2015 jyly qazaq handyghynyng 550 jyldyghy atalyp ótetinine oray Elbasy tapsyrmasymen Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne sport ministrligi ýlken tújyrymdama әzirlegeni belgili.

Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne sport ministri Arystanbek Múhamediyúly “Tújyrymdama boyynsha 2015 jyly ghylymiy-kópshilik, derekti, kórkem filimder shyghady. Onyng ishinde  Elbasy tapsyrmasymen qazaq handyghyna arnalghan 20 seriyaly ýlken filim týsiriletinin erekshe atap ótkim kelip túr. Búl ne ýshin kerek degen súraqtar bar. Qazirgi kezde Qazaq handyghyna qatysty ghalymdardyng tújyrymy bir jolgha týsken kezde kórkemdik janrgha shygharuymyz kerek”, – dep mәlimdeme jasaghan bolatyn

Ministrding sózine sensek, 2015 jyldyng qantarynan bastap serialdy týsiru júmystary bastalatyn kórinedi.

Filimning ssenariyin kim jazatyny, kim týsiretini әzirge biz ýshin belgisiz.

Degenmen, endigi jerde «Qazaq handyghynyng qúryluy» turaly sóz bolghanda qazaq tarihshylary men basqa da zertteushileri búrynghyday Joshy úlysy, Altyn Orda, Aq Orda, Ábilqayyr han qúrghan Kóshpeli ózbekter memleketi tónireginen shygha almay birjaqtylyqqa jol berilmeui tiyis.

Iya, Qazaq handyghy qúryluynyng bastauynda Joshy úrpaqtary Kerey men Jәnibek túrdy. Otandyq tarihshylar handyqtyng alghashqy qazyghy qaghylghan jer Shu boyyndaghy Qozybasyny Mogholstan hany Esen Búgha ózining basty qarsylastarynyng biri Ábilqayyr hanmen arada bufer etip ústau ýshin Kerey men Jәnibek súltandargha berdi dep qysqa qayyrady. Al, týrkiler men keyin qalyptasqan qazaq halqynda jer rulyq (qauymdyq) menshik ekenin ekenin eskersek, búl hannyng bir ózi sheshe salatyn mәsele emes.

Ábilhayyr handyghynan irgesin bólgen Kerey men Jәnibek súltandardyng Shu boyyna 1457 jyldyng sonynda kelgeni belgili. M.H.Dulaty 1468 j. Ábilqayyr hannyng óliminen keyin onyng bodandarynyng Shu boyyndaghy Kerey men Jәnibekke kóptep qonys audaryp, sany 200 myng adamgha jetkenin jazady.

Osynshama qalyng elge qonysty kim berdi?

Mogholstan hany Esen Búgha 1461-1462 jyl shamasynda qaytys bolyp ketkenin eskersek, jana memleketting qúryluyna tek Kerey men Jәnibekke ergen ru-taypalar ghana emes, Mogholstan qúramyndaghy ru-taypalardyng da mýddeli bolghanyn kóremiz.

Yaghni, qazaq handyghynyng qúrylu tarihyn zertteu Mogholstan memleketining tarihyn zertteumen qatar jýrgizilui tiyis!

Shynghys han kózi tirisinde-aq basyp alynghan jerlerdi úlystargha bólip, úldaryna taratyp berdi. Joshygha  Ertisten  Oral tauyna, odan ontýstikke qaray  Kaspiy men Aral tóniregine deyingi jerler, Orta Aziyadaghy  iyelikterinen  Soltýstik Horezm  men Syrdariya aymaghy, Ýgedeyge  Batys  Mongholiya  men Tarbaghatay  aymaghy berildi. Tóle әkesining úlysy  Mongholiyany  múragha aldy. Al, Shynghys hannyn ekinshi úly  Shaghataygha  Ámudariya,  Syrdariya,  Mauerannahr,  Jetisu, Ile,  Shyghys Týrkistan  jerleri tiydi. Úlys ortalyghy әr jyldary Almalyq, Qiyalyq, Qarshy, Aqsu qalalary boldy. 1229 jyly Ýgedey úly han taghyna otyrysymen Ýgedey úlysy is jýzinde Shaghatay úlysyna biriktirildi.

Sonymen, kezinde Shynghys han qúrghan imperiyanyng bir aumaghynda XIV ghasyrdyng ortasynda taghy bir iri handyq – Mogholstan memleketi qúryldy. Ol Shaghatay úlysynyng shyghys bóleginde qalyptasty.

Al, osy Mogholstan memleketining negizin qanday taypalar qúrady?

Ol súraqtyng jauabyn belgili qazaqstandyq shyghystanushy Veniamin Petrovich Yudiyn (1928—1983) «Mogholstannyng ru-taypalyq qúramy jәne olardyng qazaq jәne basqa da kórshi halyqtarmen etnikalyq baylanystary» (Qaz SSR GhA Habarshysy 1965 j., №3) atty enbeginen taba alamyz.

V.P.ndiyn "Tariyh-iy-Rashidi" (avt. M.H.Dulatiy), "Tariyh-y Shah Mahmud ben Mirza Fazil shoras“ (avt. Shah Mahmúd ben Myrza Fazyl shoras) jәne avtory belgisiz "Tariyh-y Kashghar" aty enbekterge sýiene otyryp, Mogholstan memleketining qúramynda monghol tektes mogholdardyng sany shamaly bolghanyn kórsetedi.

Onyng aituynsha, memleketting qúramyna barlas, kereyt, arghyn, dulat, qanly, ýisin jәne t.b. týrki jәne týrkilengen monghol taypalary kirgen.

Eng bastysy, V.P.ngdin "Tariyh-iy-Rashidiydin" oryssha audarmasynda Keraiyt, Kangly, Doglat dep kórsetilgen taypalardy qazirgi qazaq halqynyng qúramyndaghy kereyt, qanly, dulat ru-taypalarymen tikeley baylanystyrady. Sonday-aq, V.P.ydiyn Mogholstan memleketinde qoldanysta bolghan toponiym, etnoniym, politonimderdi múqiyat zerttey kele moghol taypalaryn mongholgha jatqyzghan V.V.Bartolid pen N.A.Aristovtyng pikirlerin joqqa shygharady. (Aughanstan jerinde saqtalghan az ghana mogholdar monghol til semiyasyna jatatyn moghol tilinde sóilese, lobnorlyq (Qytay) mogholdar býgingi kýnge deyin altay til semiyasyna jatatyn týrki tilinde sóileydi).

V.P.ydiyn «Memleketting «Moghol» atauyn aluy keyingi zertteushilerdi taypalardyng qay tilde sóileuin anyqtauy barysynda qatelikterge boy aldyrugha jeteledi. «Moghol» etnomiymi Jetisu jerine Shaghatay men Ýgedey úlysyna qaraghan mongholdardan qaldy. Biraq, olardyng da taghdyry Deshti Qypshaq jerindegi mongholdar sekildi týrki taypalaryna sinisip ketumen ayaqtaldy» dep jazady.

Ókinishke qaray, ontýstikting keybir jazushylary men shejireshileri óz enbekterinde Saydaqqoja Jýsipúly ("Qazaq taypalarynyng tarihy" 1875 j. Búhara ), Aqqús Satybaldyúly ("Diyhnat mama tarihy", 1841 j. Tashkent) degen avtorlardyng enbekterine sýienip, Bәidibek biyden bastap Domalaq ana, Dulat esimdi túlghalardy 13-14 ghasyrlarda ómir sýrgen dep, oqyrman qauymdy shatastyryp jiberdi. Endi ózderin Domalaq anadan taratatyn qazaqtardyng sany men meken etetin aumaghyn kartadan qarayyqshy.
Qanshama qyrghyn soghystar, jút-asharshylyqtar men basqa da tabighi, sayasiy-әleumettik apattardy esepke ala otyryp, qarapayym arifmetikagha salsaq, aynalasy 600-700 jylda bir әielden osynsha úrpaq tarauy mýmkin be?

Áriyne, mýmkin emes!

Ol zamandarda han sarayy men rubasy-biylerding hatshylarynyng denin qojalar qúraghany talas tudyrmasa kerek!

Ashy da bolsa shyndyq! Óz tarihyna yqylassyzdau qaraytyn halyqtyng tarihyn ózgeler jazady.

Tarih pen shejireni búrmalau kimge qajet boldy?

Bizding tarihymyzdy tek Resey tarihshylary ghana búrmalap qoyghan joq.

"Bólip al da, biyley ber" degen ústanymdy ústanghan tóreler men qojalargha da qol astyndaghy qara halyqtyng tarihyn óz mýddelerine ynghaylap jazu qajet boldy!

Kezinde Tóle by Búqaradan aldyryp ózine hatshy qylghan Jýnis qoja Tóle by qaytys bolghan song Tashkentti biylep túrghan qazaqtyng ru-taypalarynyng arasyna lang salyp, qyrylystyryp, eng sonynda barlyghyn Tashkentten týre quyp biylikti ghana emes, qazaqtan Tashkentti de tartyp alghany belgili.

Qojalardyng týrkiler arasyna islam dinin taratudaghy rolin esten shygharugha bolmaydy. Degenmen, Shynghys túqymdary qojalardy da aqsýiekter qataryna qosyp, el biyleude óz mýddeleri ýshin óte sheber paydalanghanyn aituymyz kerek. Olardyng da iship-jemi men miner kóligi búqara ýstinen boldy.

Keyinirek, arabsha azdaghan sauaty bar sarttar da saharanyng bir týkpirindegi qazaq arasyna baryp, ózderin "qojamyn" dep, bala oqytyp, aqsýiekterge jasalghan bar jenildik pen artyqshylyqtardy paydalandy.

Sózimiz qúrghaq bolmasyn ýshin... .

Jasy jetip, әl ýstinde jatqan Shortanbay aqynnan (Shortanbay Qanayúly, 1818 -1881) eli «Bizderge bir nasihat aitynyz» degende bylay degeni bar:
... ― Ala kójege kansyghan,
Qaratauda halyq edim.
Qoja emes, sart edim.
Kók esekti minushi edim,
Masaq terip jýrushi edїm.
Arqagha shyghyp nan jedim,
Nan jegen song dәndedim.
Qazaqtyng jýirigin minsem dep,
Súlu bolsa sýisem dep,
Kýnnen kýnge sәndendim...

... ― Sóz aitayyn Asangha,

Dýniyene maqtanba!

Yapyrmau, nege maqtandyn,

Dәuleting suday tasqangha?

Dýniyeqordyng mayasy

Jetpiske keldi búl jasyn,

Dýnie boldy joldasyn.

Ándijandyq sart edin,

Qay jerinnen qojasyn?

Qaratauda tuyldyn,

Pәlenshe degen myrzasyn.

Saryarqagha kelgen son

Tórt ayaqty jorghasyn.

Jәdigóy jaughysh atanyp

Osynsha jighan mýlikten

Ne tabady qu basyn? («Ay, zaman, zaman-ay... Bes ghasyr jyrlaydy» 282-289 b.b. Almaty-1991)

Taq ýshin tartysta, tughan bauyrlar birin biri esh shimirikpesten bauyzdap jiberetin Shynghys úrpaqtary biylegen barlyq jerlerdegi sekildi, Shaghatay úlysynda da biylikke kim keluine baylanysty úlys aumaghy ýnemi ózgerip otyrdy. 1224 ─1346 jyldary aralyghynda Shaghatay úlysyna osy әuletten shyqqan 23 han biylik qúrdy. Tek 1330─46 jyly ghana 10 han almasty. Eldi sansyratyp jibergen osy qyrghyndy toqtatu maqsatynda, kezinde Shaghatay hangha adal qyzmet etken dulat taypasynyn әmiri Poladshy bastaghan dulat taypasynyng bekteri 1347 j. biylikti óz qolyna aldy. Dulat aqsýiekteri Poladshynyng han bolugha qúqyghy bolmaghandyqtan, ózderining aitqanynan shyqpaytyn Shaghatay úrpaghy Tuva hannyng nemeresi, on alty jasar Toghylyq-Temirdi 1348 jyly Mogholstan hany etip saylaydy. Al negizgi sayasy biylik osy Ámir Poladshynyng qolynda bolghan. Ámir Poladshy Mogholstandy Mauerannahrdan birjola bólip alyp, tәuelsiz, jeke handyq qúrugha bar kýshin saldy. Dulat taypasy biyleushilerinen qúrylghan búl ókimette han biyligi shekteuli boldy. Jana qúrylghan memlekettegi biylik qúrylymy, qazirgi konstitusiyalyq monarhiyagha kelinkireydi. Osy orayda aita ketu kerek, Qazaq handyghynda da han esh uaqytta absoluttik biylikke jete alghan joq. Jalpy, dulattardyng bedeli Shaghatay hannyng kezinen belgili. M.H.Dulatiyding jazuy boyynsha, Shaghatay han óz memleketin ýlesterge bólgende, ózine adal qyzmet etken dulat әmiri Poladshygha Manlay-Sýbe jerin bergen. Manlay-Sýbe Shyghys Týrkistannan Ferghanagha deyingi ken-baytaq jerdi alyp jatqan. Osy aumaqta Shaghatay zamanynan búryn da, óz biylikterin jýrgizip kelgen dulat taypasynyng ókilderi Mogholstan handyghynyng qúryluyna da belsene aralassa, keyinirek Qazaq handyghynyng qúryluynan da shet qalghan joq.

«Tariyh-y Rashidiy» enbeginde "Mogholstan dep atalatyn aumaqtyng úzyndyghy men kóldeneni 7-8 aishylyq jol. Shyghys sheti (Mogholstannyn) qalmaqtardyng jerimen shektesedi jәne Baryskól, Emel jәne Ertisti ózine qosady. Soltýstiginde onyng shekarasy Kóksheteniz (Balqash), Týrkistanmen jәne Tashkentpen shektesedi, ontýstiginde Ferghana uәlayatymen, Qashghar, Aqsu, Shalysh jәne Túrfanmen shektesedi" dep kórsetilgen.

M.H.Dulatiyding aituynsha, Esen Búgha hannyng әkesi Súltan Uәis hannyng ózin han taghyna otyrghyzghan dulat Qúdaydat әmir edi. Súltan Uәis qaza tapqan song handyq biylikke hannyng ýlken úly Jýnisti otyrghyzbay, han taghyna kәmelet jasyna jete qoymaghan Esen Búghany otyrghyzghan da osy Qúdaydat әmir edi. Qúdaydat әmir jalpy sany 6 handy taqqa otyrghyzdy. Jýnis súltan Samarqandqa qashyp, bas saughalaugha mәjbýr boldy.

Ol Mogholstangha tek Esen Búgha han ólgen 1462 j., oralyp, han taghyna otyrdy. Keybir derekterde Ortalyq Mogholstan men Túrfanda 1465—1504 jyldary Jýnis hannyng úly, qanisher (alashy) qataldyghyna baylanysty qazaqtar Alasha han atap ketken Súltan Ahmet hannyng biylik qúrghanyn aitady. Qalay bolghanda da, Kerey men Jәnibek súltandardy panalatqannan keyin Mogholstannyng ózinde ydyrau prosesi bastalghanyn kóremiz.

Jýnisten keyin 1487 j. hannyng ýlken úly Súltan-Mahmúd han I han taghyna otyrdy. Biraq, onyng biyligi tek Mogholstannyng batys ónirine ghana jýrdi.

Súltan-Mahmúd han Mogholstandaghy biylikti qalpyna keltiru ýshin Múhamed Shaybany hangha kómek súray barghan saparynda 5 úlymen birge Syrdariya jaghasynda Hodjent manynda qaza tapty. Al, odan keyin biylikke kelgen Súltan Ahmet hannyng úly Mansúr óz kezeginde biylik ýshin óz bauyrlary Halel jәne Seyit súltandarmen qyrqysqa týsedi. Óz bauyrlarynan ýstem týsken Mansúr han 1516 j. Qashghar men Jarkendte (Shyghys Týrkistan) Mamlakat-y Mogoliye (Mogholdar memleketi) degen tәuelsiz handyq qúrdy. Shau tartqan shaghynda Mansúr biylikti úly Shahqa beredi. Búl kezde olardyng biylik etu aimaghy tarylyp, Shah handy tek Túrfan óniri ghana tanydy. Shah Mahmúd ibn myrza Fazyl shorastyng aituynsha, Shah han batyldyghymen qatar óte qatygez boldy. Birde bolmashy qylyghy ýshin ózining úly Tóray súltandy ólim jazasyna kesip jiberedi.

Mansúrdan keyin taqqa Súltan-Ahmet hannyng ýshinshi úly  Súltan Seyit otyrdy. Odan keyin biylikke Súltan Seyit hannyng úly Ábdirashid otyrdy. Zamanyndaghy qúdiretti memleketten júrnaghy ghana qalyp, Ábdirashid han handyqtyng irgesin bekituge kiristi. Endi ol ózderining odaqtasy qazaqtargha qarsy túru ýshin qazaqtardyng qas jauy mәurennahrlyq Shaybanidtermen odaq qúrdy. Biraq, memleketting búrynghy shekarasyn qalpyna keltiruge Ábdirashid hannyng shamasy kelmedi. Mogholstannyng odan keyingi jaghdayy memleket dep aitugha da kelmeytin bir qala shenberinde týsip , birte-birte tarih sahnasynan birjola ketip tyndy.

V.P.idin sekildi aituly ghalymdardyng pikiri kenestik iydeologiya әlde ózimizding rushyldardyng әreketi me, әiteuir ómirsheng bolmaghandyghy anyq!

Ókinishke qaray, Qazaq handyghynyng qúrylu barysyndaghy Mogholstan memleketi qúramyndaghy taypalardyng rolin qazirgi otandyq tarihshylar men zertteushiler de moyyndaghysy kelmeydi!

Al, memleketimizding shynayy tarihyn qalyptastyramyz desek, búl mәseleden ainalyp ótuge bolmaydy.

Filim týsirile jatar...

Al, jalpy ózimizdi memleket retinde qúrmettesek, «QAZAQ Handyghynyng qúryluy» degen aituly oqighany mәngi este qaldyru ýshin, sol handyqtyng qazyghy alghash qaghylghan jer Shu ózeni boyyndaghy QOZYBASYDAN keshendi eskertkish salynuy tiyis!

Búl jerde alys sheteldi bilmeymin, eske orys armiyasy fransuzdardy jengen «BORODINONY», kenes әskerleri nemis fashisterining betin qaytarghan Stalingradtaghy «MAMAEV-KURGAN» atty keshenderdi eske týsiru kerek....

Yaghni, ózge elder bir shayqastardyng ózin әspettep jatqanda, bizding osy oqighany jәy konferensiyalarmen atap ótip qoya salghanymyz eldigimizge syn!

Ol, eskertkishten qarajatty ayaugha bolmaydy. «Qarjylyq daghdarys» «Su joq, basqa kommunikasiyalar joq» degen syltaular búl jerde jýrmeydi.

Ómir ShYNYBEKÚLY,

tarihshy, Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi.

Abai. kz