«Babamúra – M» baspasynan Qambar Orazovtyng «Tórtkýl – esik, Qaroy – besik» atty kitaby jaryq kórgen edi. Kitaptyng basty keyipkeri bolghan Sheke batyr – Bәiimbet Bek sauytty Er Janaq batyrdyng túqymy. Tuylghanda azan shaqyryp qoyghan aty Jandauyl bolghanmen, óse kele ózining el shetinde jalghyz jortatyn jýrisine qaray «Jeke batyr», keyin «Sheke batyr» atanyp ketken jayy bar. Al, onyng qújat boyynsha Týrikmenbay atanu tarihy óz aldyna bir әngime...

Jaqynda Abai. kz portalynda jaryq kórgen «Fetisov pirimiz be edi?» atty maqalagha ózek bolghan chekisti óltirgen Sheke batyr bolatyn. Týbektegi kommunisterding qandy qasapshylaryn ghana emes, Sovet ýkimetining ornauyna qarsy shyqqan batyr babalarymyzdyng erligin de eske alyp qoyghan dýrys degen oimen kitaptaghy bir oqighany oqyrman nazaryna ýsynyp otyrmyn. Óskeleng úrpaq ótken babalarymyz turaly anyq aqiqatty bilui tiyis. Sonymen, Fetisovtyng qalay oqqa úshqany jayly derekterdi sóiletu arqyly, Sheke batyrdyng kýreskerlik qyryn asha týsemiz.

Múrat JETEKBAY,

Qambar Orazovtyng «Tórtkýl – esik, Qaroy – besik» atty kitabyn qúrastyrushy.

QARAJARDAGhY ATYS. FETISOVTYNG ÓLIMI.

– Sol kýni tang ata jýrip kettim. Forttan әskerding kele jatqanyn Qanghabaygha habarlauym kerek. Toqtamay jedel jýrip otyryp úly Súmsagha jettim. Tóbede túryp dýrbi salsam, Jalmaghambetting atty әskerining ózi kórine qoymasa da, oidan kýnshyghysqa qaray jýrgen attarynyng izderi sayrap jatyr eken. Aqqúdyq, Týiesinirlini betke alyp jýrgen. Saqsorqa – jaqaulardyng qúdyghy, bizding otyrghan jerden 25-30 shaqyrym. Al, Qúrekemning ýngiri sol aradan 40 shaqyrymnan sәl kóbirek bolar, eluge jetinkiremeydi. Ásker ne de bolsa Qúrekemning ýngirine bet alghan siyaqty, ýngirden qúbyla batysqa jýrse búlaghyna barady. «Besoqtymen ketip ne qylsyn, óletin Qúrmash óldi, endi kóshin ústasa, әsker bala-shaghasyn ayamay qyrady-au» degen kýdikti oy keldi maghan. Qasynda aulynyng jigitteri bar Qúrekemning kóshi ýngirden tike ketse, arghy betke, Týrikmenstangha ótip keter degen oimen soltýstikke qaray jalghyz ayaq at jolmen qiyalap saldym. Shopan atagha bettep, Sayyn, Qyzylsu, Qamystymen, Sahardyng etegimen jaghalap jýrdim. Ajyryqtyoygha barsam, «Shegemqazghannan» Qanghabay, Stamghazy, taghy da basqalary kelgen eken.

Búl jerler Orazmaghambetting maldarynyng su ishetin jerleri. Sol jerlerge janbyr, qar jaughanda suy malgha mol jetsin dep, on shaqty qúdyq ta qazyp qoyghan. Ol jerdegi auyldar әldeqashan kóship ketken. Qalyng jynghyl ósken, bytbyldyq tereng jyralary bar. Ásker kelse atysugha ynghayly da jer. Sol aradan shyghys betke jýrgeninde, soltýstiginde taudyng eteginde qardyn, janbyrdyng suy jinalatyn kýp bar. Ol kýp kez kelgen adamgha kórinbeydi, sol ýshin «Shaytankýp» dep aitamyz. Sahardyng basynda, Qanghabaydyng qasynda bas-ayaghy 50 mergen boldyq. Basshymyz Stamghazy bolghanmen, shyndyghynda qoldy atysqa tәjiriybesi mol Qanghabay basqardy.

1929 jyldyng iini aiynyng ishi ghoy, kýn yssy, zauzanyng ortasy. Stamghazy Tólesh, Bóken, Shamiyan, Joldas – barlyghy da bar. Ásker ekinshi kelgende Qadyrberdi, Qarajardyng betkeyindegi Amanbaydyng aulynan basqa múnda malymen otyrghan el qalghan joq edi. Osy bettegi elding 1911-12 jyldardaghy júttan da ketkenderi bar, 1928 jyldyng basynda jana ókimetten ýrkip kóshkenderi de boldy. Kóshpey qalghan baylardyn әielderi men balalaryn, jeytin tamaghyn, malyn jaugha óz erikterimen bermeu ýshin atysudan basqa joly joq.

Azyghymyz bar, eki kýn ótip, ýshinshi kýn degende, Jalmaghambetting otryady keldi. Qúm bauyrdan dýrbi salyp, qarauyl qaraghan adamymyz batys jaqtan atty әskerlerding kele jatqanyn habarlady. Basshymyz Qanghabay: «Sahardaghy at joldan әskerdi kýtip alamyz, sol jaqqa barayyq», – dedi. Baryp attarymyzdy kózge týspeytin terendeu oigha aparyp bayladyq. Ásker at jolmen keletin bolsa bireuin qaldyrmay qyryp tastaugha bolatyn edi.

Kýn janyp túr. Tal týs. Ásker biz oilaghanday qos molanyng ýstimen jýretin at jolmen emes, soltýstik betten, alystau jerden ótip bara jatty. Bastaryn kýnnen qorghashtap, kiyimderin sheship bastaryna orap alghan. Ótkendegi saqaldyny kóre almadyq. Qanghabaydyng búiryghymen aldynghy qatardaghy kele jatqandy attyq, kýnshyghys betimizge әskerler ótip ketse onda birimizdi qaldyrmay qyryp tastaydy. Sol jerde qaranghy týskenshe atys boldy, ýsh-tórteuin atyp óltirdik. Ózderi bas-ayaghy otyzdan kóbirek әsker, biraq, pulemetteri bar eken, Sahardyng tauynda qaranghy týskenshe atys boldy. Bizder jaqtan 12 adam óldi. Sahardyng etegine aparyp qozy pisetindey uaqyttyng ishinde jigitterimizdi jerlep kettik. Jynghyly qalyng ósken jerding soltýstik betinde, 200 qadamday jerdegi shege jasqaly qúmgha qoydyq. Janaq Jaylaubay, Jamanghara, Nysan da sonda qoyyldy. Uaqytymyz az bolghasyn belgi qoya almadyq. Attarymyzdy týn ortasy aua «Kórpeqazghannan» bir suaryp alyp, Qanghabaydyng auyly «Shegemqazghannyn» qúdyghyna kettik. Auylyn Qarajargha kóshirip, balasy kóshti alyp ketipti. IYә, endi әngimeni «Shegemqazghangha» búrayyq. Qúdyq basyna barghan son, attarymyzdy sugha qandyryp alyp, Qanghabay bastap aman qalghan adamdarymyzben Qarajardy betke alyp jýrip kettik.

Atpen jýrseng tike shyghatyn jol bar. Jolda bara jatqanda Qanghabaydyng aitqan sózi bar-dy. «Elding eki bólingeni-ay, qyzyl kommunisterge janym ashyp keledi», – dedi. «Nege?» dep súrady qasyndaghylar tanyrqap. «Ýkimet dep jýrgening ózi birimizding tumamyz, taghy bireuleri qúdamyz. Arydan oilasaq bir elding balasymyz, myna orystyn, ózin ózi ayamaghan halyqtyng ishinde isting tórkinine týsinetin azamattar da qalmady. Tobekendi qúrtty, ertengi kýni elin kәnpeskelep, tuysyn ústatqan kommunisterding ózderin «halyq jauysyn» dep atqanyn da aman jýrsender kórersinder. Orys, ne týrikmen bolsyn, ózing kýshti bolmaghan jerde eldi kim ayasyn. Biraq, olardyng amaly bar ma, ýkimetke berilmeuge», – dedi. Kebirtóbemen Qarajargha jaqyndaghanymyzda Fetisovting qughynshy qyzyl әskeri de jetip qalghan eken. Qaraghany qalyn, shegeqúmdy jer. Kebirtóbening shyghys betine attarymyzdan týse qaldyq. Shaghyr, shegem, balyqshy aulynyng azamattary tolyq qarulanyp túr. Qanghabay Qarajardyng basyna jinalamyz dep Aqqúdyqta uәde baylasqan jigitterdi súrady. Balyqshy Izmaghambetting aituynsha, olar keluin kelip, aralarynan azghyrushy shyghyp, keyin qaytyp ketipti.

Uәde boyynsha býgin atty sarbazdarymyzdyng keletin kýni. «Úrysta túrys joq», atys bastalyp ketti. Qanghabaydyng soghysqa әdisi jetedi, jas kýninde qúralaydy kózinen atqan ataqty mergen, anshy bolghanyn bilemiz. Boyy alasa, kishkentay kelgen adam edi. Jaumen atysqanda ýshke bólinip soghysatyn edik, búl joly ekige bóldi. Bir topqa «әskerding qúbyla betinen, jaudyng artynan jaqyndap baryndar, ekinshi top menimen qalsyn», – dedi. Kebir tóbening kýnshyghys betinen, әskerding aldynan jatyp atystyq. Ásker az bolghandyqtan ekige bóldi. Adamdarymyz jetkilikti bolsa ýshten kem bolmaytyn. Jaumen bólinip atyssan, artynan jau kelip qalatynday alandap, atqanyn dúrys tiygize almaydy, ekinshi jaghynan kóp eken dep te oilap qalady. Ekinshi top kýnbatys betke, әskerding syrtyn ainalyp ketti. Búl Qanghabaydyng osynday soghysta taptyrmaytyn әdis-aylasy bolatyn. Men Qanghabaydyng ong jaghynda jattym, imandy bolsyn, qasymda Tóleshting Núrjigiti bar.

Qanghabaydyng myltyghyn oqtap beretinder, bóken jemeney «Qaraqosym» – Qosymbay men shegem Janghaqbay mergenning sol jaghynda jatty. Soghysty әbden kәsip etken bir jary jigit bar edi, aulynan sol keldi. Ol týrikmenmen bolsyn, qyzyldarmen bolsyn, tipti bir soghystan qalmaghan qandykóilek qasqanyng ózi edi. 1929 jylghy atys-shabystardan sol aman qalghan bolatyn. Sodan keyingi taghdyry ne bolghanyn bilmeymin, óli me tiri me, habarym joq. Manghystauda ma, Týrikmenstangha ótip ketti me, ol jaghy da belgisiz. Olardyng pәlen deytini joq, shetinen batyr edi-au. Batyr demey ne deymin, Qarajarda kóp sarbazdarymyz qorqyp bizderdi tastap ketkende de solar qaldy emes pe qatarda! Jaudyng pulemetteri de tiygish, qarulary da jetetin siyaqty. Jalmaghambetting әskeri de kelui mýmkin, ishinde Shanytbay da bar. Forttan taghy da әsker shygharghan bolsa qaydan bilemiz, soghystyng aty soghys, aghayyn eken dep qarap túrmaymyz. Fetisovting әskeri az bolghanymen osal jau emes. Pulemet degen bәlesi bar, suday sebelegende tipti bas kótertpeydi.

Qarajardy betke alghanda soltýstik bettegi elding jigitteri bizge kómekke keledi degen ýmitimizdi ýzbedik. Besinge jaqyndaghanda Qarajardyng tauynyng basynan atty sarbazdar kórindi. Uәdede túrghan eken dep quanyp qaldyq. Biraq kóringen atty әskerimiz kelmey ketti. Keyin estip bilgenimizdey, ishinde azghyrushy bolypty, bizding auyldyng shabylghanyn aulynyng aqsaqaldary jigitterining betine basqan siyaqty. Eng jamany da sol eken, biraq, ne isteysin. Azghyrushylar eki aghayyndy jigit eken, Forttaghy qyzyl әskerding ishindegi rulas jaqyndary ekeuindi arashalap qalarmyn, adamdardy azghyr, baylardyng qayda ekenderin aitsandar bolady degen boluy kerek. 1929 jyly әsker qystyng ayaghynda Tiney Sham, Talpaq, Shandylardyng auyldarynyng qayda qystap otyrghandaryn sol ekeuinen bilipti. Qarajardyng basynan qúlaytyn әskerlerimizdi azghyrghan da solar eken. Solardy tiney me, eskeldilerding jigitteri me, satqynsyndar dep óltirip, 1931 jyly ma, ýkimetten qashyp Irangha ótip ketipti dep estidik keyin. Auyldaryn әskerge shaptyrghasyn kim bolsa da ayasyn ba?!.

Atysqanda eki myltyqpen jýrip atysatyn edim, bir myltyghymdy qúndaghynyng týbinen ayaghymmen ilip alamyn, ekinshi myltyq qolymda, qaptalymmen jyljitynmyn. Bauyrynmen jorghalasang basynnan atyp týsiredi, mergender әskerding ishinde de kóp, sol ýshin jaugha qaptalymmen ysyrylyp, bir kózimmen syghalap, tepsinip jaqyndaytynmyn. Ásker pulemetterin kebir tóbening basyna qúryp alghan. Kýn yssy. Atys toqtaytyn emes. Qarajardyng basynan kóringen sarbazdardan qorqayyn dedi me, jaudyng kózdemey atqylauy kóbeye týsti. Qanghabay «oq jetetin jer bolmasa qúr dalagha ata bermender» deytin. Jaudyng qúbyla betinen barghan adamdardyng myltyqtarynyng dauystary jii estilip túrdy. Ásker eki ortada qaldy. Sol arada kebir tóbening arghy baurayynan ýsh adam tóbening basyna shygha keldi. Jalmaghambetting әskeri Qadyrberdi Qarajargha kelem degen uaqytynda kelmegesin uayymdady ma, bayghústy ajal aidady ma, bilmeymin. Qanghabay ekeumiz oq jetetin jerge jaqyndadyq. Eki soldattyng ortasyndaghy adam biz jaqqa, sosyn Qaramaya, Kendirli, Aqqúdyq betke dýrbisin salyp túrdy.

Qanghabay da dýrbimen qarap alyp: «Janaq bala, eki soldattyng ortasyndaghygha dýrbindi salshy. Óz kózime ózim seninkiremey túrmyn, bireumizdiki bolmasa, bireumizding atqanymyz tiyer. Anany kórding ba? Jaqynday alsaq jaqyndayyq, ana dýrbi salghandy kózde, bala!», – dedi. Fetisov sol boluy kerek. Qanghabaydiki onatar, mende 11 atar bar. Sәl bolsa da jyramen jaqyndadyq, oq jetetin jerge keldik-au degende Qanghabay «basynan kózde» dep ymdady, sonda dybysy shyqpaydy degeni ghoy, týsine qoydym. Qanghabay ekeumiz birge attyq. Eki soldattyng ortasyndaghy qolynda dýrbisi bary shalqalap artyna qaray úshyp týsti. Qasyndaghy eki soldat jalma-jan ony tómpeshikting arghy betine sýirep alyp ketti. Oqtary kóp-au deymin, pulemetter satyrlap qoya berdi. Sodan namazdyger men aqsham namazynyng ortasyna jaqyndaghanda «Qadyrberdining qúbyla betinen eki salt atty kele jatyr» dep bir jigit habar әkeldi. Kebir tóbening Qadyrberdi betinen baryp jaudyng syrtynan atysyp jatqan Qanghabaydyng jibergen adamdary edi ghoy. «Qúrmashtyng ýngirine ketken ekinshi әsker kómekke kele jatpasyn! Sheginsin barlyghy!» – dep Qanghabay attargha jaqyndaugha búiyrdy.

Jalmaghambetting әskeri kelse jeniluimiz de mýmkin edi. Qarajar tauynyng basynan kelgen kóp әskerimiz tastap ketip qalghasyn tótep bererdey kýshimiz joq edi. Qashyp atysudan basqa amalymyz qalmady. Taghy da Forttan әsker kele jatyr ma degen oimen: «Eki salt attygha dýrbi salshy, Jeke batyr! Jalmaghambetting әskeri emes pe?» – dedi Qanghabay maghan. Aqqúdyqtan kele jatqan siyaqty, eki salt attydan basqa atty әsker kórinbedi. Dýrbimdi saldym. Astyndaghy qyzyl kýreng atynan Alshyndy da tany kettim. Aldynda Qaraqiyadan dýrbi salghanda kórgenmin. Alshyn bir jaghynan tóte joldy biledi. Ekinshi jaghynan ýkimetting senimine kirgen kommunist bolghan son, oghan qalay boldy solay jetkizedi dep senetin shyghar. Jalmaghambet osy kýnge deyin senip kelgen Shanytbaydyng aghayyndary ókimetke qarsy shyghyp, degenge kónbegesin ony Qarajargha әdeyi de jiberui mýmkin. Basqa adamdy jiberse, atyp tastaytynymyzdy Jalmaghambet biledi. Ol da ókimetting senimine kirgen adam, onyng ýstine orys býkil әskerin senip tapsyryp otyr. Shanytbayda basqa jol joq, jamanyn jasyryp, jaqsysyn asyryp qalatyn jeri. Kimning kim ekeni osyndayda belgili bolady ghoy. Qasynda shonay Alshyn bar, Shanytbaydy astyndaghy qara arghymaghynan tanydym. Ekeui tike kebir tóbening basyndaghy Fetisovting әskerlerine bettedi.

Aqshamgha jaqyn basshylary kelgesin soldattar atqylauyn toqtatty. Kóp kidirgen joq, myltyghynyng basyna ilip alghan kiyimin búlghap shonay Alshyn bir kezde bylayyraq shyghyp aiqaylady: «Ketinder! Erteng avtomobili keledi, aiyrplan kelip senderdi bombylaydy! Qyryp tastaydy!» – dedi. Búl qorqytqany ma, qashyp qútylyp ketsin degeni me, bolmasa basqaday jayy bar ma, ol jaghyn bile almadym. Forttan kóp әsker kele jatqanyn aitty. Sol sózdi aiqaylap jetkizdi de Fetisovting aman qalghan azghantay әskerin ertip Shanytbay ekeui «Shegemqazghandy» betke alyp jýrip ketti. Endi búl manda basqa dayyn әskeri bolmaghasyn shamaly uaqytta kelmeydi dep oiladyq bizder...

 Abai. kz