(Ózimning ózimmen súhbatym)

- Kýlking kóp pe, kýrsinuing kóp pe?

- Kýlkim kóp desem – kólgirsigenim, kýrsinisim mol-au desem – kýnirengenim bolaryn sezem be, ekeuin de eshkimge kórsete beruge de, aita beruge de qúlqym joq. Mynau ókinishi kóp dýniyening óneshinen tógiletin mol óksikti estigen sayyn kýlkining erni kezeretinin kim de bolsa úqsa kerek. Sodan son-aq kýrsinisting qynjyltqan qaqpasynan qalay enip ketkenindi bayqamay qaluyng týk emes. Qayghysy ezgen, qatygezdigi mandaydan sýzgen býgingi alasapyran tirlikting azasy men qazasyn molaytqan әdiletsizdigi órshigen tústa kýlkimen eriksiz qoshtasugha mәjbýr bolghandaysyn.

Biraq... Súm kýlking súmyray oiynynnyng deldaly bolaryn әldebir ayar oidyng berekesiz әreketimen sezesing de, jymysqy jymiidy bet-jýzine japsyryp ala qondan da jalyqpaysyn. Sol arqyly tóbennen tómpeshtegen taghdyrynnyng juan júdyryghynan júlynyng ýzilip ketpese de, jamalyndy juyp aghatyn zapyran jasyndy elge kórsetpes ýshin kýlkinmen keptirip ala qoyasyn.

- Kýle almasan, qaytesin?

- Onda ma... ózgening ósegine de, әndemdining jelkeden týigen kesegine de kekesin tanytyp qana ózegindi órtep bara jatqan jalyndy óshirmek bolghan dalbasanmen ózindi óz óneshine júmarlap tyghynday sal. Órtindi de, dertindi de eshkimge sezdirmeysing sonda. Onasha jylap otyryp Jaratqan Haqqa ýnsiz jalbarynuyna da bolady. Oqshaulana kýlip otyryp әldekimning ústatpay jýrgen әldenesin uysyna myqtap týsirgendey emirenuine de bolady. Sondayda jylaudyng kýlgennen abzal bolaryn belgisiz bir týisikpen týsinseng de, key-keyde kýluding jylaudan góri janyndy iysinter kemeldigine sýisinesin. Sýisinesing de, kemsendegen erindi kerilgen ezumen almastyryp qúlaghynnyng týbine jabystyra qoyasyn.

Al shyntuaytyna kelsem, itshiletken infarktarymdy, iyinimdi ezgen insulittarymdy, qylghyndyrghan qyl... (sol nemening atyn auyzgha da almay-aq qoyayynshy), auyrghan basty, aqsandaghan ayaqty uayymdau týgili oilaudy mýldem úmytugha tyrysam-aq. Kónilindi kónshitpes, ómirindi ógeysireter sol kesel shirkinderdi kereksiz kәkir-shýkirdey etip esinning esiginen laqtyryp tastasan, býgining túrmaq ertenine de oinaqtaghan laqtay bolyp sekirip jeterdey senim men sezimge lyq-lyq bógesin. Óitkeni tabighat-anannyng shyn perzenti bolsan, sol tabighattyng tamyljyghan kýnderine talpyna ilespeske әdding joq qoy. Sol shaqta keudendi kernep bara jatqan kýsh-quatqa molyqqanday әserge shym-shym batasyn.

- Sonymen ómirge kýlimdep ýniluinnen týnerip týniluing az bolghany ghoy?..

- IYә, ә... Solay desem de, aljaspauym mýmkin.

Bir ghana mysal. Asqazanymdy qaterli isik býrip, tirligimning tynysyn búghaulay bastaghan song ota jasatugha kelisimimdi berip, Ortalyq auruhanada jatqam-dy. Sol otasy bar bolghyrdy erteng jasar degen kýni tughan qúdamnyng qaryndasy kýieuimen Germaniyadan kele qalghany ghoy. Alystan ansap jetken tuystargha jayylghan dastarqangha kónilimdi kótermekke tyrysqan qúda-qúdaghiym meni shaqyrmay ma. Áriyne, olar meni kele qoyar dep oilamasa da kerek, esikten kirip barghanymda... әri tandanyp, әri quanyp, әri ýrpiyisip qalghandaryn sezbestey maubas emespin ghoy.

Tórding tóbesine otyryp alyp, birde әn salyp, birde әzil-qaljyndy guletip otyrystyng ón-shyrayyn kirgizip-aq jibergenimdi bilemin. Bir-aq kýndik ghúmyrym qalar bolsa, ony nege kýlimdep ótkizbeymin degen tilekke erip ketsem kerek... Týnning bir uaghynda palatama kelsem, kezekshi dәriger de, kezekshining shaqyrtuymen týn qatyp jetken bólim mengerushisi marqúm Núrtas ta meni eki kózderi tórt bolyp, alandap kýtip otyr eken. Olardy da әzil-qaljynmen sabasyna týsirgenim bar.

- Sonda da belgisizdikke alandau, ishki týisikke elendeu degendi de ózing aitqan esinning esiginen shygharyp tastaymysyn?

- Belgisizdikke alandamaytyn, ýreyli týisikke elendemeytin jan iyesi bolmauy mýmkin emes. Mynau shuaghy men dauyly, jenili men auyry mol jaryq Jalghannan qas pen kózding arasynda joq bolyp, qúrdymgha sinip keterindi sezsen... appaq tamaghynan kýn kórinetin hor qyzdarynyng qorshauyna alatyn baqy dýniyennen tórdegi tórelerding tóbennen tómpeshteytin pәniylik tirshiligin qimaytynyng haq. Qimaysyng da, pendelikting jyrtyq-jamauly kebenegin boyyng men soyynnan sheshking kelmeytinin nesine jasyrayyn.

- Jyrtyq-jamauly tirlikting nesin qimaysyng sonda?

- Kýlkine kýrsinisindi qabattastyrsa da, sýiinishindi kýiinishimen quyp tastap otyrsa da, bir kýngi jaryqqa jeter eshtenening bolmasyn nege týisinbeyin. Sodan son-aq ayaqtan shalghan, belden soqqan, mandaydan úrghan qyzghanshaq, baqtalas zamandastarymnyng jymysqy da zymiyan әreketterin «solay bolugha tiyis!» deytin tolstoylyq «vsehristianskoe miloserdiyelik» tózimdiligimen qabylday beremin. Bir betimnen soqqangha ekinshi betimdi tosudy әdetke ainaldyryp alghanymdy býginde kýmiljip qana sezemin.

- Ou, sonda iyghyndaghyny sypyryp alyp, qasyghyndaghyny auzyna qaqshyp salatyndargha bylq etip bir tulamay, býlk etip bir erin jybyrlatpay juasyp jýre bergening be?

- Jo-joq! Meni osy shal-shauqan qalpymda tua qalghanday kóremisin. Men de bir kezde qylshyldaghan jas bolgham. Dosqa - hosh, qasqa – qara tas bolgham. Ózeuregenning ózegin suyryp almasam da, óktemdigin óneshine tyghyp jiberetin jigerim bolghanyna taqymynan qysqan talay zamandasym kuә.

1980 jyly «Elim-ay» romanymnyng ekinshi kitaby jaryq kórip, qalyng oqyrmanymdy taghy da dýbirlete eleng etkizgenin býginde kýbirlep qana eske alamyn. Ótti ghoy qayran mahabbaty men shapaghaty, qyzyghy men qyzuy mol jyldar... Izimdi andyghan jastardyn, ózimdi izdegen kәrilerding súlbasyn oimen qatarlap tizsem, búrynghy bas astana men býgingi jas astananyng arasyn tizbegimen-aq qosyp tastar edi-au...

- Tym lepirip ketpeding be? Az-azdap tizgin tartyp qongdy úmytpa.

- Á-ә, jelpinip jeniltektikke úryndym ba... Sózimdi onda dәlelmen túzdyqtayyn.

Birde júmys telefonym shar ete qaldy. Trubkadan Ghabenning (Mýsirepovtyn) ynyrana jetken ýni estildi.

- Smataevpysyn?! Ou, sender, jastar, aghalaryna kitaptaryndy syilaudy bilmeytin bolypsyndar ghoy. Kitaphanagha baratyn, kitap dýkenderin jaghalaytyn jaghdayymyzdyng azayghanyn eskermeytindering qalay, – dep biraz keyip aldy da, – Senin, shyraq, anau júrt auzynan týspey jýrgen «Elim-ayynnyn» ekinshi kitabyn maghan әkelip beruge ynghayyng bola ma? Aytpaqshy, romanynnyng birinshi kitabyn әldebireu ýiimnen alyp ketken be, taba almay qoydym. Ózinde bar bolsa, onyng da bir danasyn qoltyqtay kel, – dep jauabymdy tospastan trubkasyn tastay saldy.

Ádebiyetimizding aqsaqaly qolqa salsa, qolq ete týsip, qústay úshpay túra alam ba. Sol saghatta-aq úly Ghabene qos kitapty jetkizip bergem-di. Romanymdy Múhamedjan Qarataev pen Tahauy Ahtanov ta, hatshylarym – Júban Moldaghaliyev pen Qaltay Múhamedjanov ta qoltanbammen alghan bolatyn. Taqyrybymyz ortaq bolghan son, anau-mynaudy aityp, ishtarlyq tanytyp jýrer me dep sekemdenip kitabymdy tek qana Iliyas Esenberlinge bermep edim...

- Soza bermey sózding toqeterine kóshsenshi.

- Á,-ә... IYә. Memlekettik syilyq iyelerining tizimin anyqtaytyn komissiyanyng otyrysy bastalghan. Kýmiljigen dәmeliler men dýbirlegen әuesqoylar dabyrlasyp Jazushylar odaghynyng keng foyesinde jinalystyng nәtiyjesin tosyp otyrmyz.

Bir kezde ishten Iliyas agha atqyp shyghyp, maghan jetip keldi de: «Elim-ayynnyn» ekinshi kitaby qashan shyghushy edi? Anau Júban men Qaltay sening sol kitabyng әli jaryq kórgen joq dep, seni tizimnen syzghyzyp tastatty ghoy! - dedi.

Ishim әldeneni sezdi bilem, Ilekendi jetektey keng kabiynetke asygha attap kirdim. Kirdim de, edende ýiyli jatqan konkurske týsken kitaptardy apyl-qúpyl aqtaryp eng astynda «kómilip» qalghan romanymnyng birinshi, ekinshi kitaptaryn Esenberlin aghanyng qolyna ústata saldym. Iliyas aghanyng týsi kýrenite búzylyp ketti. Álgi kitaptardy qos qoldap qysyp aparyp, Júban men Qaltaydyng kóz aldaryna tosa qoydy.

- Astapyralla! Shyqqan kitapty shyqpady dep tyghyp tastaghandaryng qalay? Mynalaryng qastandyqqa bergisiz súmdyq qoy! Áy, Qaltay! Myna kitapty kórding be? Álde kózindi býrkep alghan perdendi ashqyng kelmey me? Endi ne dep aqtalmaqsyn?

Eki hatshy da til qatqan joq. Oryndarynan ýrpiyise túryp ketken komissiya mýsheleri Júbangha súrauly kózben qadala qalysty. Al Moldaghaliyev bolsa, Ghabendi (Mýsirepovty) qoltyqtap esikke qaray bet aldy.

Osy sәtte Evgeniya Lizunovanyng dausy oqys estildi:

• Ou, azamattar! Kitap shyqqan eken ghoy. Otyrysymyzdy tórt-bes minutqa jalghastyrayyq. Toqtanyzdar!

Ghabeng de, Júbaghang da irkilgen joq. Sony kórgende Dmitriy Snegiyn: "Ey, vy, kazahi! Bez nas drug druga sedaete!" – dep basyn júlyp jibererdey shayqap, bar yzasyn tóge saldy. «Bez nasynyn» – jalpy orys júrtyn menzegeni me, әlde Lizunova ekeuining kózqarasyn tanytqany ma, ol arasyn anyqtaugha ol kezde shamam da joq edi. Foyege jýgirip shyghyp, qoltyqtasqan ekeuding aldyn kes-kestedim:

- Ghabe! Biz sizdi әdebiyetting payghambary, әdiletting kózi dep tanushy edik. Syilyqqa úsynbasanyz da, óziniz súratyp alghan kitaptyng shyqqanyn nege aitpadynyz? Ádiletten nege attap kettiniz? Sizding otyz jetinshi jylghy qyrghynnan qalay aman qalghanynyzdy endi týsinip túrmyn-au...

Qatty ashyndym bilem, ardaq tútqan aghagha aitpas kinәni aqtaryp salghanymdy eskeruge sol sәtte múrsham qalmap edi.

Ghabeng tyrs etip til qatpady. Betime tura qaray almay, jýzin taydyra berdi.

Endi men Múhamedjan Qarataev aghanyng qarsysyna jetip bardym:

- Eki kitabyna pikirimdi bildirip, kólemdi resenziya jazam dep romanyma avtograf jazghyzyp alyp ketip ediniz ghoy. Anau ekeuining kitabymdy nege jasyryp otyrghanyn bildiniz be? Bilseniz, siz de adaldyqtan attap kete beretin pende ghana ekensiz ghoy. Otyz jetinshi jylghy әrkimdi bir qaralaghan etektey-etektey maqalalarynyzdyng beker jazylmaghanyn úqtyrdynyz býgin.

Múqang da ýndey almay, qalshiyp túryp qaldy. Túlaboyymdy kernegen ashuly yzadan jarylyp keterdey bolyp alasúrghanym sonsha, birin-biri qoltyqtap alghan Ghabeng men Júbaghannyng qasyna qaytadan jetip bardym:

- Týgendep aldyq degen býgingi qiytúrqy eseptering týpterine jetedi әli. Uay, Júbaqa! Anau Qaltay ekeuiniz «Smataev óldi!» dep erteng gazetterge nekrolog beruden taysalmaytyndaryna senem. Óitkeni myna Múhamedjanov ekeuiniz qoldarynyzda túrghan mening kitabymdy «jaryq kórmedi!» dep óltiruden ayanbadynyzdar-au!

Iliyas agha meni iyghymnan qúshaqtap, bauyryna basyp, tynyshtandyrmaq boldy. Tyghyla óksip-óksip jibergenim esimde. Sәlden song aghanyng qúshaghynan kýshene bosap, syrtqa úmtyldym. Esik aldyndaghy «Volgagha» Júbaghang Ghabendi sýiemeldep otyrghyzyp jatyr eken. Aghalarymnyng kórineu kózge qataldyqpen, әldebir ózderine paydaly eseppen jasaghan qysastyqtaryna týk istey almay, mashinanyng artqy dóngelegin teuip-teuip jiberdim. Qolymnan bar kelgeni sol ghana.

- Ilekeng she? Ózing qatty qauiptenip «bir kinarat kelse, sol adamnan keler-au!» degen Esenberlin aghang jogharyda qalyp qoydy ma?

- Joq! Sonymnan ilese shyqqan naghyz azamat agham iyghyma taghy da qolyn saldy:

- Sofyjan, dәl myna ashynghan týrinmen býgin ne bireudi mert etesin, ne bireuding qolynan ólesin. Jýr, balam! Bizding ýige barayyq. Sabana týsip, ashuyndy bas, – dep erte jóneldi.

As dayyn bolghansha jazushy aghanyng kabiynetine ekeuimiz onasha jayghastyq. Ilekeng býgingi komissiyada bolghan jaghdaydy bayandap ketti.

Odaqtyng ekinshi hatshysy Q.Múhamedjanov memlekettik syilyqqa úsynylghan shygharmalardy otyrghandargha tanystyryp, solardyng arasynan mening "Elim-ayymnyn" eki kitabyn biraz maqtapty. Sózining sonynda ekinshi kitapty «Júldyz» jurnalynan ghana oqyghanyn, al ol kitaptyng әli de jaryq kórmegenin, әitpese syilyqqa naghyz layyqty shygharma ekenin dýbirlete aityp-aytyp kelip, әzirshe syilyqqa úsynylghan shygharmalar tiziminen alyp tastaudy úsynghan eken.

Ilekennin: «Kezinde Oljas Sýleymenovke «Prostor» jurnalynda jariyalanghan sikl ólenderine Memlekettik syilyqty berip edik qoy. Al Smataevtyng romany - 250 myng tirajy bar «Júldyzda» tolyq jaryq kórgen óte qúndy shygharma. «Jyldyng ýzdik kitaby» bolghan birinshi kitabyn syilyqqa úsynylghan tizimnen alghyzyp tastap edinder. Taghy da jas qalamgerge obal jasap, sóiteyin dep otyrsyndar!» degenine qos hatshy da, Ortalyq komiytetten kelgender de, hatshylardyng óz adamdary da óre túryp, kitabymdy tizimge engizbepti.

Ilekeng bir kýrsinip aldy da:

- Sening sol birinshi kitabyng engizilgen tizimnen sonda qalay týsip qalyp edi? – dep betime qarady.

- Meni Qaltay agha shaqyryp alghan-dy. «Arystanym, sen әli jassyng ghoy. Syilyqtan ýmitker mýiizi qaraghayday ýsh aghang ózinmen qatar týsip otyr. Jyldyng ýzdik kitabyna syilyq, әriyne, shappay beriledi. Al aghalarynnyng biri syilyqsyz qalady. Olar endi myqty dýniyelerin jaza alar ma, bir Qúdayym bilsin. Al sening «Júldyzdan» ózim oqyghan ekinshi kitabyng taghy da bәigimdi shappay ber dep júlqynyp túrghanyn júrttyng bәri auzynan silekeyin shúbyrtyp aityp jýr. Ózindi mynau tizimnen alghyzyp tastap, nebәri eki-aq jyl tosugha kelissen, ýsh aghana inilik ýlken jaqsylyq jasap, joldaryn kespes edin. Osyghan ne deysin, jolbarysym?» degen, – dep edim, Ilekeng basyn shayqap, ornynan túryp ketti.

- Áy, sodan... sol Qaltaydan kelgen ker dep oilap em-au. Aldap soqqan eken seni. Ymy-jymy bir ghoy olardyn. Al sen... Bótensin. Bóleksin... Adalsyn, tazasyn. Kókeydegi qúrt jep jatqan sózin aita almaydy saghan. Aytugha jýreksinedi.

Qalaghamnyng kókeyin qanday qúrt jep jatqanyn ol kezde bilmesem de, keyin talaylarmen taytalasa jýrip, talay biyik kensening ýsteline iyek artqanymda sezgen edim.

Ilekeng qasyma otyryp, arqamnan qaghyp-qaghyp jiberdi.

- Átten-ay, kitabyndy maghan bergeninde... Jaraydy, ol ókinish emes. Ókinish endi sening aldynnan ýnemi tosar qyzghanysh pen kýnshildik kedergilerining kóp bolmaghynda. Sening bar kinәn... kemshiliging – úly kitabyndy, ghúmyrlyq kitabyndy tym erterek, jas kezinde jazyp qoyghanyn. Aghalaryng da, әsirese tústastaryng da sening endi iyghynnan túqyrtyp basa beretin bolady. Adymyndy attatpaugha tyrysady. Sofyjan, kóniline kelmesin, saghan endi eshqashanda memlekettik syilyqty búl qogham bermeydi. Bergizbeydi...

- Shynymen solay boldy ghoy. Áli kýnge deyin sol memlekettik syilyqty ala almay jýrgening ras-au.

- Solay boldy dep әlsiz ghana kýrsinem-au. Biraq әlsiz kýrsinisimning qabyrghamdy sógerdey myqty zili baryn kim týsiner-au.

2000 jyly jaryq kórgen ólenmen jazylghan «Jarylghap batyr» romanym taghy da ýzdik atauyn iyemdenip, memsyilyqqa úsynylghan edi. Menen bireui eki dauys, ekinshisi ýsh dauys kem alghan M.Aythojina men N.Orazalin «myqtysyna» jylap-enirep hat jazyp, aghalaryn salyp, ýlken syilyqty súrap-súrap alghan-dy. Men qúralaqan qalghanmyn.

2002 jyly shyqqan «Elim-ayymnyn» ýshinshi kitaby әdettegidey «jyldyng ýzdigi» atalghan son, búrynghy eki kitabyn qosaqtap trilogiyamdy bәigege qosyp-aq jiberip edim. Maghan syilyqty bergizbes ýshin be (ózim solay oilaymyn), sol jylghy әdebiyet shygharmalaryna bólingen ýsh orynnyng bәigesi eshkimge berilmey, bosqa kýiip ketken-di.

1987 jyly jazylyp bitip, «Jazushy», «Jalyn» baspalarynda jiyrma jylday «kómuli» jatyp, 2005 jyly әren-әreng kóz ashyp, jaryq dýniyening janaryn kórgen «Biz qúlmyz ba – kimbiz?» degen romanym jyl qorytyndysy boyynsha aldynghylardyng qatarynda atalyp edi. Taghy da bәigege qosylghan osy «kýligimdi» dәl kómbege jeter kezde «batyrashtarym» soyyldap qúlatqan edi.

Jazudan men jalyqpasam, jazghan-syzghandarymdy qúlatu men súlatudan janylmaytyn jaqsha ishindegi «dostarym» men «tilektesterim» endi túlparlarymdy bәigege qosqyzbay-aq moynyn ýzudi әdetterine ainaldyryp ala qoydy.

Júrttyng qolynan qolyna kóship, birinen biri súrap alyp, qúlshyna oqyp jýrgen «Men – tirimin!» kitabymdy 2012 jyly, «Aghalarym – jaghalarym, inilerim – irilerim» atty jinaghymdy 2014 jyly baqtalas әriptesterim memlekettik syilyqqa úsynylatyndardyng tizimine de jolatpastan joldaryn qiyp tastaghan bolatyn.

- Jek kóretindering kóp pe? Jek kóretinderindi kekke baylap ótesing be? «Elim-ayynnyn» ekinshi kitabyn tiridey kómbekshi bolghan aghalarynmen aralaryng qanday kýide boldy? Syzaty shynyraugha ainaldy ma? Syzatyn týsinistikting synasy bekitti me?

- Jek kóretinderimdi týstep, týgendep bersem, olardyng meni jep beretinin bilem. At pen taqqa minse-aq minezi ózgerip shygha keletin mansapqordy, býgin seni maqtap, erteng syrtynnan dattaytyn ósekshini, birde «Elim!» dep, birde «Tórim!» dep san qúbylghysh ekijýzdi satqyn qalamgerdi, halqynyng kóz jasyn kóldetip dollar jasap, últynyng qanyn tamshylatyp altyn qúighysh toyymsyz sheneunikti jek kóremin.

Kekshil emespin. Azdap ókpeshilmin. Kekten ishke qan qatady. Onasha ókpelep óksip-óksip alsan, ishing tazarady.

Al aghalarym – jaghalarym ghoy. Jaghama shang juyghanyn jaratpas em.

Úly Ghabeng kónilimdegi úlylyghyna qayta qonghan edi-au. Býginde men ony balalyq, shәkirttik ystyq yqylaspen qúrmettep, saghynyp otyram.

Álgi bet shayysqan kýnnen keyin kóp úzamay-aq agha ekeuimizding ara qatynasymyz kýrt ózgergen-di.

Ýlkendik tanytyp ol emirendi me, kishilik bildirip men tebirendim be, әiteuir ekeuara qaltqysyz jaqyndyq ornady da ketti.

Ómirining songhy ýsh jylynda Ghabeng meni kәdimgidey erkeletip, sanatoriygha, shygharmashylyq ýiine bararda ma, issapargha shygharda ma, meni telefon shalyp shaqyryp alyp, qasynan qaldyrmaugha tyrysatyn. Sol shynayy syilastyghymen, ýlkendik ýlgi minezimen, әserli әngime-kenesimen, kýrsinip keshirim ótinbese de, sonau bir jansaq basqan izining keudeme týsken suyq tabyn juyp, tazartyp jiberip edi-au. «Qazaq prozasynyng endigi buynynyng kósh basynda «Elim-ay» romanynyng avtory Sofy Smataev túratyny sózsiz!» deui de býgingi mynau aldamshy tirligimizden mýlde joyylyp ketken keshegi әdebiyet payghambarlary bolghanyn jýrek syzdata eske týsiredi.

Odan da búryn úly Ghabenning aruaghy meni kórinip kelgen ajaldan aman alyp qalghanyn úrpaghymnyng úrpaghyna tapsyryp ketermin-au...

2000 jyly ekinshi insulitimdi algham. 2002 jyly Ghabenning tughanyna jýz jyl tolyp, kindik qany tamghan jerinde toyy ótpek bolatyn. Asyl aghanyn, úlyq ústazdyng mereyine arnalghan merekesinen qalmayyn dep, tayaq ústap aqsandap qalghanyma qaramastan Petropavlgha da, jazushynyng auylyna da baryp qaytqamyn. Bes kýndik sapardyng tórt kýnin dóngelek ýstinde ótkizgendi kótere almay, Almatygha kelgen kýnning erteninde auruhanagha baryp jattym. Birer kýnnen keyin asqazanym auyrghanyn aityp edim, emdeushi dәrigerim qolymnan jetektep aparyp, zond jútqyzdyrtyp teksertkeni ghoy. Sóitip... asqazandaghy ónesh auzyn buyp bara jatqan qauipti isik – rakty anyqtap bermesi bar ma. Endi-endi metastazasy bastalugha shaq qalghan qyltamaqqa keshiktirmey ota jasap, Qúday tileulerin bergir hirurg inilerim janymdy aman alyp qalghan-dy.

- Ghabenning oghan qanday qatysy bar?

- Qatysy – ghalamat. Eger men aghanyng toyyna barmasam, qatyspasam, sharshap-shaldyghyp jetip auruhanagha týspesem, eshnәrsege mәn bermes jaybasar qazaqy tirlikpen aurudy asqyndyryp alyp, jaryq dýniyening jalghandyghymen birjola qoshtasyp kete barar edim-au. Ghabenning aruaghy saqtap qalghany osy emes pe.

Júbaghanmenen de jan jarastyghyn taptym desem, artyq aitqanym bolmas.

Bir jaghday esime týsip otyr. 1983 jyldyng 1-7 qyrkýieginde otyz jeti jazushy Atyrau oblysynda qazaq әdebiyetining kýnderin ótkizgenbiz. Jayyqtyng jaghasynda oqyrmandarmen jýzdesip, sonynan qoltanba bergen edik. Bir qyzyghy, basqa qalamgerlerding tóniregindegiler on, onbes minuttan keyin súiylyp, maghan qaray qoparyla kóshken-di. Al men bolsam ózimdi qorshap alghan tileulesterime tura bir saghat japadan jalghyz otyryp avtograf jazumen bolgham. Sony syrtymnan bayqap, otyz bes jazushynyng arasynda túrghan odaqtyng birinshi hatshysy Júban agha meni qasyna shaqyrghan. Tósindegi KSRO Joghary Kenesine deputattyq belgisin kórsetip: «Sofyjan, jazushynyng qúdireti mynada emes, qyzmet dәrejesinde de emes. Ózine... – dep sәl bógeldi de, – ózine byltyr biz qiyanat jasap qimaghan syilyqta da emes. Jazushynyng qúrmet-qasiyeti – halqynyng sýiispenshiliginde eken. Sony sen әlginde bizge tanyttyn. Últynnyng kónilindegi sening Alashtyng halyq jazushysy ekenine kózim әbden jetti. Osy betinnen tanba. Biz saghan qyzyghyp ta, qyzghanyp ta qarap túrdyq. Endigi aghalyq peyilim ózinde bolar! – dep aq jýregining batasyn bergendey bolyp edi-au. Amal ne. Maghan appaq kónilimen iylige bastaghan Júbaghamdy sodan eki ay óter-ótpeste biyik biylik onbes minuttik plenum ótkizip ornynan alyp tastaghan. Sol plenumda qalamgerlerding kimining kim ekenin ajyrata almaytyn Oljas Sýleymenovty bastyghymyz etip qonjita salghan-dy.

Men sonda, Jayyqtyng jaghasynda, oqyrman halqymnyng da, Júbaghamnyng da maghan degen әdil baghasyn algham. Men sonda, bәlki, әriptesterimning kýni býginge deyin qyr sonymnan qalmay jýrgen qyzghanyshyn oyatyp ta alghan shygharmyn.

- Qaltay aghandy keshirmegen shygharsyn. Bir emes, eki ret ayaghynnan shalyp, enbeginmen ener enshindi eki mәrte úrlaghan janmen janyndy qalay jarastyrarsyn.

- Qaydam... Sen óitsen, men býitem deytin dayyn kesikti adam da, Tәnir haq ta jasap bermes-au...

Al on jyldan astam uaqyt ishinde ónimdi bir bermegen meni kózimen izdep, kónilimen alandap jýretin Qaltay aghanyng maghan oqys ashylghany bar emes pe.

1996 jyly Abaydyng 150 jyldyghyn toylaugha qatyspaq bolyp bir top qalamger samoletpen Semeyge úshyp kelemiz. Mening ornym Qalekenning dәl qasynda eken. Ynghay bildirmey, illuminatorgha betimdi tósep alyp otyrgham. Qalaghang sanymnan qysyp qalyp, jalt qaratty. Qalaghannyng erekshe bir qasiyeti – adamgha kýlimsirey qaraghanda, eljiregen býkil jan dýniyesi jýzine jýzip shygha keletin. Dәl sol meyirimdi qalpymen qadala qalyp, myrs ete kýlip jiberdi:

- Au, jolbarysym! Qashanghy bir-birimizden qashqaqtay beremiz? Tyiylayyq sodan. Mynau ornymdy da men әdeyi sening qasynnan alghyzgham. – Qalaghang tizesining ýstinde jatqan diplomatkasyn ashyp, bir qúty koniyak pen paketke salynghan shiyrek qazyny shyghardy. Sony kórgende, qatarlas otyrghan Sherhan (Múrtaza):

- Ou, Qaleke! Mynauynyz keremet boldy ghoy. Tamaghymyz qúrghap otyrghanyn qaydan bile qoydynyz? – dep qopandap qalghan-dy.

- Qoya túr, Sherhan. Búl «sybaghanyn» jeke iyesi bar! – dep agha maghan enserile búryldy. – Arystanym, sen ekeumizding shaylyghysyp qalghanymyzdy bizding ýidegi әpkeng biledi. «Er shekispey – bekispeydini» maghan qatty-qatty aityp, myna dәmin ózi dayyndap pisirip: «ekeuing jezdeli-baldyzdy, aghaly-inili bolyp tabysyp, kónil kirin juyp tastandar!» dep bergen sәlemdemesi. Búl aghannyng osynau iyiluine myqtap týiiluindi sheshermisin?

Bospyn ghoy, bospyn men. Kónilim kól bop, kózim jas bop tógilip ketkenin bilem. Aghanyng jany qol sozyp ýnilip túrsa, inining jýregi nemenege týnile berer.

Qalaghammen solay tabysqam.

- Múqang she? Qarataev Múhamedjan aghan. Jazam degen resenziyasyn jazyp, janylys basqanyn eskerdi me?

- Joq. Ol agham – jagha bola alghan joq. Kezdesken sayyn týnergen jýzding týksiygen qarasyn bir ózgertpep edi. Sozghan qolyndy, jibigen qabaghyndy sezbes suyqtyghynan janylmay ketip edi sol agha. IYlikpegenge kiylikpes kónilim baryn kýrsinisimning keudemnen aulatatynyn sol kisining qytymyrlyghynan bayqagham.

- Álgi aghalarynnyng bәri derlik baqilyq bolyp ketipti. Aghalarynnyng sol qysastyghyn rastar kuәgering bar ma?

- Kóp qoy. Ortalyq komiytetten kelgen bir-ekeu әli aramyzda. Foyede otyrghan jiyrma-otyz adamnyng on shaqtysy jer basyp jýr. Bәrinen de búryn sol kýngi komissiya otyrysynyng qalay ótkenine de, aghalarymnyng әdiletten qaytip attap ketkenine de kuәm bar. Jogharydaghy aytqandarymnyng shyndyghyn aqiqattaytyn Serik agha Qirabaev ol. Komissiya mýshesining biri bolghan-dy.

- Osynau әngimeni nege kóiittin? Kekshil emespin dep alyp, kekshildikting auylyn jaghalap ketken joqpysyn?

- Mýmkin, mýmkin... Álde kýpti kónilding keudemdi kemirgen óksikti ókinishin kópke jariya etkim keldi me, bilmeymin. Óitkeni kóptegen oqyrmanym meni kórgen sayyn da, telefonmen habarlasqan kezde de «halyq jazushysy» degen resmy ataghymnyng joqtyghyna renish bildiredi de, Memlekettik syilyqtyng iyegeri emestigime senbey, tandanyp qalady. Mýmkin qarapayym halyqtyng shyn talanttardy basyna kótere baghalaytynyna sýiingen bolarmyn. Shynayy daryndylardy baghalatpaytyn da, manayyna jaghalatpaytyn da tórdegi týksiygen tóreler men shirengen sheneunikter ekenin aytpaqshy bolyp dalbasaladym ba, әiteuir niyetim týzu. Mýmkin anau orystar basqa qalada qúlap qalyp basyn jaryp alghan әigili aqynyn jazyp alu ýshin Mәskeuden bir samoletke toltyryp ataqty dәrigerlerin júmsasa, mynau bizding qazaqtar halqy qalaghan qalamgerlerin kereksiz zattay etip ortalyq auruhanalardan laqtyryp tastap jatqandaryna búrq etken ashuymnyng bir búlqynuy da shyghar.

Bәribir kýlimsireudi kýrsinuime qabattap, ólenimnen óksik tógip, óksigimnen óleng qúrastyryp, "qazaghym – ghajabym!» deuden ajyramay kete berem.

Al Iliyas aghanyng ary men janynyng tazalyghyn, niyetining adaldyghyn, ici men әreketining әdildigin býgingi «ghajabym» dey almas әriptesterimning bir de birinen kezdestirmey kelemin.

Ókinishi kóp dýniye-ay sol…

Abay.kz