Qazaqstan Respublikasy Tәuelsizdik alghannan keyin alghashqy elderding biri bolyp KSRO elderindegi jýrgizilgen josparly ekonomikadan naryqtyq ekonomikagha ótu maqsatyn kózdedi. Ol ýshin eng aldymen barlyq tauarlar men qyzmetterding baghasyn liyberalizasiyalau men memleketting menshigin jekeshelendiru qajet edi. Al naryqtyq ekonomikada erkin bagha men jekemenshiksiz damu qiyn prosess ekeni belgili. Naryqtyq ekonomikada manyzdy oryn alatyn mәsele mýlikti, aqshany biznes kózderin «jekeshelendiru» bolghandyqtan, osy úghymgha toqtalyp ketsek.

Jekeshelendiru degenimiz — azamattardyng jәne zandy túlghalardyng memlekettik menshik obektilerin nemese memlekettik aksionerlik qoghamdardyng aksiyalaryn satyp alu degen sóz. Nemese menshik qatynastaryn reformalau arqyly memlekettik menshikti menshikting basqa nysandaryna ainaldyru prosesi. Jekeshelendiruding basty maqsaty — jekeshelendirilgen kәsiporyndarda ekonomikalyq ósui arqasynda últtyq ekonomikanyng tiyimdiligin arttyru. Sonymen qatar, memleketik budjet tapshylyghyn azaytu. Yaghni, ol — naryqtyq ekonomikagha kóshuding ózekti sharty. Búl sayasat, birinshiden, sharuashylyq subektilerining is belsendilikterin arttyru ýshin, ekinshiden, ekonomikalyq bәsekelestikti jandandyru ýshin jýrgiziledi. Qazaqstannyng ekonomikasy qazirgi tanda ekonomikalyq modernizasiyanyng alghashqy satysynan ótti. QR Preziydenti N.Nazarbaev 2007 jyly 28 aqpanda «Jana Álemdegi – Jana Qazaqstan» atty halyqqa Joldauynda: «Elimiz auyspaly kezendi sәtti ayaqtap, ózining damuynyng jana kezenine nyq basyp keledi» dep kórsetken bolatyn. Mine, osy damudyng jana kezeni naryqtaghy ózindik joldy anyqtaudyng birden-bir kórinisi — óndiris salasyn jekeshelendiru. Memlekettik óndiris oryndaryn jekeshelendiru kýrdeli mәsele, sondyqtan ony qysqa merzimde jýzege asyru qiyn prosess. Jekeshelendiru halyq arasynda týrli pikirler tuyndatatyny sózsiz. Sondyqtan jekeshelendiru prosesin ashyq týrde, halyqty barynsha tolyqtay aqparattandyru arqyly jýrgizu mehanizmderin jetildiru qajet. Toqsanynshy jyldary jekeshelendiruding birinshi kezeni qarapayym halyqqa haos bolyp kórindi. Onyng da ózindik sebepteri de boldy: birinshiden, halyq jekeshelendiruding naqty mәnin týsinbedi, ekinshiden, jekeshelendiruding zandylyqtary men erejeleri tolyq jetilmedi, yaghny qazirgidey tәjiriybe boyynsha ashyq, jariyaly týrde jýrgizilmedi. Qazaqstanda jekeshelendiruding alghashqy kezeni «kishi jekeshelendiru» dep ataldy, onda memlekettik sauda jәne qyzmet kórsetu ortalyqtary, túrghyn ýiler jekeshelendirilip, enbek újymdaryna berildi. Kelesi kezeni — «jappay jekeshelendiru» kezinde shaghyn, iri kәsiporyndar, zauyttar men fabikalar investisiyalyq kupondargha satyldy, osy kezde el ekonomikasyna shetel investorlary keldi, auyl sharuashylyghy, búrynghy kolhoz, sovhozdardyng mal-mýlikteri ýleskerlerge bólinip berildi. 1997 jyldan bastap jekeshelendiru otyn-energetikasy, densaulyq saqtau, bilim, ghylym salalarynda ótti. Búl prosess tek qana ekonomika salasyna ghana emes, bilim, ghylym, medisina salalaryna kóptegen janalyqtar әkeldi. Biraq keybir strategiyalyq manyzdy salalar — bilim, mәdeniyet, medisina, әsker, t.b. salalar naryqqa kóshuge negiz bolmaghan jaghdayda jekeshelendirilmey, memleketting menshiginde qala bergen dúrys edi. Kez kelgen reforma memleketke birden jaghymdy nәtiyjeler bermeui mýmkin. Qazirgi tanda jekeshelendiruding barlyq mehanizmderi jetildirildi, halyqtyng ekonomikalyq bilimi, mamandardyng biliktilikteri, kәsipkerlerding dayyndyqtary jogharylady. Ahmet Baytúrsynovtyng sózimen aitqanda, «býgingi Qazaq, keshegi Qazaq emes». Sonymen qatar memleket jekeshelendirudi ótkizu tehnologiyalaryn ózgertti, elektrondy sauda alany arqyly úiymdastyrudy tәjiriybege engizdi. Oghan «Halyqqa qyzmet kórsetu ortalyqtary», «Egov.kz» sayttary, «Halyqtyq IRO» baghdarlamalary tiyimdi, «Elektrondy ýkimet» jýiesi senimdi júmystar jýrgizu arqyly osy júmystardy jetildirdi. Jogharyda aitylghan qyzmet kórsetu jýieleri aldymen memleket biyligining tiyimdi jýrgizilip kele jatqan sayasatynyng kórinisi jәne qoghamnyng talaby. Búl jýieler, birinshiden, azamattardyng uaqytyn ýnemdeydi, qaghazbastylyqty joyady, ekinshiden, halyqtyng biylikpen baylanysy ornaydy, jemqorlyq kórsetkishterin azaytady, ýshinshiden, azamattardyng biylikke degen senimi artady. Sayasatta eng aldymen halyqtyng minez-qúlqyn eskeru kerek, yaghny biyhevioristik әdisti qoldanu manyzdy. («Biyheviorizm», aghyl. Behaviour — minez, jýris-túrys). Jeke túlghalardyng sayasy ústanymdaryn, sayasy oqighalardy baghalauyn, kózqarastaryn, kónil-kýiin, eng bastysy, senimderin qalyptastyru. Sebebi, 1990 jyldary halyq kóptegen salalargha qarjy salyp, aksiyalar satyp alyp, keyin qarjysyn qaytara almaghan jaghdaylar bolghan. Qazirgi jekeshelendiru prosesindegi aksiyalardy satu memleket tarapynan qadaghalanady jәne mehanizmderi jetildirilgen. Qazaqstandaghy jekeshelendiruding qazirgi tetikteri Singapur, AQSh, Batys Europa elderining tәjiriybesine sýiene otyryp jasalghan. Álemdik tәjiriybede jekemenshik sektor memlekettik mekemelerge qaraghanda anaghúrlym sәtti basqarushy dep esepteledi. Kәsipker jana jaghdaylargha jyldam beyimdelip, óndiriske jana tehnologiyalardy jyldam engize alady dep esepteydi. Nemis ghalymy Karl Marks «Memleketting payda boluyna tikeley әser etken jekemenshik» dedi, sebebi, menshik jeke bolsa, adam ony baryn salyp qorghaydy, kóbeytedi degen tújyrymdamasy damyghan elderding tәrtipterine engen. Bizding elimizdegi jekeshelendiruding ekinshi tolqyny memleketting ekonomikadaghy ýlesin azaytyp, jana salalarda jeke bizneske jaghdaylar jasaugha baghyttalghan. Degenmen ózindik qiyndyqtar men erekshelikter de bar, kóptegen elderde jekeshelendiruding basty maqsaty memleketting qoryna aqsha jinaudy kózdese, al bizding elde basty ústanym — shaghyn orta biznesting jәne halyqtyng óndiristegi ýlesin keneytu, memlekette óndiris kózderin zandy tirkeuden ótkizu, memleket balansyndaghy nysandardy jekemenshik qolyna ótkizu arqyly óndiristi damytu, kólenkeli ekonomikanyng aldyn alu, salyq jýiesi arqyly memleket qoryn arttyru. QR Preziydenti «Qazaqstan 2050 damu strategiyasynda» shaghyn orta biznesting ekonomikadaghy ýlesin 50%-gha jetkizu maqsatyn qoysa, 2014 jyly «Núrly jol — bolashaqqa bastar jol» atty halyqqa Joldauynyng ekinshi baghytynda orta jәne shaghyn biznesti damytu mehanizmderin jetildirudi ýkimetke tapsyrghan bolatyn. Mine, búl — elimizdegi jekeshelendiruding basty erkesheligi, yaghny ýkimet zandy qújattardy dayyndaumen qatar, onyng zandy jýzege asuyna kepildik beredi. Jekemenshik nysandar memlekettik mekemelerge qaraghanda tiyimdi júmys jýrgizetini belgili, óitkeni, naryqtyq qatynastargha tez beyimdele alady, ishki menedjmentti damytady, al memlekettik mekemeler belgili bir erejeler, burokratiyalyq zandargha baghynyshty. Nemis ghalymy Maks Veber «Sheneunikter diktaturasy kele jatyr» degen maqalasynda burokratizmnen shyghudyng bes jolyn kórsetken bolatyn, eger qoghamda burokratizmning yqpaly azaysa, memleket damidy dep tújyrymdady. Preziydent Qazaqstanda «meritokratiyalyq elita jasau kerek, aqyldy, bilimdi, daryndylardyng qoghamyn qúru kerek» dep, osy burokratiyalyq tejeuler men qaghazbastylyqty azaytu mәselesin jii aityp keledi. Osy tejeluler elimizdegi jekeshelendiruding bir bóligi «Halyqtyq IPO» shenberinde bolmauy kerek, sebebi, kóptegen kompaniyalardyng aksiyalaryn satu osy jýie arqyly jýzege asyrylyp jatqany belgili. Jekeshelendiruding elimizde eki әdisi tandap alynghan: biri — halyqtyq IRO jәne auksiondar. Memlekettik baghdarlamalar negizinde, azamattar eldegi iri últtyq kompaniyalar aksiyalaryn satyp alugha mýmkindik alady. Búl kompaniyalardyng naryqtaghy tabystary joghary, әlemdik jәne ishki daghdarystargha tәueldiligi az. Mysaly, «KEGOC», «Qaztransoyl», «Qazmúnaygaz», «Qazatomprom», «QazTemirJoly», t.b. kompaniyalardyng ýleskeri bolu sharttary «Halyqtyq IRO» baghdarlamasynyng negizinde jýrgiziledi. «Halyqtyq IRO» baghdarlamasynyng maqsaty — halyqty tabysty jetekshi últtyq kompaniyalardyng ýleskeri boludy qamtamasyz etu jәne balamaly jinaqtau qúraldaryn úsyna otyryp, naqty qatysu joldaryn týsindiru. Qazirding ózinde, naqty derekterge sýiensek, elimizding 30 mynnan astam azamaty, jeke túlghalar «QazTransOyl» kompaniyasy aksiyalarynnyng iyesi. Qazir azamattar belgili bir dengeyde qarjy tabu, ony júmsaudyng joldaryn biledi, degenmen naryqtyq ekonomikanyng zandylyqtaryn eskerip, tabys kózin naqty bilumen qatar, ýnemdeu joldaryn iygeruge daghdylanu — uaqyt talaby. Qazaqstan Respublikasy damyghan otyz memleketting dengeyine jetu ýshin damyghan eldermen ekonomikasy, ghylymy, tehnikasy, medisinasy, adamy kapitaly bәsekege qabiletti bolu kerek, ol ýshin kapitalistik elderding zandaryn qabyldap, talaptaryna beyimdelu maqúl is, búl — qazirgi qoghamnyng zandylyghy. Memleketimiz alys, jaqyn sheteldermen sayasi, ekonomikalyq, mәdeny baylanystar ornatqan, kópvektorly el. Sonyng bir kórinisi — damyghan memleketterde azamattarymyz bilim alu, biliktilikterin jetildiruge mýmkindik alghan «Bolashaq» baghdarlamasynyng qazir on mynnan astam týlekteri memleketimizding týrli qúrylymdarynda qyzmet etip jýrgeni. Bir baghdarlamanyng ózi elimizding ekonomikalyq kýsh-quatyn arttyrugha, halyqtyng әl-auqatynyng jaqsaruyna ýles qosyp jatyr. Jogharyda atalghan jekeshelendiru prosesining dúrys jýrip, jýieli júmys jasauy da memlekettik baghdarlamalardyng jәne halyqtyng belsendi qatysuynyng negizinde bolady. Búl prosess jeke túlghalardy ýlken kompaniyalardyng ýleskerine ainaldyrady, týpkilikti maqsat — shetelderdegi otandyq iri kәsipkerlerding qarjysyn elge qaytaru, memleketting qor naryghyn damytu. Jekeshelendiru týrli qúrylymdardyng qyzmetterin ózgertedi, halyq jeke sektorlardyng qyzmetterin paydalanu arqyly naryqqa beyimdeledi. Biraq Qazaqstan әleumettik memleket bolghandyqtan, keybir әleumettik salalar (mektep, balabaqsha, qarttar ýii, balalar ýii, t.b) memlekettik bolyp qala berui kerek. Jekeshelendiruge aksiyalardy shygharu olardyng sharttaryn týsindiru negizinen «Samúryq Qazyna» qoryna berilgen búl salanyng mamandary nysandar boyynsha týsindiru júmystaryn, iri investorlar ýshin seminarlar ótkizip keledi. Búqaralyq aqparat qúraldary jarnama, konferensiyalar jasau arqyly qarjysy bar, biraq ony payda tabu kózine dúrys ornalastyru ýshin tiyimdi, týsinikti sharalardy kóbirek jasau qajet. Jekeshelendiruden naryqta tuyndaytyn taghy bir mәsele, kedendik odaqqa mýshe memleketter Resey men Belorussiyanyng kәsipkerleri bizding eldegi óndiristerding aksiyalaryn satyp aluy mýmkin, óitkeni, ýsh memlekette birynghay ekonomikalyq kenistik qalyptasqan. Shetel investorlaryn, kompaniyalardy ishki naryqqa aralastyru barysynda dúrystap zerttep taldaular jasau manyzdy. Sondyqtan halyq, eldegi iri kәsipkerler jekeshelendiru prosesine belsendi aralasyp, óndiristegi óz ýlesterin kóbeytip, qarjysyn paydaly, tiyimdi ekonomikalyq salalargha saluy qajet. El óndiristerining ýlesi óz azamattarymyzgha tiyesili bolsa, birinshiden, shaghyn jәne orta biznes damyp, júmys oryndary kóbeyip, halyqtyng әl-auqaty jaqsarady, ekinshiden, qarjy óz naryghymyzda qalady. Qazaqstan damushy memleket retinde, damyghan kapitalistik elderding zandylyqtaryna beyimdelip ishki naryqty damytady, ishki ónim damysa, syrttan keletin tauardyng ýlesi azayady jәne syrtqy naryqta otandyq ónimderding kórsetkishi jogharylaydy. Syrttan keletin tauarlardyng ýlesi qysqarsa, memleketting naryghynda basqa memleketterge degen ekonomikalyq tәueldilik bolmaydy, otandyq óndiris qarqyndy damidy. Sayasy ekonomikanyng atasy Adam Smit memleket damu ýshin onyng ishki ónimi 50%-gha jetu kerek degen bolatyn. Últtyq ishki ónimdi damytu — negizinen, memleketting baqylauyndaghy shaghyn jәne orta biznesting qolynda, shaghyn jәne orta biznes — kәsipkerlikting negizgi ýlesi jekemenshikting qolynda. Álemdik tәjiriybege sýiensek, naryqtyq ekonomikany jedel әri tiyimdi damytatyn — jekemenshik sektorlar. Qazaqstanda biylik tarapynan shaghyn jәne orta biznesti, kәsipkerlikti damytugha barlyq jaghday jasalghan, endigi kәsipkerlerdin, óndirushilerding mindeti — sapaly, ishki syrtqy naryqta bәsekege qabiletti sapaly ónimder shygharu. Al halyq eldegi jekeshelendiru prosesine belsendi qatysyp, el ekonomikasynyng damuyna ózindik ýlesin qosuy kerek. Ol ýshin memlekette jekeshelendirudi jýrgizu mehanizmderi jetilgen, halyqtyng qatysuyna ashyq demokratiyalyq prinsipterge negizdelgen mýmkindikter jasalghan.

Bekzat MOLDIYN,
M.Ospanov atyndaghy Batys Qazaqstan memlekettik medisina uniyversiytetining oqytushysy.

Abai.kz

Derekkóz: www. aktobegazeti.kz