Birinshi kursqa oqugha týsken bozbala men boyjetkenning tanysqannan keyingi bir-birine qoyatyn súraghy: «Qay jaqtansyn?» ghoy. Ózimizding kurstaghylarmen búl mәseleni «rettep bolyp», jurfakpen aralasa bastaghanda, әlgi súraq taghy da aldan shyqty. «Qaraqalpaqstannyng Qonyrat audanynanmyn...» — degenimde, Ámirhannyng qasynda otyrghan júqaltan, qara jigit eleng ete qaldy: «Ói, men de sonda tudym ghoy». Búl — men ýshin janalyq edi.  Saghyndyqtyng Qonyrat qalasyna úzatylghan mening apamnyng kórshisi Rzahmet qarttyng nemeresi ekenin estigenimde tipti talyp qala jazdadym. Atasyn bilushi edim. Biraq Saghyndyq turaly estimegem. Qazymyrlanynqyrap ketsem kerek, biraq ol әri qaray baspay qoydy: «Ói, ol bir úzaq әngime. Keyin aitarmyn...».

Sózding reti kelgende aita keteyik, ótken ghasyrdyng basyndaghy nәubetterde Aqtóbe, Oral, Manghystau, Qyzylorda ónirlerinen aughan qazaqtyng birazy qyrdaghy júrt Besqala dep ataytyn oidaghy eldi panalaghan. Keybiri әri qaray, týrikpen asqan. Aughanstan, Irangha shyghandap ketkender de bar. Qaraqalpaq jeri qazaqqa әuelden bóten emes-ti. Mysaly, biz aityp otyrghan Qonyratta bir kezde Hiua hanynyng ókimimen Kishi jýz, Shekti ruynyng Qabaghynan taraytyn Ázbergen biylik qúrghan. Arghy tariyhqa ýnilsek, Qonyratta jergilikti júrt «Hakim ata» dep ataytyn, sopylyq әdebiyetting iri ókili Sýleymen Baqyrghanidyng qorymy jatyr. Besqala — qazaqqa aty mәshhýr Tólegen Aybergenov, Smaghúl Elubay, Esenghaly Raushanov, Sabyr Aday sekildi daryndardyng kindik qandary tamghan qasiyetti meken. Onyng ýstine, 1936 jylgha deyin Qaraqalpaq avtonomiyaly oblysy Qazaqstangha qarap, Qyzylorda oblysynyng qúramynda bolghan...

Jә, búl — basqa әngimening soraby. Saghyndyqqa oralayyq. Keyin kezdesip, onasha әngimeleskende biraz jaytqa qanyqtym. Saghyndyqtyng atasy Rzahmetting týbi Oral jaghynan eken. Aqsaqal ýlken úly Oralbaygha Qytaybek degen Besqala ónirine belgili aqsaqaldyng qyzyn alyp beredi. Qonyrattyng manyndaghy «Aday auyl» dep atalatyn auylgha kelin bop týskende Sәmsiya tipti jas bolypty. Óte ajarly adam bolsa kerek. Salt-dәstýrge berik jas kelindi bәri únatady. Tek jas otbasynyng balalary túrmaydy. Birinen song biri shetiney berse kerek.

Ýstirtting Qonyratqa qúlaytyn enisinde Dәuit atanyng qorymy bar. Dәuit — Asau-Baraq jyryndaghy Asaudyng balasy. Batyr bolghan kisi. Jergilikti júrt últqa bólinbey, týgeldey atanyng basyna ziyarat etedi. Balasy túrmaghan Sәmsiya da bir kýni atanyng basyna baryp, mún-zaryn shaghyp, jylap jatsa kerek. Sol kezde qorym janyna ayaldaghan syghandar taborynyng ishinen bir әiel oghan jaqyndap kelip, karta ashyp, tura bir jyldan song úldy bolatyndyghyn, sol úldyng túratyndyghyn aitady. 

Álqissa, 1968 jyldyng 18 qarashasy kýni enesi ekeui Qonyrattyng ortasyndaghy perzenthanagha jayau bara jatqan Sәmsiyanyng ayaq astynan tolghaghy ústap, tura kóshede, jol jiyeginde, qar ýstinde bosanady. Talyqsyp bara jatqan jas ana: «Áy, búl bala da túrmaytyn boldy ghoy...» — dep kýbir ete qalypty. Shyr ete qalghan sharananyng kindigin kesip, dereu tongha orap alghan әjesi sol kýii perzenthanagha tartady. Su isherligi bar shyghar, dәrigerler dereu em-domdaryn jasapty. Sәbiyding densaulyghynda eshqanday aqau joq deydi . Ábden saghynyp kórgen úlgha atasy azan shaqyryp, Saghyndyq dep at qoyady.

Saghyndyqtan keyin dýniyege kelgen Azamatty ýlkender yrymdap, Oralbaydyng balasy túrmay jýrgen inisi Orynbaygha berudi úigharady. Azamattan keyin sheshesi taghy bir qyz tuady.

Birneshe jyldan song Qonyratta asyr salyp oinap, mektepte ýzdik oqyp jýrgen Saghyndyqtyng tóbesine búlt ýiirildi. Ájesi ólgennen keyin ýide úrys-keris kóbeydi. Kóp úzamay әke men sheshe ajyrasty. Qansha degenmen, ol kezde qazaqylyq bar, qaynysyna bergen balasyn súraugha batpaghan sheshesi Saghyndyq pen qyzyn alyp, әueli Nókiske kóshti. Saghyndyq azghantay uaqyt sonda oqydy. Ol jaqta jaghdaylary bolmay bara jatqasyn, sheshesi Beyneu jaqta túratyn aghasyn saghalap, sonda kóship keldi.

14 jastaghy Saghyndyq ýshin qiyn kýnder endi bastaldy. Áueli búny kýnde mazaqtaytyn Beyneuding búzyqtarymen «mýiiz shayqastyryp» aldy. Sosyn jaqsy oqugha tyrysty. Óitkeni, bәri búny syrtqa tebetin. «Qalpaq...» deytin. Sondayda bәrin tastap, Qonyratqa qashyp ketkisi keletin. Biraq sheshesin qayda tastamaq?

Kóp úzamay sheshesi basqa adammen túrmys qúratynyn aitqanda tipti ómirden bezinip ketti. Búlardan habar almaytyn әkesin de, kýieuge shyqpaq sheshesin de jek kórdi. «Kete bersin, jalghyz ózim túramyn...» dep sheshti. Biraq ógey әke Elubay — bauyrmal, jaqsy kisi bolyp shyqty. Saghyndyqpen ýlken kisishe sóilesti. Birte-birte bauyryna tarta berdi. Aqyry sol ýiden bir-aq shyqty.

Osynday auyr kýnderde Saghyndyqtyng boyyn jylytatyn bir sezim bar-tyn. Ol — klastaghy aqqúba qyzgha degen ghashyqtyq. Alghash kórgen sәtte-aq: «Apyr-ay, múnday da appaq adam bolady eken-au...» — dep oilaghan. Kókpenbek kózi de әdemi edi. Starosta retinde kýnde digirleytin súlu qyz múny tipti kózge de ilmeytin. Biraq búl ghashyq edi. Endi eshkimge aitpay, óleng jaza bastady. Audandyq gazetti jaghalady.

Mektep bitirgesin birden Almatygha tartty. QazMU-dyng jurfagyna qújat tapsyrdy. Tonqalang asyp, Beyneuine qaytyp kelgende «Lenin joly» audandyq gazetining redaktory, belgili aqyn Aytuar Ótegenov búnyng jastyghyna qaramay, júmysqa aldy. Ol kezde audandyq gazet degeniniz — qyp-qyzyl maydan alany. Kýn sayyn shyghady. Uәiis Qayralapov, Qarjaubay Jylqybaev, Ábdibek Jamanbaev sekildi maytalman jurnalisterding tәrbiyesin kórdi. Ol kezde tilshiler qauymy júmys arasynda «qasqyrdyng sorpasynan» úrttap otyratyn. Dýkenge jii júmsalatyn Saghyndyq «sharuagha» ong qolday edi. Sóitip jýrip jazudyng qyr-syryn ýirendi. Áueli shaghyn aqparat, suretteme jazdy. Tósele kele ocherkke moyyn búrdy. «Dala perzenti» atty ocherki audandyq partiya komiyteti úiymdastyrghan bayqauda top jardy. Gazet kórshi Manghystau audanyndaghy audandyq gazetting baspahanasynan shyghatyn. Baspahanagha, kóbine, әriyne, salt basty, sabau qamshyly Saghyndyq júmsalady. Basylghan gazet poyyzben keledi. Oghan da kóbine Saghyndyq shyghady. Úiyqtap qalyp, talay ret gazetting Opornyi, Qúlsarydan qaytarylghan kezi de boldy.

Bir kýni Saghyndyq felieton jazbaq boldy. Audandyq gazette búl janr joqtyng qasy edi. «Tәәk, ne jazu kerek?» Esine «saqaldy qúrylysqa» ainalghan monsha týsti. Nege jazbasqa? «Monshanyng qasyndaghy dialog» atty felietonyn redaktor jariyalady da jiberdi. Monsha qúrylysyna jan bitti. Kóp úzamay audandyq gazetke audandyq partiya komiytetining birinshi hatshysy Dýisenbi Áripovten «Siz synaghan monsha salynyp bitti» degen resmy hat keldi. Búl kezde Saghyndyq әsker qatarynda jýr edi.

Áskerde de jaman bolghan joq. Ishki әsker bólimine týsti. Búryn kartadan ghana kóretin Komy ASSR-ynyng astanasy Syktyvkar qalasynda әskery kiyim kiyip, syqyrlap jýrdi. Týrmege týskenderdi kýzetu — onay sharua emes. Talay auyr qylmyskerdi de, jazyqsyz týsken adamdy da kórdi. Keybirimen tipti dos boldy.

Aynalayyn sәbet ókimeti de, bizding Qazaqstan siyaqty, halyqtar dostyghyna qatty kónil bóldi ghoy. Búnyng audandyq gazette istegen jurnalist ekenin bilgen sayasy jetekshi birden búghan әskery ómir turaly jazyp túrugha qolqa saldy. Búl, әriyne, basyn ala qashty. Óitkeni, oryssha bilmeydi ghoy. Biraq búnyng da amalyn tabugha bolady eken. Saghyndyqtyng qazaqsha jazyp, jartysyn orystyng boqtyq sózderin aralastyra otyryp, jartysyn ymmen jetkizgen sózderi audarylyp, gazetterge jiberile bastady. Sóitip, әskery gazetterding betterinen «Rzahmetov»  degen familiya jii kórine bastady. Olardy qiyp alyp, ýidegilerge jibergende, auyldaghylar Saghyndyqtyng tez arada orys tilin ýirenip qana qoymay, endi sol tilde maqala jazyp jýrgenine qatty tanghalyp, anyz ghyp aityp jýrdi.

Bәri de jaqsy edi. Auylgha qaytar merzim de jaqyndap kele jatqan. Álgi «ded» atanyp, ózine tiyesili sary maydy «molodoylargha» beretin raqat kez. Esesine, olar saghan «grajdankanyn» jaqyn qalghany turaly «әn» aitady...

Dәl sol tústa búl bir pәlege úryndy. Keyin anyqtalghanynday, týrmede jatqan bir top qylmysker tym belsendi bolyp ketken bir ofiyserding kózin joymaq bolyp kelisken. Aldyn ala jospar jasalady. Álgining kezekshiliginde ashanada órt shyghuy kerek. Sol kezde ana belsendiniz әdettegidey júrttan búryn ashanagha jýgirip kirui tiyis. Kók týtinning arasynda bar sharua tyndyryluy kerek...

...Ashanada kenetten órt bastalghanda, birinshi bolyp әlgi belsendi emes, túzy jenil Rzahmetov kiredi. Jýrek túsyn kózdep súghylghan pyshaq búnyng tós qaltasyndaghy óleng jazyp jýrgen bloknotynyng syrtyna «zekter» jasap bergen temir qaptamagha tiyip, syrghyp ketipti. Biraq ekinshi pyshaq ókpeni tilip ketken. Gospitalida ota jasaldy. Áskerden kelgennen keyin de jaraqaty mazalap, Atyraudaghy auruhanada jatyp, úzaq emdeldi. Audandyq gazette oryn bola qoymay, bir uaq elektr monteri bolyp istegeni de bar. «Monter» degen aty ghana...

Biz kezdeskenge deyin jigitimizding basynan osynday kepter ótipti. Endi studenttik ghúmyrdyng esigin birge ashtyq. Keshke jiylyp, óleng oqimyz. «Qara narmyn ba desem, qayyng qabyghynday ekenmin, Qara jel soqsa, qalbang da-qalbang eter kim...» — dep ong qolyn әntek joghary sozatyn Saghyndyqtyng óleng oquy tipti bólek:

Ey, pendeler, taladyndar arasha,

Taghdyrymnan súramaymyn arasha.

Armanymnyng shashy agharyp shal bolghan,

Ýmitimdi jeteleymin balasha.

...Sen bilmeytin, qúpiyam bar tasada,

Mәrmәr emen, shydamymdy qashama.

Buaz Aspan Úl tuady bir kýni,

Qolyng synghyr, qoldan adam jasama!

Bizge osy songhy eki jol qatty әser etti. Shynymen de tosyn ghoy. Al mynau — «Týs» deytin óleni:

TÝS

Ómirding syryn kim bilgen, mandayymda jalghyz tamshy ýmit,

Qúrsaqtan shyqpay kýlgen em, senimimdi sabau qamshy ghyp.

Ýdere kóshti de Ýrker júldyzdar kókjiyek qangha malshynyp,

Sholpan tudy ghoy, talyqsyp kettim janarym kókke shanshylyp.

Talyqsyp kettim, talghajau tappay, Tәnirge sonda «Ey!» dedim

Úyatsyz betting qyzylyn tappay, ARMANYMDY aityp sóiledim:

 — Júldyz janarly úlyng em, —  dedim, qiyaldan qyzyl kóilegim

Syrymdy tyndar shónge tabylmay, shólinde men de shóldedim!

Peyilim dala, perishte emespin, peyilinnen tór dәmetken

Pendenmin dedim, jaralghan sorly tirshilik tәni óli etten.

Men deymising jalghyz, jýr ghoy әne, kónili kirler kól keship

Qúlqyny menen qúzyrynyng jarasyp әni, kenirdegining kendigin aityp kýneltken

Aytpaghym kóp-ti, aita da almadym otyz tisimning qorlyghy-ay,

Erinder epti, sayqaldana ópti, otyz jigitting borlyghy-ay!

Óneshim barlyghyn bilip aldy da óksigim qaldy keptelip,

Alpys eki tamyrym attanday shapty, kәrinnen saqta zor Qúday!

Jetimek jyrym kilt ýzildi, kindigin jerden kese almay,

Kinәmshil keudem qisaya ketti qyrtys jelkem berise almay.

Kilti búrauly kýiim qaldy, Úly simfoniyadan ýzindi

Ay núrly Oiym — qyzyl sózderding tútqyny, Qamal-qaryndy tese almay.

O, mening qiyal kóz ghasyrym! Qúlaghy bitken tabangha,

Bir kýn men de tasyrmyn, Azuymdy bilep qabangha

Tәnirimen tildesip, qúba belde beldesip,

Qúla týzde kór qazarmyz, myna Biz

Moyyngha mingen masyldyng mayyn shyjghyryp qazangha.

...Oyanyp ketsem óksip jatyrmyn, óliler syryn kim bilgen?

Óle qalsa da sorly paqyrdyng sýiikti asyn kim bergen?!

Úiqasqa, buyn sanyna mәn bere bermeytin Saghyndyqtyng óleni bólek edi...

Al sol kezdegi JenPIY-ding studenti Úljalghas Álibaevanyng onyng  sózine jazylghan «Saghyndym seni» deytin әni studentterding arasynda, qazirgi tilmen aitqanda, «hiytqa» ainaldy. Jataqhanalardan jastar shyrqaghan:

Saghyndym seni, auylyng alys,

Qiyalda qúshar ghajap eles en.

Men ýshin tughan anana alghys,

Sәby oiyma kýle kórme sen, — degen әn ýnemi estilip jatatyn. Óz ortamyzda shyrqalghanda, avtor sol jerdegi eng әdemi qyzgha qarap alyp, eminip otyrady. Álgi qyzdyng әueli betining úshy qyzarady. Keyin mandayynan tamaghyna deyingi aralyq týp-týgel alaugha ainalady.

Saghyndyq ghashyq bolghysh edi. Qyzdar da kelbetti jigitke teris qaramaytyn. Bir kýni anau kýlimkóz, ekinshi kýni myna qighash qas Saghyndyqtyng qoltyghynda jýretin...

Ertede Aqtóbe oblysy Oiyl jaghynda júmys istegen bir aghamyz jyl sayyn shipajaylargha baryp demalady eken. Kelgennen keyin qúrdastary: «Orystyng qansha aruyn qúshtyn?» — dep qyjyrtady ghoy. Sonda әlgi anghal aghamyz: «Qyz-kelinshekting tolyp jýrgeni ras. Biraq qaydan qúshayyn, oryssha bir auyz «laskovyi» sóz bilmeymin...» — dep aqtalatyn kórinedi. Sol aitpaqshy, bizding seride de kóp «laskovyi» sóz joq. Qoltyghyndaghy arudy tanystyrady da: «Osyny alam!» — deydi. Qúddy «Abay jolyndaghy» Ospan siyaqty. Ol da qalyndyq turaly sóz qozghalghanda: «Qalyndyq degen kim ol? Qatyn ba? Qatyn kerek. Alam!» — deushi edi ghoy. Búnyki de sol sóz — «Alam». Biz bolashaq jas júbaylardyng qúrmetine tilek aitamyz. Birneshe apta, asyp ketse, bir aidan song Sәkenning oiy basqa jaqqa aua bastay ma, әlde súludyng ózi búnyng arsyn-gýrsing minezinen shoshy ma, ýilenbeytin bolyp qalady. Oghan qayghyryp jatqan búl joq, taghy bir arudy әkep tanystyrady: «Osyny alam». Endi jana «jengemizdin» qúrmetine bokal kóteremiz.

14 jastaghy úighyr aruy Gózeldi әkep tanystyrghanda da tek kýlip qoyghanbyz. «Qasym agham ispankany sýiipti, Men úighyrdyng gózeline ghashyqpyn...» dep óleng jazghanda da bir-birimizge qarap jymiidan aspadyq. Biraq búl joly Saghyndyqtyng «Alam» degen әngimesi qattyraq estile bastady. Jigitter de tәtti tosaby ýzilmeytin súludy jenge qylugha asa ketәri emes. Men qarsy shyqtym. Onyng sebebi bar. Men — Qaraqalpaqstanda tuyp-ósken adammyn. Qaymaghy búzylmaghan qazaqy auylda. Qazaq mektebinde oqydyq. Bir auyl bop otyratyn ózbek pen azghantay qaraqalpaqtyng úl-qyzy da sol mektepte dәris aldy. O, ol kezdegi shaldar qanday! Balalarynyng basqa últtan qatyn almauyn qatty qadaghalap otyratyn. Qyz beru degendi mýlde atamanyz. Ózbekke tiydi dep qyzyn mýlde kórmey ketken ata-anany da kórgenbiz. Teris batamdy berem dep qorqytatyn. «Qyz Jibekti» tyndap ósken úl-qyz teris batadan qatty qorqady. Keyde úly tyndamay, qaraqalpaqtan qyz alyp kelse, basynda asa ynghay bermegenimen, keyin jibiydi de, ózbekten kelin alugha yqylassyz edi. «Ee, basqa últtan qatyn alghansha, balang jartylay sol elding balasy dep eseptey ber. Osy kýni alghanyn qas-qabaghymen jýrgizip-túrghyzatyn erkek qaldy ma? Bәrin qatyn biyleydi ghoy, qatyn...» — dep otyratyn marqúm әjem. Mine, osynday tәrbie kórip ósken men Saghyndyqtyng úighyrdyng qyzyna ýilenbek oiyn tipti qabylday almadym. Biraq maghan únamady dep ainityn ol ma...

Taghy bir kiltipan bar edi. Gózelding jasy 14-te ekenin jogharyda aittyq. Bala. Qazirgi zaman bolsa, Saghyndyqty pedofil dep sottap jiberui de mýmkin edi. Sosyn әli on beske tolmaghan bireuding qyzyn súrap barugha da jýrek kerek qoy. Sondyqtan da osy sharuagha kirisip, qyzdyng әke-sheshesining aldynan ótken Baqytjan Qosbarmaq pen Jaras Sәrsektiki — erlik! Úighyr aghayyndar da «lublu» dep jer tepkilep otyrghan qyzdan tezirek qútylghysy keldi me, әlde basqa da sebebi bar ma, tez kelisti. Endi QazMU-dyng studenti, bolashaqta ataghy jer jaratyn aqyn degen de az abyroy emes qoy. Onyng ýstine kórikti jigit...

Gózeldi kórgen jurfaktyng qyzdary esterinen tanyp qaldy. Tanatyn retteri bar, tipti bala ghoy. Biraq ony bala dep jýrgen Sәkeng joq, diken-dikeng etedi. Jas kelinshek tamaq jasaugha sheber eken, onysy bizge jaman bolghan joq...

Toy dýrkirep ótti. Endi ómirding prozasy bastaldy. Anau kerek, mynau kerek. Pәlenbay jylghy otbasylardyng uyghy sytyrlap jatqan toqsanynshy jyldarda student bop shanyraq kótergenderge tipti  de onay emes-tin. Átten, bizde osy mәselelerdi zertteytin instituttar joq. Áytpese toqsanynshy jyldarda student bop jýrip otau tikkenderding denining júbaylyq ghúmyry úzaq bolmaghanyn býgingi úrpaq angharar edi...

("Jyndy" Ámirhan da onyng aldyn kesip ótepeytin. Student Ámirhan men Saghyndyq)

Jalpy studentter — kónildi halyq qoy. Ásirese Saghyndyqtyng kursy úiymshyl edi. Sol kezding ózinde-aq asabalyghymen ataghy shyqqan Erlan Aytuarov, student kezinen televiydeniyeni jaghalap, býginde osy salanyng betkeústarlarynyng birine ainalghan Zeyin Álipbekter Saghyndyqty «aghalap»  túratyn. "Jyndy" Ámirhan da birer ay ýlkendigi bar búnyng aldyn kesip ótpeytin. Qazybek ekeui әli kýnge deyin qatty qaljyndasady. Birneshe kýn ash qalghanda, jataqhananyng tóbesine shyghyp kepter aulap jegender de osy kursta oqydy. Zaman quyrylyp bara jatqanda, tau jaqtaghy auyldargha shyghyp, tauyq úrlaghandar da qazir belgili jurnalisterge ainaldy. Aytpaqshy, búl «kәsiptin» naghyz mamany — Saghyndyq edi. Úrlyqqa da ep, jýrek kerek qoy. Áskerde qylmys әlemining nebir noyandaryn kórgen búl qoryqpay kirisetin. Júrtty qarauyl ghyp qoyyp, tauyq ketekke pyshaghyn jalandatyp ózi kiredi. Birde bir qap basy joq tauyq etin alyp kelip, býkil jataqhanany qaryq qylghany bar. Basyn kesip laqtyryp tastap, qapqa toghyta bergen ghoy. Birneshe aidan beri stiypendiya almay, qaryndary shúrqyrap jatqan jurfaktyng studentteri Saghyndyqty sol kezde toqsan ýili tobyrdy asyraghan Qara qasqa atty Qambar batyrdan kem kórgen joq. Jarysa maqtady. Maqtau ótip ketkendigi sonday, «Qambar batyrdyn» birde qyzdy-qyzdymen bireuding aulasynda túrghan siyrdy soyyp almaqqa kónili ketip, qasyndaghylar әreng toqtatypty...

HH ghasyrdyng qazaqqa әkelgen indetining biri — araq. «Jalyn» jurnalynda júmys istep jýrgen kezimde Qadyr agham biraz aqyndar turaly aita kelip: «Talay talantty jigitterding týbine araq jetti ghoy...» — dep kýrsingeni bar. Búl indet, sirә, soghystan keyin bastalghan sekildi. Qan maydandy kórgen, talay jaqynyn jat topyraqqa kómip kelgen úrpaqqa ol keshirimdi de shyghar. Qazaqstan Jazushylar odaghynyng birinshi hatshysy Júban Moldaghaliyev birde zamandasy, dosy Syrbay Mәulenovke qatty bazyna aitypty. «Araqty nege ishesin?» — deydi ghoy bayaghy. Sonda Syrbay aitty degen bir auyz óleng aqyn-jazushylardyng auzynda jýrdi: «Qúdaydyng qútty kýninde, Jatatyn jolda daliyp. Aqylshym boldy-au býginde, Maskýnem Moldaghaliyev...». 9 mamyrda alandaghy sherude túryp, Ghafu aitty deytin: «Ivan Shuhov degening — myna kisi, Janynda sartyldaydy flyagisi, Túrghanda Ivan iship, ózing ishpey, Kisining keledi eken jylaghysy...» — degen ólendi de estip óstik. Odan keyingi, bizding aldymyzdaghy buynnyng da «erlikterine» qanyqtyq.  Agha úrpaq búnday әngimelerdi ókinishpen emes, kýlip, tipti sәl maqtanyshpen aitatyn. «Jaqsy aqyn jaqsy ishui kerek» deytin. Araq ishu — talanttylyqtyng belgisi siyaqty edi. Biz de sonyng shet jaghyn kórdik. Kimning nashar shayyr bolghysy keledi deysin, biz de túmsyq batyryp ishtik...

Araqtyng sonday dәureni jýrip túrghan kezde QazMU-da bir oqys oqigha boldy. Beline bótelke baylap jýrip ishetin Saghyndyq Rzahmetov sol kezdegi jalghyz telearna — «Qazaqstandaghy» bir habardan «Ishimdik ataulyny qúrtu kerek...» degen pikir aitty. Mәsele bylay bolypty. Áldebir habargha qatysu ýshin jastar kerek bolyp, televiydenie basshylyghy jurfaktyng dekanyna ótinish aitady. Tandau búlardyng kursyna týsedi. Qas qylghanday, sol kýni jigitterding deni sabaqqa kelmey qalypty. O, toba, әsheyinde sabaqta kóp tóbe kórsete bermeytin Saghyndyq otyr deydi. Ústazdary: «Habargha týskenderge synaqta jenildikter bolady...» degesin Sәkeng top qyzdy bastap televiydeniyege jetip barady. Tek habardyng atyn estigende shalqasynan týse jazdaydy: «Araq — atannan qalghan as emes...». Biraq sheginetin jer joq. Jýrgizushi de «Arpa ishinde bir biday» — Saghyndyqqa kóbirek búryla berse kerek. Basyna taqiya kiyip alghan búl kósilip otyr. Araq — últtyng týbine jetetin boldy dedi. Búny azaytu degen әngime bolugha tiyis emes, týp-tamyrymen qúrtu kerek dedi. Qanshama otbasy osy araqtyng kesirinen ajyrasyp jatyr dedi. Shal men kempir ishedi degen ne masqara dedi. Ishkenderdi búryn da týsine almaytynmyn, qazir de mýlde úgha almaymyn. Mynau — araq ishetin zaman ba dedi. Aytqanynyng bәri ras. Bir ótirigi joq. Auylda otyryp tyndaghan sheshesi: «Qúldyghym-ay...» — dep kózine jas alypty. Klastastary tan-tamasha qalghan. Tek búl kezde Saghyndyq bir aptadan beri televiydeniyege shyqqanyn «juyp» jatyr edi...

Ishetinder de ózi týr-týrge bólinedi ghoy. «Araqqa bir sóz keltirmey» (Qadyr — B.B) silteytinder de bar. Endi bireuler sәl ishkennen keyin júrttyng mazasyn ala bastaydy. Saghyndyq — sol ekinshi toptyng «ókili». Ásheyinde sәl nәrsege jabyrqap, kózine jas ýiirile qalatyn ol ishkende bir jyrtqysh hayuangha ainalady. Kózi týk kórmeydi. Qolynan selebe pyshaghy týspeydi. Zaman ózgerip, sózdik qorymyzgha «kosyak», «reket» degen sózder ene bastaghan uaqyt qoy. Jataqhanalarda kelte bylghary kýrte kiyip, shashyn «ploshadka» ghyp qidyrghan jigitter qaptap jýretin. Qúlaqtarynyng synyp-synyp ketkeni kórinip túratyn sol jigitterding keudeleri súmdyq edi. Qit etse, «kosyakqa» tyghugha әzir túratyn. Syrt kózge әljuazdau kórinetin aqkóz Saghyndyq solardyng birazynyng betin qaytardy. Qolyndaghy pyshaqty ondy-soldy silteydi. Búndayda ol Qambar batyrgha emes, Qobylandyny bir shanshyp, Er Oraqty bir shanshyp, Qarlyghany bir shanshyp ótetin Birshymbaygha kóbirek úqsaytyn. Keyde pyshaqtyng úshy bizge baghyttalatyn sәtter de bolyp túratyn...

Birde Almaty memlekettik uniyversiytetining filologiya fakulitetinde oqityn jigitter bizdi qonaqqa shaqyrdy. Sol kezde satiralyq dýniyelerimen baspasóz betterinde jii kórinetin Aldanazar Kólbaev, býginde Qazaq radiosynda enbek etetin Ongharbek Qúralovtarmen endi-endi jaqyn aralasa bastaghan kezimiz. Maraltay, Jaras, Saghyndyq tórteumiz bardyq. Aldanazar bastaghan filfaktyng jigitteri myqtap dayyndalypty. Biz óleng oqydyq. Sәlden song arqalana bastadyq. Men de artyq sóiley bastasam kerek, bir kezde Jaras onasha alyp shyghyp: «Áy, tym bolmasa, endi sen it bolma. Ekeumiz ekeuine ie bolayyq...» — dedi. Analargha aitqanmen payda bolmasyn úqsa kerek, ekeui de baylausyz jyndy ghoy. Bir kezde qarasam, Saghyndyghym joq. Ári izdep, beri izdep taba almadym. Bir kezde qarsy bólmeden bir dauys shyqqanday boldy. Esik ashyp kirip kelgen sәtimde kózime búryshtaghy bir kereuetting ýstine shyghyp ketken tórt qyz týsti. Saghyndyqtyng qolynda, qaydan týskenin bilmeymin, nәn pyshaq bar, analargha aqyryp túr eken. Men kirip barghan sәtte kilt búrylyp, pyshaghyn mening alqymyma taqay qoydy. Sheginbek bolyp em, sol qolymen jaghamnan ústap alghan eken. Kózine kózim týsip ketip edi, anau birdene angharatyn adamnyng týri emes. Sәl qimyldasam, ana pyshaq alqymyma qadalmaq. Shirkin, jan degen qanday tәtti, әp sәtte býkil ómirim kóz aldymnan ótti. Abyroy bolghanda, mynaday súmdyq kóriniske qarap túrugha shydamaghan qyzdardyng biri shynghyryp jiberdi de, Saghyndyq solargha jalt búryldy. Mening alqymyma qadalmaq bolghan pyshaq endi ortadaghy ýstelge qadalyp, dirildep túr. «Óleng týsinbeysinder, malsyndar...» — dedi sosyn. «Maldardyn» kózderi jәudirep maghan qaraydy. «Sәke... — dedim tútyghyp, — myna jataqhanada túratyndardyng bәri «Saghyndyq Rzahmetov degen aqyn kelipti. Ólenin tyndap, tanysayyq...» dep kelip túr...». Anghal Saghyndyq ilanyp qaldy: «A, óleng tyndaymyz dey me? Kelip túr ma?». Galstugin jóndep, dәlizge shyqqan sәtte talmau tústan bir qoyyp, býktetilgen kýiinde Aldanazarlardyng bólmesine kirgizip jiberdim...

Birde «Saghyndyqty pyshaqtap ketipti...» degen habar týsti. Batyrbolat ekeumiz 5-jataqhanagha jetip barsaq, shyn eken. Bir auruhananyng jan saqtau bólimine týsipti. Keyin palatagha auystyryldy. Júrttyng bәrining tilin tabatyn Jaras dәrigerlermen kelisip, kirip shyqty. «Jaghday mәz emes, — dedi shyqqasyn, — qan kóp ketken...». «Ne isteu kerek? Qan tapsyramyz ba?». «Joq, dәrigerler qyzyl araqty kóbirek ish depti». «Kim aitty?». «Saghyndyq». Ishim qylp ete qalsa da, ýndemedim. Ras shyghar. Endi auruhanagha sharap tasydyq. Bir kýni dәrigerler aiqay saldy: «Ay, mynaghan araq tasyp jýrgen kim, ә? Óltireyin dep pe edinder? Oghan mýlde ishuge bolmaydy ghoy...». Sóitsek, Saghyndyqtyng ózi oilap tapqan amal eken ghoy...

...Uniyversiytet bitirgennen keyin Almatyda pәterden-pәterge kóship jýrgen Saghyndyq Imanbay Júbaev aghasynyng kómegimen «Qalqan-Shiti» degen gazette júmys istedi. Gazet újymy Astanagha auysqanda sonda baryp, kóp úzamay Manghystauyna oraldy. Aqtauda oblystyq ishki ister baspasóz qyzmetining hatshysy bolyp enbek etti. Imanbay aghasy oblystyq televiydeniyege kelgende, tize qosyp júmys istedi. «31-arnanyn», «Astananyn» menshikti tilshisi retinde múnayly ónirding múny men zaryn talay ret ortagha saldy. Janaózenge baryp, sondaghy televiydeniyeni basqardy. Teliman Biysenov ekeui qalalyq gazetting de arbasyna jegildi. Qazir belgili jurnalist Mandayly Qosymbay basqaratyn «Manghystau-media» JShS-nyng aqparat jәne dizayn ortalyghyna jetekshilik etedi.

Ádette televiydeniyede istegender gazette júmys istey almaydy nemese kerisinshe ghoy. Saghyndyq búl mәselede eki qolymen de sheber qylyshtasatyn batyr sekildi. Materialdy jazsa da, týsirse de әbden iyleuin qandyryp, oqyrman men tyndarmannyng aiyzyn qandyrady.

Otbasylyq jaghdayy da jaman emes. Bayaghyda «Almatygha baryp kelemin...» dep úlyn alyp, tórkinine ketken Gózel oralmady. Aqyry bolmaytyn bolghan song basqa bireuge ýilenip edi, onysy búnyng ýiin tartyp alyp, tayyp túrdy. Keyin qosylghan Qamary ekeuining jandýniyesi jarasty. Qazir 6 bala tәrbiylep otyr.

(Jurfaktyng "jýgermekteri": Ámirhan, Saghyndyq, Qazybek)

Byltyr Oraldan Qazybek habarlasty: «Ay, ana it әielimen birge qydyryp kelipti. Jana ghana shygharyp saldym, saghan ketti». Sәlden keyin taghy qonyraulatty: «Tanymay qalyp jýrme. Saghyndyghyng qazir alyp azamat. Tura 106 keli shyghady...». Qazybekting әdettegi qyrttyghyna baladym. Sóitsem, esikten tura... 106 keli «et» kirip kele jatyr. O, toba, bayaghyda 60 kelige jetpeytin Saghyndyqty múnshama tolysady dep kim oilaghan? Soghan qaraghanda, adaydyng qyzynyng qoly mayly-au deymin.

Biraz әngime aittyq. Almatygha barghanda úly Darynmen kezdesip, til tabysypty. Aytpaqshy, Daryn әleumettik jeli arqyly menimen de birneshe ret habarlasty. Bizding bәrimizdi biledi eken. Sheshesi ýnemi aityp otyratyn kórinedi...

Búdan búryn qazir Aqtóbede túratyn kókesi Orynbaygha kelip sәlem berip, Aqtaugha ózin izdep barghan inisi Azamatpen de shúrqyrasyp kórisip, qamqorlyghyna alghan Sәkeng jaqynda elge baryp, 35 jyl kórmegen әkesin izdep, tauyp alypty. Endi óz qolyna almaq. IYә, ótkendi oralta almaysyn. Onyng aty — taghdyr. Biraq әkening aty — әke ghoy...

Elubay әkesi de ómirden ozdy. Odan jamandyq kórgen joq. Ári búl әkesinen de tughan bauyrlary bar. Olar da kóbine búghan qaraydy. Sheshesi de biraz jasqa keldi...

Osylay tórt qúbylasy týgeldenip keledi. Alla kóp kórmegey! 

...Biyl bizding uniyversiytet bitirgenimizge 20 jyl tolady. Jurfaktyng jigitteri  әuelden pysyq qoy, kezdesuge qamdanyp jatyr. Áleumettik jelilerding birinen qúpiya top ashyp alypty. Dayyndyq mәseleleri pysyqtalyp jatyr eken. «Ángimesi auyldyn, Jeneshemning minezi...» degendey, júrttyng bәrining auzynda Saghyndyqtyng hikayalary...» deydi Qazybek.

Aytpaqshy, Saghyndyq qúpiya toptyng alqasyna mynaday úsynys týsiripti: «Jiyrma jyldyqty araq-sharapsyz ótkizeyik!» Nege-dýr, mening esime bayaghy televiydeniyedegi habar týsti...

«Kýmәn imannan aiyrady...» degen ras qoy, iyә?! Qoy, kýpirlik etpeyin...

Bauyrjan BABAJANÚLY,

Aqtóbe qalasy.

Abai.kz