Ukraina daghdarysy Qazaqstandaghy orys últynyng jaghdayyna búrynghydan mýlde bólek kózqaraspen qaraugha mәjbýrlep otyr. Qazaqstannyng soltýstigi men shyghysy, negizinen, orystildi ekeni, al búl aimaqty kenestik dәuirdi kókseytinder «bayyrghy orystyng jeri» dep qarastyratyny jasyryn emes. Saualdy tótesinen qoyalyq, Qazaqstanda Qyrym ssenariyi qaytalanuy mýmkin be?

Qazirgi Ukraina territoriyasyn tas-talqan etip, jik-jikke bólip jatqan Vladimir Putin «Orys әlemi» atty konsepsiyanyng otyn óshirmeuge tyrysuda. Soghys, janjal, adam qany tógilse de, Kremli bir kezgi «Sovet ókimetinin» qúramynda bolghan elderdi uysynan shygharghysy joq. Óitkeni, ilgeride aityp ketken konsepsiya Qazaqstandy da qamtidy… Óz basym Qazaqstannyng tәuelsizdik alghannan bergi tarihyn jiti zerttep kelemin.

KSRO qúlaghan tústa Qazaqstanda 6 mln-gha tarta orys boldy jәne jyl ótken sayyn olardyng sany azaya berdi. 1991 jәne 1997 jyldardyng aralyghynda Qazaqstannan 1,2 mln. orys kóship ketken eken, búl býkil el túrghyndarynyng 14 payyzy bolatyn. Eskerer jayt, osy aralyqta búrynghy Kenes ókimetining qúramyndaghy elderden Reseyge kóship kelgen orystar men orystildilerding arasynda Qazaqstannan kóship barghandardyng ýlesi 40 payyzdy qúrady. Salystyrar bolsaq, Baltyq elderinen tiyisinshe Reseyge qonys audarghandardyng ýlesi sol kezderi nebәri 3 payyzdy iyelendi.

Búl paradoks: sebebi, Qazaqstanda kórshiles Tәjikstan, Ózbekstandaghyday belgili bir etnos qysymgha úshyrap, qanday da bir últaralyq qaqtyghystar bolghan joq. Tipti, bolghan kýnning ózinde búghan «slavyan» mәselesining esh qatysy joqtyghyn bilemiz. 1991 jylghy Preziydent saylauynda orys últynyng 74,8 payyzy Núrsúltan Nazarbaevty qoldap dauys berdi.

Sodan da shyghar, til, dil mәselesine kelgende Qazaqstan biyligi óte saq sayasat jýrgizdi jәne búl býginge deyin jalghasyp keledi. 1989 jylghy «Qazaq KSR-nyng tilder turaly» zanynda orys tili últaralyq qarym-qatynas tili retinde aiqyndalyp, óz kezeginde qazaq tiline memlekettik til degen mәrtebe berilgen bolatyn. 1995 jyly búghan sәl ózgeris engizilip, Konstitusiyalyq Kenes «orys tili resmy týrde qazaq tilimen qatar qoldanylatyn bolady» degen sheshim shyghardy. 1997 jylghy «Qazaqstan Respublikasynyng tilder turaly» zanynda osy qaghida qayta qaytalandy. 2004 jylghy «Tilder turaly» zanda da sonshalyqty ózgeris joq. Sayyp kelgende, Qazaqstan biyligi dәl osy til mәselesine kelgende asa saq sayasat jýrgizip, kerek jerde «iyile» bildi.

Biraq, qazirgi ahual Qazaqstandaghy orys últynyng jaghdayyna búrynghydan mýlde bólek kózqaraspen qaraugha mәjbýrlep otyr. Qazaqstannyng soltýstigi men shyghysy negizinen orystildi ekeni, al búl aimaqty kenestik dәuirdi kókseytinder «bayyrghy orystyng jeri» dep qarastyratyny jasyryn emes. Búl әldebir naqúrystardyng negizsiz әngimesi siyaqty estilui mýmkin. Biraq…Ukraindaghy jaghday dәl osynday aqymaq gipotezanyng ózi bir sәtte shyndyqqa ainaluy mýmkin ekenin kórsetip otyr. Qazaqstan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev ukrain daghdarysyna qatysty ózining pozisiyasyn naqty kórsetip, qatty syn aitqannan keyin, Mәskeu Astanagha qysymdy kýsheyte týsti. Búdan songhy uaqyttary Ruslan Ibraev, Ermek Taychiybekov syndy arandatushylar últ pen últtyng arasyna ot salatyn jәne qazaqqa qarsy baghyttalghan jazbalaryn jiyiletip jiberdi. Olardyng әleumettik jelidegi pikirleri tegin emes, tapsyryspen jýzege asyp otyrghany anyq.

Óz basym Taychiybekovke (surette) tanmyn. Búl kim jәne qaydan shyqqan? Ózi Qazaqstanda túra ma? Tútas qazaq últyna qarsy topyraq shashatyn onyng qanday qúqy bar? Onyng auzyn buugha bolmay ma? Qazaqstandyq әriptesterimmen pikir almasyp, jarytymdy jauap ala almadym. Onyng jazbalary sizderdi qoyyp, bizderge de jetti. Qiyalynda shek joq. Ózim qazaq bolmasam da, bauyrlas últtyng ókili retinde onyng jazbalaryn oqyp otyryp, qanym qarayady. Qayda qarap otyrsyzdar? Onyng kýni keshe ghana qazaqtardy separatist dep atap, Reseyge «tәuelsiz Qazaqstan jobasyn jabu turaly ýndeu» tastaghanyn bilesizder me? Senbesenizder, onyng «facebook» jelisindegi jazbalaryn qaz-qalpynda bereyin: «Kazahstan doljen stati neotemlemoy chastiu Rossii, kak Astrahani, Omsk, Novosibirsk. Mojno v kachestve Semiyrechenskoy guberniiy…», « Ya ne vrag kazaham, ya za to, chtoby kazahskiy narod vyshel na peredovoy uroveni. Eto vozmojno toliko v sostave Rossiyskoy imperiiy», «S 1991 goda ya prinsipialino ne smotru Olimpiadu, tak kak Sovetskiy Soyz raspalsya. Kak toliko Kazahstan s Rossiey obedinitsya, ya snova stanu smotreti Olimpiadu».

Sayyp kelgende, búl adam qazaqtyng as-suyn ishe otyryp, ózi qazaq bola túra qazaq memleketine qarsy shyghyp otyr. Al múny qazaqstandyq qauipsizdik qyzmeti bilmeui mýmkin be? Tezirek qamdanyndar! Áytpese, bәri de kesh bolady…

Zaur RASULZADE, әzerbayjan sayasattanushysy

Derekkózi: http://www.dalanews.kz