەرتەگىلەرى» (و.قاناپين، ز.سانىك قۇراستىرعان) بۇل جۇمىستىڭ باستاماسى بولسا، «قيسسا-داستاندار»، «تاريحي جىرلار» «باتىرلىق جىرلار» (18 توم), «عاشىقتىق جىرلار» (8 توم), «ەرتەگى-اڭىزدار» (4 توم), «شەجىرە» (3 توم), «تاريحي ايتىستار» (6 توم), «ايتىستار» (6 توم), «تاريحي ءان-كۇيلەر» (4 توم), «شەشەندىك سوزدەر» (4 توم), «ماقال-ماتەلدەر» (2 توم) باسپادان شىعىپتى. بۇدان سىرت اۋىز ادەبيەتىن دارىپتەگەن «اۋىز ادەبيەتى تۋرالى پايىمداۋلار» (1984ج.), «قازاق ادەبيەت تاريحىنىڭ تاڭدامالى ۇلگىلەرى» (1985ج), «قازاق اۋىز ادەبيەتى تۋرالى» (1985ج), «اۋىز ادەبيەتى تاريحى» (1988ج) ت.ب. زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى جازىلىپتى. اۋدانداردان جينالعان «اۋىز ادەبيەتىنىڭ» ءتورت تومى قايتادان سۇرىپتالىپ «قازاق ەرتەگى اڭىزدارى»  (2002ج), «قازاق ماقال-ماتەلدەرى» (2005ج), «قازاق قيسسا-داستاندارى»، «قازاق ولەڭ-جىرلارى» دەگەن اتپەن شۇار-جاعىنان ەنتسيكلوپەديالىق ءتورت توم بولىپ جارىق كورىپتى. ءبىزدىڭ «مادەني مۇرا» باعدارلامامىز بويىنشا شىعارىلىپ وتىرعان «بابالار ءسوزى» ۇلاسپالى 100 تومدىعىنىڭ 25 تومى شىنجاڭداعى سول كوپ بايلىقتان كوشىرىلىپ الىنىپ وتىر. اۋىز ادەبيەتىنىڭ اسىل ۇلگىلەرىمەن قاتار جەتكەن ۇلان-اسىر ءان-كۇي، ولەڭ ءجىر، حالىقتىق ءتىل دە حالقىمىزدىڭ ورتاق قازانىنىڭ قايماعىن قالىڭداتا تۇسكەنى بارشامىزىعا ايان.

«اقبۇلاق» رەستورانىنداعى العاشقى اڭگىمەمىزدىڭ ۋاقىتى قىسقا، ادامى از بولعانمەن بىزگە بەرەر تاعىلىمى مول بولدى. ءبىز اڭگىمەنىڭ ارقاۋىنا قاراپ وتىرىپ، ەندىگى جول ساپارىمىزدىڭ مەجەسىن دە بارىنشا ايقىنداي تۇسكەندەي بولدىق.

ءبىزدىڭ وسى جولعى ساپارىمىزعا قارجىلىق دەمەۋ كورسەتۋشى الماتى قالاسىنداعى ايبىن اۋباكىرۇلى مەن جەڭىس تۇركياۇلى دەگەن كاسىپكەر ازاماتتار ەدى. ءبىزدىڭ ۇرىمجىگە كەلە جاتقانىمىزدى بىلگەن ايبىن بەيجىڭدە جۇرسەدە ءۇرىمجى قالاسىنا ارنايى ۇشىپ كەلىپتى. قوناقجايلىق پەيىل تانىتقان ول قاسىنا ۇرىمجىدەگى سەرىكتەستىگىندە جۇمىس اتقاراتىن ءبىر توپ قىتاي ازاماتتارىن ەرتە كەلىپتى. وزدەرىن اسقار، ادال دەپ قازاقشا تانىستىرا باستاعان جاڭ، شۋە، فۋ دەگەن قىتاي جىگىتتەرىنىڭ رۋلىق لاقامى «شاپىراشتى»، «ۋاق»، «كەرەي» دەپ اتالادى ەكەن. اڭگىمەمىزدى ازىلگە اينالدىرعان ولارعا ءدان ريزا بولدىق. ايبىن بىزگە: «قازاق تاعامىن كۇندە كورىپ جۇرسىزدەر، قىتاي اسپۋزىلىنا ەرتىپ اپارىپ، باقا-شايان جەگىزەيىن»-دەپ وسى قالاداعى ساۋلەتتى سانالعان قىتاي رەستوراندارىنىڭ بىرىنە باستادى. اتىن «رەستوران» دەپ اتاعانىمىز بولماسا ءبىر جەكەنىڭ يەلىگىندەگى شىعىن قالاشىق ەكەن. «باقا-شاياندار» دەلىنگەن تەڭىز ونىمدەرىن دايىندايتىن ارنايى اس ۇيىنە اپارعاندا سۋدا ءتىرى ساقتالعان نەشە ءتۇرىن كورسەتتى. اركىم تاپسىرىسىن ايتسا بولدى، قولما-قول ءسۇزىپ الىپ دەرەۋ دايىندايدى ەكەن. تەك تاماقتانۋ عانا ەمەس سۋعا شومىلۋ، پارعا قاقتالۋ، دەنە ماسساجى، كوڭىل اشۋ، ەمدەلۋ، دەمالۋ، قونالقا سەكىلدى سان ءتۇرلى حيكىمەتتىڭ بارلىعى دا وسى «قالاشىقتان» تابىلادى ەكەن. بۇگىنگى قىتاي رەفورماسىنداعى جەكەلەردىڭ بازارعا بەيىمدەلۋى مەن ساياحاتشى-قوناقتارىن باۋراۋدىڭ نە ءبىر جاعدايى جاسالىپتى. كەلۋشىلەردىڭ دە اياعى ۇزىلمەيدى. ءتىپتى ءبىز جاقتان بارعان بىرنەشە تانىستارىمىزدىڭ دا توبەسى كورىنىپ قالدى. ەر-ايەل، بالا-شاعا دەگەندەي ءبارى-بارىنە ايىرىم-ايىرىم جاعداي جاسالعان.

وسى ساپارعا بىرگە شىققان مەديتسينا علىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان ءتىس دارىگەرلىگى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى ماقسۇت تەمىرباەۆ پەن مارال يشان اۋليەنىڭ شوپشەگى، قوستانايداعى ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ ۇلكەن مامانى، كاسىپكەر ازامات تەمىرحان ۇندەمەسوۆ تە جاقسى دەمالىپ قالعاندارىن ءبىلدىرىپ، ءدان ريزالىقتارىن تانىتىپ ءجۇر.

23 شىلدە كۇنى تاڭ اتا الدىن الا ۋاعدالاسقان كابەن ءساليۇلى ءوز ۇيىنە دامگە شاقىردى. ماقساتمىزدىڭ ءبىرى ەل كورىپ، جەر كورىپ حالىقتىڭ شىنايى ومىرىمەن تانىسۋ بولعاندىقتان اق تىلەكتى اتتاپ كەتە الدمادىق. وسى قالاداعى اقساقالدار قاتارىنا قوسىلا باستاعان كابەن ۇزاق جىل شۇار پارتكومىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان ەكەن. اسىرەسە شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ ءۇرىمجى سىندى قالاعا كىرىپ، جۇمىسقا ورنالاسۋى، وتىراقتاسۋى جاعىندا ءبىرشاما ەڭبەك ەتكەن سوڭ ەل اۋزىندا ارداقتالار اعا اتىنا يە بولىپتى. وسى ۇيدە ءبىزدى قارسى العانداردىڭ ىشىندە بەلگىلى كينو رەجيسسورى ماقسات كادىرحانۇلى دا بولدى. تيان-شان كينوستۋدياسىندا ۇزاق جىل دىبىس رەجيسسەرى بولىپ جۇمىس اتقارعان ماقساتتىڭ ەسىمى «كورىكتى مەكەن» كينوسىنا رەجيسسەرلىك ەتۋىمەن ءتىپتى دە تانىلا تۇسكەن ەكەن. ءبىزدىڭ ەلباسىمىز - نۇرسۇلتان نازارباەۆپەن بەيرەسمي كەزدەسۋدە بولعانىن دا ايتتى. «كورىكتى مەكەن» قازاقستان تەلەارناسىندا دا كورسەتىلىپ، كورەرمەننىڭ وڭ باعاسىن العان-دى. ءوزىنىڭ ەڭبەك جولىنا قىسقاشا توقتالعان ماقسات جاقىندا «گۇلبيكە» اتتى فيلم جاساعاندىقتارىن، ونى كۇزدە دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ 4-قۇرىلتايىنا تارتۋ رەتىندە الا باراتىندىقتارىن دا ايتتى.

ءبىز وسى ورايدا شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ كينو-تەاترلارى تۋرالى دا قىسقاشا ماعلۇمات الدىق.

1930 جىلدارى كەڭەستىك قازاقستان جاعىنان تامىر العان تەاتر ونەرى دە بەلگىلى دارەجەدە دامي باستاپتى.

سول جىلدارى ۇرىمجىدەگى قازاق-قىرعىز مادەني اعارتۋ ۇيىمى قاراۋىنداعى قازاق تەاترىنىڭ ارتيستەرى «قىز جىبەك» پەساسىن، «قاراكوز»، «شۇعا» تراگەدياسىن، «ەڭلىك-كەبەك»، «ەر تارعىن»، «قالقامان-مامىر»، «قالىڭ­مال» جانە «شانشارلار»، «الدار كوسە» وپەرا-كومەديالارىن ساحنالاعان ەكەن. بۇل ءداستۇر ىلە، التاي، تارباعاي ايماقتارىندا دا ءوز جالعاسىن تاۋىپتى. ايتالىق، قازاق تەاترىنىڭ التاي ايماعىندا دۇنيەگە كەلۋىندە اعارتۋشى ءشارىپحان جەڭىسقانۇلىنىڭ ءرولى زور بولىپ، «قالقامان-مامىر»، «قىز جىبەك»، «ەڭلىك-كەبەك»، «شۇعا»، «قالىڭ مال»، «قاراكوز»، «ايمان-شولپان» وپەرالارى مەن تراگەديالارى قويىلۋمەن بىرگە جەرگىلىكتى اۆتورلاردىڭ «ەسكى ۇكىمەت پاراقورلارى»، «كيلىكباي كۇلكى اشار»، «ايۋباي»، «تالاپ» سياقتى پەسالارى جۇرتپەن ديدارلاسقان ەكەن.

1951 جىلدان باستاپ قازاقتىڭ ءان-كۇيلەرى دىبىس تاسپالارىنا جازىلىپ، شىنجاڭ حالىق راديوستانتسياسىنان تاراتىلا باستاپتى. 1953-1954 جىلدارى شىڭجاڭدا تۇڭعىش رەت «قاسەن-ءجاميلا» ءفيلمى ءساتتى جاسالىپ، وعان ءوز كەزىندە قىتايدا بولعان بۇحارا تىشقانباەۆ، ابىلاي تۇگەلباەۆ سەكىلدى قازاقستانعا تانىمال تۇلعالار دا قاتىسىپتى. 1964 جىلى «ايگۇل» اتتى فيلم تۇسىرىلسە، 1961-1962 جىلدارى «ساليقا-سامەن» وپەراسى ساحنالاسىپتى. ودان كەيىن «تيانشان قىزىل گۇلى»، 1980 جىلداردان كەيىن «جەتىم قىزدىڭ ماحابباتى»، «قىز بەيىتى»، «سەرجان»، «ساحاراداعى دالەش»، «جۋساندى دالا»، «كورىكتى مەكەن»، «گۇلبيكە» فيلمدەرى جاسالعان ەكەن. بۇل ەلدەن ءپاتيحا مالىكقىزى، ءمۇتالىپ امىرەۇلى، ءمۇتالىپ ءابدىراحمانۇلى سەكىلدى بەلگىلى كينو اكتەرلەرى، جانار ساعاتقىزى سياقتى تانىمال كينو رەجيسسورلارى دا شىققان ەكەن.

1970 جىلدان ىسكە قوسىلعان شىنجاڭ تەلەۆيزياسى 1985 جىلى 22  قىركۇيەكتەن باستاپ قازاق تىلىندە حابار تاراتا باستاسا، 1988 جىلعا كەلگەندە قازاق تىلىندەگى تەلەفيلم اۋدارۋ-جاساۋ ىسىمەن دە ارنايى اينالىسقان ەكەن. ءسويتىپ، 1989 جىلدان قازىرگە دەيىن شىڭجاڭ تەلەۆيزياسىنىڭ قازاق تىلىندە تاراتقان كينوفيلمدەرى 3 مىڭ سەريالدان اسىپتى. بۇل قوماقتى سانداردى «قازاقستانبىز - قازاقپىز» دەپ ماقتاناتىن ءبىزدىڭ ەلمەن سالىستىرعاندا، ارينە، ۇيالاتىن جەرىمىزدىڭ كوپ ەكەنى بىردەن اڭعارىلادى.

ءبىز كاكەڭنىڭ ۇيىنەن شىققان سوڭ ات باسىن موري قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنا بۇردىق.

جالپى قىتايداعى قازاقتاردى باسقاراتىن بيلىكتىك جۇيە جانە اۆتونوميا ءسوز بولعاندا 1949-1950 جىلدان كەيىن رەسمي تۇردە قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسقارۋىنا وتكەن قازاقتار ومىرىندە كوپتەگەن وزگەرىستەر بولعانى انىق. 1966 جىلدان 1976 جىلعا دەيىنگى شالىس قادامىن «ءتورت كىسىلىك توبەنىڭ لاڭى» نەمەسە «مادەني توڭكەرىس» دەپ اتاعان قىتايلار قازىر «ءبىر ەلدە ەكى ءتۇزىم» نەمەسە «جۇڭگوشا ەرەكشەلىككە يە سوتسياليزم» دەگەندى ءوزىنىڭ باسقارۋ باعىتى ەتىپ، كومۋنيستىك جۇيەدە جۇمىس ىستەپ كەلەدى. دەسەدە «جۇڭعوشا ەرەكشەلىككە يە» دەگەن انىقتاۋىش قوسۋى قاعاز جۇزىندە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسقارۋىنداعى سوتسياليستىك ءتۇزىم دەگەندى بىلدىرگەنىمەن ءىس جۇزىندە كاپيتاليزمنىڭ ەكەنوميكالىق باعىتىن ۇستاناتىن ەل دەگەنى ەكەن. ياعنىي يدەيالوگياسى كومۋنيستىك، ەكونوميكاسى كاپيتاليستىك جۇيەمەن دامىپ كەلە جاتقانى كوزگە كورىنىپ، ساناعا ءسىڭىپ تۇر.

قىتاي مەملەكەتىنىڭ قازاقتاردى باسقارۋ ساياساتى اۆتونوميا ءتۇزىمى ارقىلى ىسكە اساتىن كورىنەدى. ىلە، التاي، تارباعاتاي ءۇش ايماقتى قامتيتىن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى، سانجى حۇيزۋ(دۇڭگەن) اۆتونوميالى وبلىسىنا قاراستى موري قازاق اۆتونوميالى اۋدانى، قۇمىل ايماعىنا قاراستى باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانى، گانسۋ ولكەسىنە قارايتىن اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانى بار ەكەن. بۇلارعا اۆتونوميا 1954 جىلى بەرىلىپتى.

قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق تەرريتوريالىق اۆتونوميا زاڭى قحر 6-كەزەكتى مەم­لەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ 2-ماجىلىسىندە 1984 جىلى 31-مامىردا ماقۇلدانىپ، 9-كەزەكتى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ 20-ءماجىلىسىنىڭ 2001 جىلعى 21-اقپانداعى «جۋڭحۋا حالىق رەسپۋبلكاسىنىڭ ۇلتتىق تەرريتوريالىق اۆتونوميا زاڭىنا وزگەرىس ەنگىزۋ تۋرالى قاۋلىسىنا ساي» وزگەرىستەرگە ۇشىراعان ەكەن.

اۆتونوميا زاڭىندا اۆتونوميا العان ۇلتقا قاراتىلعان تومەندەگىدەي جەڭىلدىكتەرى  بار:

9-تارماقتا «...ارقانداي ۇلتتى كەمسىتۋگە جانە ەزۋگە تيىم سالىنادى، ۇلتتىق ىنتىماقتى بۇلدىرەتىن جانە ۇلتتاردى بولشەكتەيتىن ارەكەتتەرگە تيىم سالىنادى» دەلىنسە، 10-تارماقتا: « ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرلەردىڭ اۆتونوميا ورگاندارى ءوز جەرىندەگى ۇلتتار دا ءوز ۇلتىنىڭ ءتىل-جازۋىن قولدانۋ جانە دامىتۋ بوستاندىعى، ءوز سالت-سانا، ادەت-عۇرىپتارىن ساقتاۋ نەمەسە وزگەرتۋ بوستاندىعى بولۋىنا كەپىلدىك ەتەدى» دەلىنگەن. ال 11-تارماقتا:  «ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرلەردىڭ اۆتونوميا ورگاندارى ءار ۇلت ازاماتتارىنىڭ ءدىني سەنىم بوستاندىعىنا كەپىلدىك ەتەدى» دەلىنسە، 17-تارماقتا: «اۆتونوميالى رايوننىڭ توراعاسى، اۆتونوميالى وبىلىستىڭ باستىعى، اۆتونوميالى اۋداننىڭ اكىمى تەرريتوريالىق اۆتونوميا العان ۇلتتاردىڭ ازاماتتارىنان بولادى» دەلىنگەن. ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە،

21-تارماقتا: «ءوز قىزمەتىندە جالپىلىق قولدانىلاتىن بىرنەشە ءتۇرلى ءتىل-جازۋدى قاتار قولداناتىندار تەرريتوريالىق اۆتونوميا العان ۇلتتاردىڭ ءتىل-جازۋىن نەگىز ەتسە بولادى» - دەگەن سياقتى كوپتەگەن تيىمدىلىكتەر قاراستىرىلىپتى.

شىن مانىندە قىتاي رەفورما­سىنىڭ تەرەڭدەۋىنە بايلانىستى اۆتونوميا ساياساتىنداعى «اۆتونوميا قۇقىن العان جەرلەردە سول ۇلتتىڭ ءتىل، جازۋى قولدانىلادى. سول ۇلتتىڭ وكىلى نەگىزگى باسشىلىق ورىندا بولادى» دەگەندەرى كۇن ساناپ السىرەي باستاعانى ءجيى ايتىلادى. «بارلىعىن ءبىر عانا ۇلتتىڭ اتىمەن بايلانىستىراتىن» ءۇردىس كۇن سايىن ۇلعايىپ كەلەدى ەكەن. ءتىپتى ءبىزدى باستاپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ءوزى ەكىنىڭ بىرىندە شىر-پىر بولىپ، «قىتاي ساياساتىنىڭ ابزالدىلىعىن» ءجيى دارىپتەۋمەن بولدى.

موري جاققا بىزدەن بۇرىن جولعا شىققان ءشامىس قۇمارۇلى اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى ەربول دونايۇلىن ەرتىپ الدىمىزدان توسىپ تۇر ەكەن. ءبىزدى بىردەن «توراڭعى» قوناق ۇيىنە ءتۇسىرىپ، ەل مەن جەردىڭ قىر-سىرىن تانىستىرا باستادى.

موري قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ جەر كولەمى 22 مىڭ 171 شارشى كيلومەتر بولىپ، مۇندا 100 مىڭعا تارتا حالىق تۇرادى ەكەن. ونىڭ تورتتەن ءبىرى، ياعنىي 25 مىڭى قازاقتار ەكەن. قازاقتاردىڭ ءبىر ءبولىمى اۋدان ورتالىعىندا ءار ءتۇرلى ۇلتتىق قولونەر بۇيىمدارىن جاساپ ساتسا، كوپ ءبولىمى اۋىلدى جەردە ەگىنشى-مالشى بولىپ تىرلىك كەشەدى ەكەن. اۋدان ورتالىعىندا اجەپتاۋىر ورتا مەكتەبى، ەمحانا تاعى باسقا دا حالىقتىق قۇرىلىمدارى بار ەكەن.

اۋدان جاعدايىمەن قىسقاشا تانىستىرعان قوناق يەلەرى ءبىزدى ىنگىبۇلاق اۋىلىنىڭ جايلاۋىنا قاراي باستادى. قالانىڭ شاڭ جۇتىپ جۇرگەن ادامدارىن تازا اۋامەن تىنىستاتايىق دەگەن مەيماندوستىقتارى بولۋى كەرەك. ءبىز ەل مەن جەردىڭ جاعدايىنا قۇلاق ءتۇرىپ، جەرلىك شەجىرەنى تىڭداۋعا دا اۋەستەنە بەردىك. ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلى بولعاندىعىنان با ءشامىس قۇمارۇلى بۇل ولكەنىڭ وي مەن قىرىنا ابدەن تانىس ەكەن. اۋزى سوزدەن بوساماي ءبىراز تاريحتى اۋدارىپ-توڭكەردى:

- تاريحشى عالىم نىعمەت مىڭجاني اعامىزدىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرىنە نەگىزدەلگەندە 7-8 عاسىرلاردا قازاقتىڭ كەرەي تايپاسىن قۇراعان شەپ، سەپ، بايلاۋ، قويلاۋ سيقتى تايپالاردىڭ ءبىر ءبولىمى وسى وڭىرلەردە جاساعان دەسەدى. 607 جىلى شەپ تايپاسىنىڭ باستىعى كەرىنەركىن حان تاعىنا وتىرىپ، ءوزىن «يزەن باعا قاعان» اتاعان ەكەن. ءبىزدىڭ موري اۋدانىنداعى ەسكى جۇرتتار مەن جايلاۋلىقتاردىڭ ءبىر ءبولىمىن حالىق سول يزەن باعا قاعاننىڭ جۇرتى دەپ ءجۇر. بۇل دەرەكتەردى نىقاڭ قىتايدىڭ كونە تاريحىنان العانىن ايتقان ەدى. ال ىنگى دەگەن بۇل جەردىڭ اتاۋى دا سول كەزدەگى تايپالاردىڭ ءبىرىنىڭ حانشايىمىنىڭ اتى دەسەدى.

ءبىز ءشامىستىڭ اڭگىمەسىنە تامسانا وتىرىپ، «ىنگى» دەگەن ءسوزدىڭ دىبىستىق جاقتان «ەڭلىككە»-دە جاقىن كەلەتىنىن بايقادىق. قالايدا حالقىمىزدىڭ ەجەلگى تايپالارى مەكەن ەتكەن ەسكى جۇرتتىڭ بىرىندە جۇرگەنىمىزدى بىلدىك.

ءبىزدى تاۋ ەلىنىڭ پەيىلىمەن قارسى العان ىنگىبۇلاقتىقتاردىڭ ىقىلاسى دا ىستىق بولدى.

تاريحتىڭ قاتپارى قالىڭ تەلەگەيىنە ۇڭىلگەندە كونە كوك تۇرىكتەر مەكەنى بولعان، باعزىدان اتا-بابالارىمىز كۇل توككەن قاسيەتتى مەكەننىڭ ءبىرى التىن التايدىڭ دا اڭىزى از ەمەس قوي. ارينە، ءبىزدىڭ ەندىگى ساپارىمىز سول دارحان دالاعا تۋرالانىپ، 24 شىلدەدە ۇلى ەرتىس باستاۋ العان ءور التايعا ات باسىن بۇردىق. سان الۋان اڭىزعا جۇكتى بولعان التاي دالاسىنىڭ اقىن-جىراۋلارعا عانا مەكەن ەمەس، تولارساعىنان قان كەشەتىن باتىرلاردى تۋعانىن ءيسى قازاق بىلەدى. سونىڭ ىشىندە ابىلايمەن تىزە قوسا وتىرىپ جوڭعارلاردى جەڭۋدە ەرەن ەرلىك كورسەتكەن ەر جانىبەكتەي ەردىڭ ۇلارداي شۋلاعان ۇرپاعى مەن ءوزىنىڭ قارا شاڭىراعىنىڭ ءور التايدىڭ شىڭگىلىندە وتىرعانىن بىرەۋ بىلەدى، بىرەۋ بىلمەيدى. ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى دەپ بىلەتىن قازاق جورالعىسىن قۇرمەتتەپ، ەل مەن جەرىنە قورعان بولىپ، وسى ءوڭىر ادەبيەتىنىڭ التىن وزەگىنە اينالعان ەر جانىبەك اتامىزدىڭ قارا شاڭىراعىنا سالەم بەرۋ، دۇعا وقۋ ونسىز دا ىشكى پارىزىمىز ەدى. ءتىپتى ادەبيەتىمىزدىڭ شەشەندىك ءسوز ونەرى ءسوز بولعاندا دا ەكىنىڭ بىرىندە ەر جانىبەك ايتىپتى دەيتىن كەستەلى سوزدەردىڭ الدىمىزدان كولدەنەڭدەيتىنى دە وتىرىك ەمەس.

ەر جانىبەك بابامىزدىڭ تىكە ۇرپاقتارىنىڭ قىتاي اسىپ كەتۋى جانە ورىس-قىتاي اراسىنداعى ءار ءتۇرلى كوزقاراس ۇقساماستىقتارى سالدارىنان باتىردىڭ ەسىمى قازاقستاندا كەشتەۋ كوتەرىلىپ ەدى. تاريحي دەرەكتەر مەن شەجىرەلەردە ايشىقتى ىزىمەن جازىلعان وسى تۇلاعانىڭ ەل مەن جەرىنە تولىق تانىستىرىلماۋى ءبىزدى دە قىنجىلتقان بولاتىن. ۇلى تۇلعانىڭ ەسىمىن ۇلاعاتتاۋ ماقساتىندا 2006 جىلى 9 ماۋسىمدا الماتى قالاسىندا «ەلىنە ۇران بولعان ەر جانىبەك» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتكىزگەن بولاتىنبىز. سول كونفەرەنتسيا شەشىمىنە وراي باتىردىڭ جالاڭاش جاتقان قابىرىنە كورنەكتى كەسەنە، ۇلكەن ەسكەرتكىش قويۋ، كوشە اتىن بەرۋ، باتىر اتىندا كىتاپتار شىعارۋ تەكتەس كوپتەگەن يگى جۇمىستاردى اتقارۋ كوزدەلگەن ەدى. سودان بەرگى ءتورت جىلدا اششى تەرىمىزدىڭ ءتاتتى جەمىسىن كوردىك. «ەر جانىبەك حالىقارالىق قوعامدىق قورىن» قۇرىپ، قور توڭىرەگىندە كوپ جۇمىستار تىندىرىلدى. باتىر اتىندا «ەر جانىبەك» كىتابىنىڭ ەكى تومى جارىق كوردى. الماتى قالاسىنان باتىر اتىنا كوشە بەرىلدى. قانات سۇلەيمەنوۆتاي ازاماتتىڭ دەمەۋشىلىگىمەن باتىر باسىنا ايبىندى ەسكەرتكىش قويىلدى. كوپتەگەن ماقالالار جاريالاندى. ءسويتىپ ەلدىگىمىزدى كورسەتىپ، حالقىنىڭ باتىرىن قايتا وزىنە تابىستادىق. ەر جانىبەك ەسىمى التى الاشقا ماعلۇم بولدى.

اتالعان شارالاردىڭ ءبىرازىنا التايدان ارنايى شاقىرىلعان ەر جانىبەك بابامىزدىڭ جەتىنشى ۇرپاعى، ءانشى-سازگەر ساعدات مىرزاحمەتۇلى دا كۋا بولىپ ەدى. ءبىزدىڭ دە قارا تارتىپ بارا جاتقانىمىز سول ساعداتتىڭ وتباسى عانا بولىپ قالماستان ءور التايدىڭ ەڭ باسىنداعى اۋدان ەسەپتەلەتىن شىڭگىل جەرىنەن التايداعى ساپارىمىزدى باستاپ، ەرتىستى قۋالاي ءجۇرىپ، وسى ءوڭىردىڭ ايگىلى تۋمالارىنا تاعزىم جاساۋ ەدى.

ءور التاي جەرىنە ىلىنگەن سايىن مارقۇم حاليفا التايدىڭ «ساعىندىم قايران التاي» اتالاتىن ساعىنىشتى ءانى ەسىمىزگە ءتۇستى.

ءان ولكەم، قايران التاي،

وسكەن جەرىم،

كىر جۋىپ كىندىگىمدى

كەسكەن جەرىم.

دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن

شارلاسامدا،

ەسىمنەن ەش كەتپەيدى داريعا-اي

كوشكەن جەرىم.

جالعان-اي!

***

ساعىندىم الابوتەن سارتوعايدى،

تال-تەرەك، قايىڭمەنەن

قاراعايدى.

سايراعان مىڭ قۇبىلتىپ

بۇلبۇلىمەن،

اسپاندا شىرىلداعان،

داريعا-اي، بوزتورعايدى.

جالعان-اي!...

ءبىز حاليفا التايدىڭ تۋىپ وسكەن جەرىنەن - بۇلعىن وزەنى قيىپ اعىپ جاتقان سارتوعايدى كەسىپ، شىڭگىل قالاشىعىن بەتكە الىپ كەلەمىز. اسپاندا شىرىلداعان دالا تورعايى - حاليفانىڭ ساعىنىشى! مۇمكىن رۋحى تورعايعا اينالىپ وسى دالانى - كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن قاسيەتتى ولكەسىن شارلاپ جۇرگەن شىعار.

بۇل عانا ەمەس سارتوعاي اتاۋى اۋىزعا الىنسا تالاي شەجىرەنىڭ شەكەسى كورىنەدى. وسپان توڭكەرىسىنە قاتىستى اڭگىمەلەردە 1943 جىلدىڭ كۇزىندە وسىندا بەكىنگەن گومينداڭ شەرىگىنە تۇتقيىل شابۋىل جاساعان قازاق ساربازدارىنىڭ ەرلىگى ايتىلاتىن. وسپان باتىرعا سەرىك بولعان سۇلۋباي سىندى ەرلەر دە وسى وڭىردە قاناتتانىپ، تۋعان دالاسىنىڭ ءبىر بيىگىن جاستانىپ قىرشىنىنان قيىلعان ەدى-اۋ. ارتىنا قالعان «سۇلۋباي ءانى»: «شىڭگىلدىڭ ءمولدىر سۋىنداي، دەپ سالعان ءانىم سۇلۋباي» -دەپ ءالى دە اسقاقتاتا، ساعىنىشپەن ايتىلىپ جاتقانداي سەزىلەدى. ەندى قاراساق بۇل ولكەنىڭ ءار ءبىر تاسى سول عاجايىپ تاريحتى باۋىرىنا باسىپ جاتقانداي بىلىنەدى.

ءبىز شىڭگىل قالاشىعىنا ىلىنە بەرە الدىمىزدان كۇتىپ تۇرعان ساعدات مىرزاحمەتۇلى مەن تولەگەن قۇمارۇلى باستاعان شاعىن توپ اۋىلدارىنا قاراي جەتەلەي جونەلدى.

1756-1757 جىلدارى جوڭعارلار ءبىر جولا تىنىشتالعاننان كەيىن ەر جانىبەك بابامىز باستاعان ءبىر ءبولىم ەل قازىرگى شىعىس قازاقستان جەرىنە قاراي كوشىپ، قابىرعالاس وتىرعان اعايىننىڭ ءبىرازى باتىس قازاقستاندا قالىپ قويعان ەدى. اسىرەسە قۇرامىمىزداعى تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، ماقسۇت تەمىرباەۆ، تەمىرحان ۇندەمەسوۆ ۇشەۋىمىز سول ايرىلىپ قالعان اعايىننىڭ ارتىنان جانەكەڭنىڭ اۋىلىنا العاش رەت ات باسىن بۇرىپ كەلە جاتقان اعايىن ەسەپتەلەمىز. 260 جىلداي كورىسپەگەن تۋىستار ساعىنىشپەن قاۋىشتىق.

ەر جانىبەكتىڭ كىندىگىنەن نوعاي، بالجان، بايتىك ءۇش ۇل بولىپ، شىڭگىلدى مەكەندەگەن باتىردىڭ قارا شاڭىراعىن ۇستاۋشى نوعايدان تارايتىن ەلۋباي ۇرپاقتارى ەكەن. ءبىز تۇسكەن ءۇي ەلۋبايدىڭ نەمەرەسى زارىقحاننىڭ شاڭىراعى بولىپ بۇگىنگى ۇياباسارى ساعدات مىرزاحمەتۇلى ەكەن. جانەكەڭ ۇرپاعىنداعى ەڭ ۇلكەنى 87 جاستاعى بايموللا سىرعابايۇلى دەگەن اقساقال توسەك تارتىپ جاتقاندىقتان باس قوسۋعا كەلە الماپتى. وسپان العاش اتقا قونعاندا ابىلايدىڭ ەر جانىبەككە بەرگەن اق تۋىن كوتەرىپ شىعىپ، كۇرەسكە ۇرانداپ ءۇن قوسقان وسى زارىقحان باتىر بولىپتى. ەكى جارىم عاسىر امان ساقتالعان سول تۋ 1958 جىلعا كەلگەندە التاي ايماعىنىڭ باسشىلارىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، ءىز-توزسىز جوعالىپتى. ءبىز شاڭىراققا سالەم بەرە كىرىپ، داستارحاننىڭ بەتىن دۇعامەن اشتىق. ءارى وسى ۇيدە ساقتالعان ەر جانىبەكتىڭ تۋى سالىنعان، ءالى دە كيەلى بۇيىم رەتىندە قاستەرلەنىپ كەلە جاتقان كونە ساندىققا كوز ايدىن بولدىق. باتىر رۋحىنا ۇسىنعان شاپانىمىزدى اۋىلدىڭ ۇركەندەرىنىڭ ءبىرى راحات زارىقحانۇلىنىڭ ۇستىنە جاپتىق. ولار دا بىزگە ارنايى سىي دايىنداپ وتىر ەكەن، «باتىر بابامىزدىڭ تاباراگى» دەپ ارنايى شاپاندار جاپتى.

«بىتەر ءىستىڭ باسىنا، جاقسى كەلەر قاسىنا» دەگەندەي ءبىز شايعا قانىپ، الدىن الا سويىلعان اق سارباستىڭ باسىنا باتا جاساعان كەزىمىزدە شاڭىراق يەسى ساعدات وزدەرىنىڭ «ساليقا-سامەن» وپەراسىن قويامىز دەپ مۇرىندارىنا سۋ جەتپەي جاتقانىن ايتتى. ءارى تۇساۋكەسەرگە ۇلگەرىپ كەلگەنىمىزگە قۋانىپ، قۇرمەتتى قوناق رەتىندە تەاترلارىنا شاقىردى. ىزدەگەنگە سۇراعان - بىزگە كەرەگى دە باۋىرلارىمىزدىڭ وسىنداي ادەبي-مادەني قيمىلدارى عوي. قۋانا كەلىسىپ، كورەرمەن بولۋعا دايىن ەكەنىمىزدى بىلدىرىستىك.

اۋداندىق مادەنيەت مەكەمەسىنىڭ پايدالانۋىنا بەرىلگەن قالاشىق ورتالىعىنداعى كلۋب تا اجەپتاۋىر كەڭ ەكەن. ۇلكەن-كىشى باۋىرلارىمىز دا مول جينالىپتى.

«ءساليحا-سامەن» اسىلىندە عاشىقتىق داستان. 1946 جىلى العاش جاريالاناتىن كەزدە اۆتورى اسەت نايمانبايۇلى دەلىنىپ، ارادا ءبىراز داۋ تۋعان ەكەن. ال ونى قىزىر مامىربەكۇلى جازعان دەۋشىلەر دە كوپ بولعان. اۆتورى كىم بولسا ول بولسىن، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اڭىزى بويىنشا وقيعا وسى شىڭگىل جەرىندە بولعان دەسەدى. جۇرت سونىڭ كۋاسى ەتىپ، ءساليحا مەن سامەن بەكىنگەن «جاياتاس» دەگەن جەردى كورسەتەدى. داستان - قوسىلا الماعان ەكى عاشىقتىڭ تراگەديسىمەن اياقتالادى. وسى اۋدانداعى كورنەكتى اقىن ماقساي قوجانايۇلى بۇعان سەناري جازىپتى. رەجيسسورى يسا ادۋبايۇلى دەگەن جاس جىگىت ەكەن. ساعدات مىرزاحىمەتۇلى ياسۋكەيدى، قانات ءسالىمۇلى سامەندى، اقليما اقانقىزى ءساليحانى، كۇلينا حاسەنقىزى حانىمدى سومداعان بۇل قويىلىمنىڭ اسا ءساتتى جاسالعانىنا تەبىرەنگەنىمىزدى جاسىرا المادىق.

تەاتر ونەرى قازاقستان قازاعىندا بەلگىلى كەزەڭگە كوتەرىلگەنمەن قىتاي قازاقتارىندا جوقتىڭ قاسى ەدى. ال مىنا باستاما سول سونى سوقپاققا تۇرەن سالعان ەكەن. بولاشاعى بۇلدىراي باستاعان باۋىرلارىمىزدىڭ ۇلتتىق ونەرىن ءپاش ەتكەن تاماشا باستاماسىنا تاڭداي قاعىپ، الدىمىزعا كەلگەن تىلشىلەر توبىنا دا اعىنان اقتارىلدىق.

شىڭگىل دالاسى ونەردىڭ كەنىشى عانا ەمەس تالاي اق يىق اقىندارلىڭ دا ءورىسى دە بولعان ەكەن. بۇل دالانى جىرىمەن دۇبىرلەتىپ وتكەن ارعىنبەك اپاشبايۇلى (1883 - 1946 ج.ج.) شىنجاڭداعى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، ونىڭ ارتىندا «جىر رومان»، «قالام الىپ ارعىنبەك»، «جەر ادامنىڭ اناسى»، «جىگىت سول»، «جاقسى-جامان»، «ناسيحات»، «ءبىر زامان»، «سايىسكەر ساربازداردىڭ جايى»، «مۇسا مەرگەن»، «ىرىسحاندى جوقتاۋ» سەكىلدى كوپتەگەن ەڭبەگى قالىپتى.

 

سول دۇلدۇلدەردىڭ كوزى ءتىرى رۋحى بولعان، وسى اۋدانىنىڭ تۋماسى قىتايداعى كورنەكتى ايتىس اقىنى قۇرمانبەك زەيتىنعازىۇلىنا جولىعۋدىڭ دا ءساتى ءتۇستى. اسقازاننىڭ قاتەرلى ىسىگىنە شالدىعىپ پىشاققا ءتۇسىپ، ۇيىندە دەمالىپ جاتسادا ءبىزدى قوناق ۇيدەن تاۋىپ، ءبىراز سىر ءبولىستى.

1958 جىلى «ۇلتشىلدارعا» قارسى كۇرەس تۇسىندا اكەسى قۋعىنعا ۇشىراپ، ءوزى دە وقۋدان قۋىلعان قۇرمانبەك 1978 جىلدان كەيىن عانا ەس جيعان حالىق قاتارىندا قىرانداي سىلكىنىپ، ايتىس اقىندارىنىڭ داۋىلپازىنا اينالىپتى. وتىز جىل تالماي شاۋىپ، جيىرما مارتە باس جۇلدەنى ەنشىلەپ، «ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن حالىق اقىنى»، «حالىق اقىنى»، «قۇرمەتتى اقىن» سەكىلدى شۇار-دىڭ جوعارعى دارەجەلى ماراپاتتاردىنا يە بولىپتى.

ايتىس ولەڭدەرى شۇار وقۋلىقتارىنا كىرىپ، «اقىندار ايتىسى»، «جىلىپ وتكەن جىلدار-اي» جىر جيناقتارى جارىق كورگەن ەكەن. اقىن جايىندا «نوسەر» اتتى ماقالالار جيناعى دا جارىق كورىپتى. 1991 جىلى قازاقستاندا، 1992 جىلى تۇركيادا، 1994-1996 جىلدارى موڭعوليادا، 2006 جىلى گەرمەنيا، فرانتسيا، گوللانديا ەلدەرىندە ونەر ساپارىمەن بولىپ، الىستاعى اعايىنداردى دا اقىندىق جىرىمەن سۋسىنداتىپ قايتىپتى. ءبىر ءبولىم شىعارمالارى قىتاي تىلىنە دە اۋدارىلىپتى.

ءبىر قىزىعى شىنجاڭ قازاعىنىڭ ايتىس ونەرى دەسە قۇرمانبەك، قۇرمانبەك دەسە شىنجاڭ قازاعىنىڭ ايتىس ونەرى اۋىزعا الىنادى ەكەن.

قىتاي قازاقتارىندا 1905 جىلدان باستاپ ايتىس ولەڭدەر جازباشا تاراعانىمەن، ارنايى زەرتتەلمەگەن. 1980 جىلداردان بەرى قاراي «قازاقتىڭ بايىرعى ايتىستارى» (1985ج) «اقىندار ايتىسى» (التى توم، 1933,1995, 1999, 2003ج), «ولەڭ تويى» (1999ج), «قازاقتىڭ قازىرگى ايتىستارى» (2000ج), «قوڭىروباداعى قوڭىر اۋەن» (2001ج), «اق وزەن سالتاناتى» (2002ج), «جەكپە-جەك» (2003ج) «ايتىس - ءسوز بارىمتاسى» (2005ج) «اقىندار ايتىسى» (2006ج), سەكىلدى كوپتەگەن كىتاپتار جارىق كورىپتى. بۇدان باسقادا ءا.قاليۇلى، ج.مىرزاحانوۆ، سۋبيحاي، ب.كاسەي سياقتى عالىمدار مەن جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ دە زەرتتەۋ وزەگىنە اينالعان ەكەن.

1979 جىلى تۇڭعىش رەت شۇار ورتالىعى ءۇرىمجى قالاسىندا اقىندار ايتىسى وتكىزىلىپ، سونان بەرگى 30 جىل ىشىندە شۇار دارەجەلى 4 رەت، وبلىس دارەجەلى كوپ رەت ءاربىر ايماقتا جىلىنا 2 رەت ايتىس ءوتىپ كەلەدى ەكەن. اقىندار ايتىسى ونداعى باۋىرلارىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىن ساقتايتىن تاماشا ءداستۇرلى مەكتەبىنە اينالعانىمەن قۋاندىرادى ەكەن.

قۇرمانبەك زەيتىنعازىۇلى باستاعان ءدۇبىرلى دودادا جامالحان قاراباتىرقىزى، ءبۇبىماري جاقىپبايقىزى، مەيرامحان، بەردىحان ابايۇلى باستاعان قايرات قۇلمۇحامەد، ەركىن ءىلياسۇلى، ابدىعاني، ايعانىش، عازيزا، شۇعىلا، باۋىرجان، ءنۇرزيا، سەرىك، شاكەن، گىمىڭگۇل، گۇلدەن، ەرجانات، ۇلجالعاس، قۇمار، گۇلزيرا، جانار، بەكبولات، ليزا سەكىلدى ايتىس اقىندارىنىڭ شوعىرى قالىپتاسىپتى.

شىڭگىلدە بولعان ازعانا ساتتەرىمىزدە كۇيتۇن تەلەۆيزياسىنىڭ ءتىلشىسى ايدىنبەك ءشارىپحانۇلى، التاي ايماقتىق تەلەۆيزياسىنىڭ ءتىلشىسى زاتەلباي ەستەربايۇلى «ساليقا-سامەن» جايىندا، شىنجاڭداعى قازاق ادەبيەتى جانە قۇرمانبەك اقىن جونىندە دە ءبىراز لەبىزدەرىمىزدى جازىپ الىپ قالدى.

25 شىلدە كۇنى تاڭەرتەڭ شىڭگىلدەن اتتانىپ، كوكتوعاي اۋدانىنا قاراي بەتالدىق. شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى تۇلعاسى، ايگىلى اقىن اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ، دالانىڭ كوكجالى اتانعان وسپان باتىردىڭ اۋىلى، ءور التاي قازاقتارىنىڭ العاشقى ۇلت ازاتتىق كۇرەسىنە بەسىك بولعان التىن ۇياعا سوقپاي كەتۋىمىز مۇمكىن ەمەس ەدى.

كۇركىرەي اعىپ جاتقان اساۋ ەرتىس، التايدىڭ اسپانعا بوي سوزعان ۇلى تاۋلارى تالاي-تالاي تارلان شەجىرەسىن شەرتكىسى كەلىپ ويعا باتىپ جاتقان سياقتى. وسى دالانىڭ ءبىر ءبۇيىرىن ءتۇرتىپ قالساڭىز بولدى سويلەي جونەلەدى ەكەن. سول تۋعان دالاسى اقىت جايىنان دا اقتارىلا ءتىل قاتادى.

اقىت ءۇلىمجىۇلى (1868-1940) اقىن جانە اعارتۋشى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى. شىنجاڭنىڭ كوكتوعاي اۋدانىندا تۋعان. اراب، پارسى، موڭعول، ورىس تىلدەرىن مەڭگەرگەن. شىعىس كلاسسيكتەرى مەن قازاقتىڭ جىراۋلارىنان ونەگە قابىلداعان. 1891 جىلى قازان باسپاسىنان «جيھانشاھ تامۇز شاقۇعلى» اتتى كىتابى جارىق كورگەن، كەيىن ول كىتاپ كوپ رەت باسىلعان. 1897 جىلى ورىس عالىمى پروفەسسور نيكولاي كاتانوۆ «دەياتەل» جۋرنالىنىڭ سول جىلعى 8-9 سانىندا وسى شىعارما تۋرالى توقتالعان، وسىدان كەيىن ىركەس-تىركەس «حيسسا ءحابدۇ-مۇلىك» (1902, 1904, 1909 ج.), «احۋال قيامەت» (1908 ج.), «ادەبي عاحليا» (1909 ج.), «كەرەي يشانى مۇحاممەد مۋميىن» (1909 ج.), «حيسسا سەيفۋلمالىك» (1895, 1909, 1914), حيسسا «سەيد جاعفار شام اۋليە سۇلتان سەيد» (1894 ج.) سەكىلدى توعىز كىتابى قازان، ورىنبور، سەمەي باسپالارىندا 17 رەت باسىلعان.

1991 جىلدان بەرى مونعوليادا «قاجىبايان»، «اقىرەتبايان»، «جيھانشاھ»، «عاحىليا» سەكىلدى ءتورت كىتابى، شىنجاڭدا تاڭدامالى شىعارمالارىنان ەكى تومى، اتاجۇرت-قازاقستاندا 2007 جىلى «دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى» جاعىنان «جيھانشاھ» اتتى تاڭدامالى تومى جارىق كورسە، 2008 جىلى الماتى قالاسىندا اقىننىڭ 140 جىلدىعى سالتاناتپەن اتاپ وتىلگەن ەدى. سونداي اياۋلى جاندى شىڭ شىساي سىندى زۇلىم 1940 جىلى 72 جاسىندا ءۇرىمجى تۇرمەسىندە جاۋىزدىقپەن قيناپ ولتىرگەن ەكەن.

اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس كۇللى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى ەكەندىگىنە جۇبانعانىمىزبەن سۇيەگى جەرلەنگەن شاكۇرتى جەرىندەگى قابىرىنىڭ باسىنا الىگە دەيىن ەشقانداي ەسكەركىش قويىلماعانى كوڭىلىمىزدى قۇلازىتتى.

اقىننىڭ كوزى ءتىرى ۇلى، بەلگىدى ءدىنتانۋشى عالىم عازەز اقىتۇلىن ىزدەپ ەدىك، ول كىسى سىرت اۋدانداردىڭ بىرىنە جولاۋشىلاپ كەتىپتى. ءبىزدىڭ وسى اۋىلعا ات باسىن تىرەگەنىمىزدى ەستىگەن قىزىر الداجارۇلى دەگەن اقىتتىڭ مارقۇم بولعان اقىن نەمەرەسىنەن تۋعان سايران قىزىرۇلى، وسپان باتىردىڭ نەمەرەسى نۇرلان ءنابيۇلى جانە اقىن ناعىز مۇحامەدۇلى، ورتا مەكتەپ مۇعالىمى تولقىن سوعىسايۇلى الدىمىزدان شىقتى. تەكتىلەردىڭ تۇقىمى قۇر جىبەرۋدەن ۇيالسا كەرەك، ۋاقىتىمىزدىڭ تارلىعىنا قاراماي كيىز ءۇيلى ساياجايدىڭ بىرىنەن ارنايى داستارحان جايىپ، اقسارباستىڭ باسىنا باتا قىلدىردى. ەل مەن جەردىڭ اڭگىمەسى شەرتىلىپ، ءسوز ەكى ەل اراسىنداعى كوش-قون تاقىرىبىنا اۋىسقاندا ناعىز مۇحامەدۇلى مىناداي اڭگىمە ايتتى:

- قازىرگى كوشى-قوننىڭ توقىراۋىنا سەبەپتىڭ كوبى قازاقستان جاعىنان بولىپ وتىر. ۇرىمجىدەگى ەلشىلىك ۆيزانى ۋاقىتىندا اشپاي، كەم دەگەندە 1-2 اي ۇستايدى. ال جاقىندا شەشەم مەن باۋىرلارىمدى كوشىرىپ، زايساننىڭ مايقاپشاعاي كەدەن بەكەتىنەن وتكىزىپ كەلدىم. «الىپ جۇرگەن تراكتورلارىڭ بار ەكەن» -دەپ ءوندىرىس قۇرالى رەتىندە پايدالانىپ جۇرگەن ءوز مۇلىكتەرىنە كەدەننەن وتەردە 33 مىڭ قىتاي يۋانىن الدى. بۇل دەگەن سۇمدىق قوي! ازعانا اقشامەن بارا جاتقان ولار بارعاندا قالاي كۇن كورەدى؟ ال كوشىرىسىپ بارىپ ونى كورىپ تۇرعان مەنىڭ قاسىمداعى جىگىتتەر جاعاسىن ۇستادى. ولار دا كوشپەك نيەتتە ەدى. انا سۇمدىقتى كورىپ ۇمىتتەرى سەلگە كەتتى. ال قازاقستان جاعى وسىنداي ماسەلەلەردى جونگە سالا الماي وتىرعاندا قالاي كوشىپ بارماقپىز.

ءبىز ناعىزدىڭ نازىنا جاۋاپ بەرە الماي تومەنشىكتەي بەردىك. «ءاي، ۇياتسىزدار-اي!» -دەپ ىشتەي عانا قىنجىلدىق. ءبىر بايقاعانىمىز بۇل ناعىزدىڭ عانا جانايقايى ەمەس، تالاي اعايىننىڭ وكپەسىن قارا قازانداي قىلعان شىندىق ەكەن. ءتىپتى كوپتەگەن اعايىننىڭ كەرى كوشىپ كەتۋىنە سونداي سوراقىلىقتار سەبەپ بولعان كورىنەدى. باتىر ەلدىڭ اۋلەتىنەن باتىرا ايتقان ءسوز ەستىسەك تە ونداعى اعايىندارمەن قيماي قوشتاستىق.

اۋدان ورتالىعىنان شىعا بەرە وسپان جايىنداعى اڭگىمەنى تاعى ءبىر مارتە ايتىسىپ، شالعايدا جاتقان باتىر قابىرىنە سىرتتاي بەت سيپاۋعا ءماجبۇر بولدىق.

شىعىس تۇركىستان اتالعان شىڭجاڭ وڭىرىنەن شىققان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، حالىق باتىرى وسپان سلامۇلى (1899-1951 ج.ج.) وسى اۋداننىڭ وندىرقارا دەگەن جەرىندە تۋعان.

1934 جىلى موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي جەرىنە بارىپ ءجۇرىپ، وسپان قولعا ءتۇسىپ، ءوزىن ۇستاماقشى بولعان اسكەردىڭ بىرەۋىن ءولتىرىپ، ءبىر بەساتار، ءبىر قىلىش، 500 وق الىپ قۇتىلادى. 1936 جىلى "قۇرال جيناۋ جۇرگىزىلگەندە " امالسىز ءبىر ءبولىمىن تاپسىرىپ بەرەدى. 1939 جىلى 24 جەلتوقساندا اقىت قاجى ۇستالعاننان كەيىن ەسىمحانمەن اقىلداسىپ ەكەۋى اتقا قونادى. ەسىمحان جۇيرىك ات تابۋعا، وسپان قارۋ-جاراق دايىنداۋعا كەلىسىپ، ۋاعدا بويىنشا تەز قارۋلانادى. 1940 جىلى اقپاندا كوكتوعاي اۋدانى اكىمى ءشۇي رىليڭ مەن قاسىنداعى ساقشى باستىقتارىن تارپا باس سالىپ، باسىن كەسىپ قولدارىن قاندايدى. وسىلايشا وسپان باتىر ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ پىلتەسىن تۇتاندىرادى. وسىدان كەيىنگى ۇزاق جىلدىق ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنە تىكەلەي جەتەكشىلىك ەتەدى. 1945 جىلى قىركۇيەكتە بۇكىل التاي ايماعىن قىتايلاردان ازات ەتىپ، ءوزى ايماقتىڭ ءۋاليى بولادى. ۋاڭ جىن باستاعان قىزىل قىتايلاردىڭ شىڭجاڭ جەرىنە كىرۋىمەن گانسۋ جەرىنە قاراي شەگىنە سوعىس جاسايدى.

1951 جىلى اقپاندا قانامبال تاۋىنىڭ حايزى دەگەن جەرىندە قاپىدا قولعا ءتۇسىپ، 1951 جىلى 28 ءساۋىر كۇنى قىتاي كوممۋنيستەرىنىڭ اسكەري سوتىنىڭ ۇكىمىمەن اتىلعان ەكەن. قازىرگى كەزدە ونداعى ۇكىمەت وسپاندى «باندى» دەپ اتايتىندىقتان جۇرتتىڭ ءبارى ونى اشىق اڭگىمە قىلۋدان قورقادى. دەسەدە، اعىلشىن جازۋشىسى گوفەدەي لياستىڭ: «وسپان باتىر ەگەر بۇدان بەس-التى عاسىر بۇرىن دۇنيەگە كەلگەندە اتالارى موڭكە، شىڭعىس جانە تەمىرلان دەڭگەيلەس ۇلى قولباسشى بولار ەدى» دەپ باعا بەرگەنى تالاي ويلارعا جەتەلەيدى.

سەيىتحان ابىلقاسىمۇلىنىڭ "وسپان باتىر " رومانى (الماتى، "انا ءتىلى" باسپاسى), جاقسىلىق ءساميتۇلىنىڭ "سەرگەلدەڭ" رومانى (الماتى، "انا ءتىلى" باسپاسى), "وسپان باتىر " ماقالالار جيناعى (الماتى. "اردا"باسپاسى 2007ج) سەكىلدى كىتاپتار ارقىلى دا قازاقستاندىق وقىرماندار باتىر ەسىمىنە ءبىرشاما قانىق. 2009 جىلى قىركۇيەكتە الماتى قالاسىندا باتىردىڭ 110 جىلدىعى ارنايى اتاپ ءوتىلدى.

كوكتوعايدىڭ كوپ شەجىرەسىنىڭ ءبىرى «بۇركىتباي باتىردىڭ ءانى» بولسا، ەندى ءبىرى ايگىلى زۋقا باتىردىڭ حيكاياسى ەكەنىن بىلەتىنبىز. ءۇرىمجى-التاي تاس جولىنىڭ جيەگىندە - الدىمىزداعى بەلقۇدىق دەگەن جەردە ۇلكەن قورىمدا زۇلىم ۇكىمەتكە قارسى شىققان قاس باتىردىڭ سۇيەگى جاتىر. بۇل كۇندەرى ۇلكەن زيراتقا اينالا باستاعان قالىڭ مازارلىقتى كورگەندە ەرىكسىز تىزگىنىمىزدى ىركىپ، تىزەمىزدى بۇكتىك. باتىر رۋحىنا دۇعا باعىشتادىق.

1928 جىلى ءدال وسى جۇرتتا وتىرعاندا التاي ايماعىنداعى قىتاي ۇلىعىنىڭ جۇمساۋىمەن ما دارىڭ دەگەن دۇڭگەن قاپيادا بۇكىل اۋىلداعى ەلۋ نەشە ادامدى قىرىپ، زۋقانىڭ باسىن كەسىپ الىپ، سارسۇمبە قالاسىنا اپارىپ قۇلاعىنان ءىلىپ قويعان ەكەن. سونداعى شاھيتتەردىڭ ءبارى دە وسى زيراتقا قويىلىپتى. كەيىننەن، ياعني 1980 جىلداردىڭ باسىندا تۇركياداعى ۇلى ساۋات قاجى زۋقاۇلى تۋعان جەرىنە ورالىپ، بۇرىنعى ەسكى مازاردىڭ سىرتىن قىزىل كىرپىشپەن قورشاپ، جاڭا قورعان تۇرعىزىپتى.

ءجابىر-جاپا كورگەن ەلىنە قورعان بولعان زۋقاداي ەرىن حالقى دا قاستەرلەپ ولاي-بۇلاي وتكەن جولاۋشىنىڭ ءبارى ونىڭ باسىنا ءتۇسىپ قۇران وقيتىن بولىپتى. وسپان باتىر دا ءوز كەزىندە وسى زۋقا باتىردان باتا العان دەپ اڭىز ەتىسەدى جۇرت. ەردىڭ ەگەيلىگى جايىندا سىر شەرتەتىن باتىرحان قۇسبەگيننىڭ «زۋقا باتىر» رومانى قازاقستاندا دا جارىق كورىپ ەدى.

(جالعاسى بار)

«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى