...Aldynghy kitabymyzda Tezek tórening suretteri jóninde de oilarymyzdy bildirgen edik, sol suretterdi búl jerde de salghan avtorlaryn kórsetip, týsinikterimen birge keltire ketelik (A.Aqylbekovtyng «Tezek tórege qatysty jyr-aytystar antologiyasy», 2014. Almaty kitaby).

1. Tezek tórening Shoqan Uәlihanov salghan sureti.

2. Tezek tórening P.Semenov-Tyani-Shanskiyding kómekshisi

P.Kosharovtyng salghan sureti.

Tezek tórenin kózi tirisinde salyn­ghan eki sureti bar. Búl ekeui de bizge aman-esen jetti. Biri – tura qarap otyrghan, ekinshisi – qyrynan salynghan suret. Suretterding qúndylyghy mynada: búl suretter suretshilerding qiyalynan salynghan tuyndylar emes, tórening bet-әlpetine, kiyimine, boy-basyna qarap otyryp salynghan.

Qazaqstan zertteushileri Tezek tórening qyrynan qaraghandaghy suretin ataqty ghalym Shoqan Uәlihanovtyng salghanyn dәleldedi. Búghan eshkimning de talasy bola qoymas. Baq pen óner qatar qonghan Shoqan Uәlihanovtyng suretshilik óneri de zor bolghany barshagha mәlim. Ákesi Shynghys súltannyng “Qúday maghan baq berse, inim Hanqojagha (dәulesker kýishi) óner bergen” degen sózi bar emes pe?!

Shoqan Uәlihanovtyng “Tezek tóre” atty suretine mamandar bylaysha bagha beredi: “Sh.Uәlihanovtyng ýzdik tuyndylarynyng biri –“Tezek tóre” (portreti) keskini. Múnda qazaqtyng beldi súltany, ýlken diplomat beynesi aishyqty da oily, tereng filosofiyalyq dәrejede keskindelgen. Shoqan suretterin múqiyat qarar bolsanyz, onyng úly suretshilerge tәn әdis-tәsilin bayqaysyz. Onyng kóptegen suretteri “Qayta órleu dәuiri” suretshilerining tuyndysyna úqsaydy, solardyng tehnikasy men әdisterin qaytalaydy. Búl Shoqannyng úly suretshiler Leonardo da Vinchi, Rafaeli Santiyding grafikalyq suretterimen tanys bolghanyn bildiredi. Ásirese, onyng dolbar suretteri (nabroskileri) Leonardo da Vinchiyding eskiz suretterine óte úqsaydy. Shoqannyng shoqtyghy biyik júmystarynyng biri de – onyng osy nobay suretteri”[20] .

1) Bizding oiymyzsha, búl suret Shoqan Uәlihanov pen Tezek tórening alghashqy kezdesulerining birinde, 1850-jyldary salynsa kerek. Ony Tezek tórening bas kiyimindegi Qytay ókimeti bergen (biylik­ti bildiretin) asyl tas ta bildirip túr. Ol tústa Resey biyligi qazaq arasyna tolyq dendey qoymaghan-dy.

2) Tezek tórenin tura qarap otyrghan suretin P.Semenov-Tyani-Shanskiyding kómekshilerining biri, tomskilik suretshi P.M.Kosharov sal­ghan. “Alatau­skie ocherkiy” enbeginde Tezek tórening sureti bylaysha sipattalady: “...qymbat, jyly shapan kiyip, asyl, jalpaq belbeumen buyn­ghan. Keng órnekti shalbar kiyinip, basyndaghy bórki baghaly terilermen әdip­telgen. Ashyq kózderining janary ótkir. Bastyrylghan múrtty, siyrekteu saqaldy. Ashang óndi, ór minezi sheshimdi, aqyldy kisini kórsetip túr. Bet-әlpeti bir qaraghannan-aq únamdy jәne tumysynan asyp tughan zerek ekendigi bayqalady”.

Keyinirek A.Geyns Tezek tóreni “...ortasha boyly. Ótkir kózdi, tike qaraghanda janary ónmeninnen ótkendey. Sóilegende sheshendikpen aghylyp, óz oiyn anyq jetkizedi...” dep suretteydi. Semenov-Tyani-Shanskiyding ózining aituynsha: “Tezek – Úly jýzding súltandarynyng ishindegi eng erjýrek әri alghyr adam. Qazaqtyng keng dalasyna tegis tanymal kisi”.

P.Kosharovtyng sureti Semenov-Tyani-Shanskiyding Ystyqkól sayahaty kezinde, yaghny 1857 jyly salynghan. Osy suret 1889 jylghy Tashkentte shyqqan E.T.Smirnovtyng “Sultany Kenisara y Sadyk” atty kitabyna engen. Suretting astyna “Tezek tore. Potomok Chingis hana” dep jazylghan. Búl kitapta Tezekten basqa Abylay hannyn, Kenesary hannyn, Syzdyq súltannyn, Shyngh­ys Uәlihanovtyng suretteri de basylghan [4].

3) Osy jerde óz tarapymyzdan qosymsha tyng oy (әzirge bireu aitqanyn estimedik) úsynbaqshymyz. Ol Tezek tórening (boluy mýmkin) ýshinshi sureti turaly. «Shoqan jәne óner» kitabynda [20] «Agha súltan» atty 1864 jyly Shoqannyng salghan sureti bar.

3. 1864 jyly Shoqan salghan «Agha súltan» sureti.

Sol kezdegi (1864 jylghy) Shoqan ómirine oy jýgirtip kórelik, búl jóninde tarihshy S.Óteniyazov bylay dep jazady: «1864 jyly 10 mausymda Shoqan Áulieata qalasyn qoqandyqtardan bosatqan  son, Chernyaev otryadynan shyghyp, Vernyigha, sodan song Jetisudaghy Tezek tórening auylyna kelip, onyng qaryndasy Aysaragha ýilendi. Aysarany jaqyn biletin Shoqannyng dostary onyng óte aqyldy әiel bolghandyghyn aitady»[9].

Olay bolsa, Shoqan 1864 jyly qay agha súltannyng suretin saluy mýmkin dep oilaysyzdar?

Búl jyly ataqty ghalymymyz Úly Jýz ishinde (Jetisu, Týrkistan many) boldy, yaghny Orta Jýzding súltandarymen kezdesken joq dep esepteymiz. Al Úly Jýzdegi agha súltan Ály Ádilovti kórdi desek (eger tiri bolsa), ol kisi 1864 jyly 78 jasta (1846 jyly 60-ta) boluy kerek (suretke kelmeydi). Al Áulie Ata, Týrkistan, Shymkent jaghynda agha súltan ol kezde joq ekenin (Resey imperiyasy jaulap, úrys qimyldary jýrip jatty) eskersek, surette salynghan Jetisudyng ataqty súltany - Tezek tóre bolar dep payymdaymyz.

Búghan osy ýsh suretti salystyra qarap, kәsiby suretshi (úqsas shtrihtaryn anyqtap) baghasyn berse ong bolar edi.

Mine, dәl osy súraq boyynsha maman retinde belgili tәuelsiz suretshi - Berik Janke Berdeshúlyna jaqynda әleumettik jeliler arqyly suretterge óz baghasyn saraptau retinde beruin súraghan edik. Ol kisi bylay dedi:

«...Shokannyng shamamen 1850 jyldary salynghan Tezek tóre súltannyng sureti men 1864 jyly salynghan (avtordyng payymdauy boyynsha - Tezek tóre súltan) portretin salystyrghanda salynu qoltanbalarynyng óte úqsastyghy taygha tanba basqanday-aq bilinip túr.

Suretshining (Shoqan) tehnikalyq salu әdisi bir izben órilgen. Mysaly, bas kiyim men ýstige kiygen kiyimning qalyng konturlyq syzyqtarynyng úqsastyghy, shtrih boyaularynyn bir izdiligi, sonday-ak bet әlpetining arada shamamen on tórt jyl uaqyt ótip salynghanymen de, qastyn, qyr múrynnyn, múrt pen saqaldyng úksastyqtarynda dau tughyzar element joq, yaghny naghyz úqsastyq bayqalady.

Qyr múryn men iyekting P.Kosharov salghan surette de qaytalanuy, bәri - bir túlghanyng beynesin ashyq kórsetedi.

Bir qyzyghy, osy ýsh suretting salynu kezenderinin arasy jeti jyldan eken, yaghny 1850 jylghy salynghan surettegi adamnyng jas shamasy shamamen 30-35 jas dep alsaq, P.Kosharov salghan 1857 jylghy surettegi adamnyng jasy shamamen 37-42, al 1864 jyly salynghan portrettegi jas 44-49 jas aralyghyn kórsetedi. Áriyne, aqshyl-qara grafika jas mólsherin naqty anyqtaugha qiyndau, әitkenmen solay boljamdaymyn.

Sol sebepti, osy salynghan ýsh suretting bir adam beynesi ekendigine esh shýbә keltiruge bolmaydy, sondyqtan óz tarapymnan búl ýsh suret te bir - agha súltan Tezek tórening portreti dep aita alamyn.

Qazirgi damyghan zamanda, mýmkin, kompiuterlik ekspert arqyly da anyqtaugha bolatyn shyghar, alayda ol suret әleminde ómir sýretin adamgha artyq bolar dep esepteymin...»

Almaty. 2015.

Qúrmetti oqyrman, tarihshy, suretshi aghayyndardyng osy payymdauymyzgha alyp-qosarlarynyz bar ma eken degen oimen, sizdermen bólisip otyrmyz.

Azamat AQYLBEKOV.

Taldyqorghan.

Abay.kz