Bizding auyldyng  tikenek basqan songhy qisyq kóshesin jaghalay  qorjyn tamdar salynghan. Japyrayghan sol tamdardyng birinde býkir shal túratyn. Shaldyng o bastaghy azan shaqyryp qoyghan esimi Nýrseyit. Jengeleri qaynysynyng esimin atamaytyn ýrdis boyynsha auyl-aymaqqa qadirmendi, auzy dualy aqsaqaldyng jalghyz balasyn «Ýrseyit bala» dep erkeletipti. Qariya qartayghanda kórgen jalghyz balasynyng esimin qara basyp úmytyp qalyp, úly on bes jasqa tolghanda alghan tuu turaly kuәligine Ýrseyit dep jazdyryp jiberipti.

Jengeleri: – Biz seni endi Ýrseyit dep atay almaymyz, býginnen bastap Mýrseyitsin, –  dep kýlipti.

Sheshelerimiz ol kisini «Mýrseyit qayynagha» dese, balalar «Mýrseyit ata» deytinbiz.

Shal: – Pәtshagharlar-au, Mýrseyit degendering ne? Sender mening balalarymsyndar ghoy, – dep kenk-kenk kýletin.

Ýrseyit atamyzdyng ýii auyldy boylay aghyp jatqan Jalbyz ózenine jaqyn qonys tepken. Jazday Jalbyzgha shomylyp, kýnge kýiip, shaldyng baghyna úrlyqqa týsetinbiz. Alma aghashtary gýldey bastaghanda eski qorjyn tam kórinbey qalatyn. Búl ýiding manynan ótken adam tabighattyng súlulyghyna tamsanbay óte almas edi. Alma týiney bastaghanda ózimiz keshe ghana sýisingen súlulyqty úmytamyz.  Alma aghashynyng bútaqtaryn syndyryp, kók týinekterdi toyghansha jep, qaltamyz ben etegimizdi toltyryp alamyz.   Jalbyzgha baryp, jegennen qalghan almalardy sugha laqtyryp dop ornyna oinaymyz.

Shal qapalanyp: – Balalarym, sol almany piskennen keyin ózdering jeysinder ghoy. Mening ol almany jeytin senderden basqa kimim bar? Piskenshe shyday almaydy ekensinder, bútaqtaryn syndyrmay, ýzip jesendershi, – dep bizderdi qatty úyaltatyn.

Álginde ghana keyisti qabaq tanytqan shal: – Áy, qyztalaqtar, kәne, jýzuden jarys ótkizemiz. Jalbyzdyng arghy jaghalauyna kim birinshi jýzip ótse, soghan eki balmúzdaq әperemin, – dep balalarmen bala bolyp ketetin.

Shaldyng kózindegi jalghyzdyq múnyn balalyqpen bayqay almadyq. Onyng ashy ómir arqalatqan qayghysyn úmytayyn dep kókshulan saqaly jelbirep, bizben birge oinaytynyn ýlkender de týsine almady. Bәlkim, ol bala kezinde býkirliginen  qorlanyp, qúrby-qúrdastarymen oinay da almaghan shyghar.

Bizben  sol kýni shal birge sugha týsti. Dop tepti. Mening shashymdy qos búrym etip órip berdi. Satpaqtyng jylauyq qyzynyng múrnyn sýrtip, onyng da shashyn órgen. Meni әdettegidey «Sary qyz» demey, óz esimimmen atady. Satpaqtyng qyzyn «Jylauyq» dep atamay, Beybitgýl dedi. Bәrimizdi sol kýni alghash ret jәne songhy ret óz esimimizben atady. Bәrimizden  «Áy, pәtshagharlar, senderding shyn attaryng kim edi? Úmytyp qalyppyn» dep jeke-jeke súrap aldy.  Ol ertesine bizben oinaugha kelmedi. Jýrek talmasy ústap, auruhanagha týsti. Auruhanada  jatyp, kóz júmdy.  Ol ólgende ony shynymen joqtap jylaghan adam bolmady ghoy deymin. «Bayghús jetim shal jaqsy adam edi, jaqsy óldi» dep júrt әngime etti. «Shal jetim bola ma?»  dep biz tanghaldyq. Balamyz ghoy, biraz kýnnen keyin biz aramyzdaghy eng jasy ýlken dosymyzdy  úmytyp  kettik. Auylgha baryp, Jalbyz ózenine betimdi jughan sayyn sol bir múnly býkir shal esime týsedi.   

Ýlkenderding «jalbyzdyng arasynda  jylandar kóp, sugha kóp týse bermender, jylandar patshasyn  ashulandyryp  alasyndar» degen sózin jay qorqytady dep qabyldaytynbyz. Bir kýni shomylyp jýrgen Masaqbaydyng Kókkózi Andreyden qashyp, jalbyzdardyng arasyna baryp jasyrynady . Ýrkip ketken jylandar bir-birine oratylyp su betine shyqqanda zәre qútymyz qalmady. Kókkózding qoryqqannan dausy shyqpay qaldy. Bәrimiz jantalasyp, jaghagha qaray jýzdik. Bayaghyday bizge bas-kóz bolyp, qamqorlyq tanytyp, qasymyzda jýretin býkir shal joq.  Sodan keyin kópke deyin sugha týspedik. Kórshi Kommunizm kolhozynyng balalary sol kezde armansyz bir Jalbyzgha shomyldy. Áriyne, búl bizge únaghan joq.

– Kolhozdar, nege bizding ózenge shomylasyndar? Shekaradan ótip, nege bizding auylgha kelesinder? – dep ses kórsetemiz.

Bizding auyl túrghyndary ózderin kәdimgidey qalalyq sezinetin. Sezinbegende.  Biz eki qabatty mektebi, enseli mәdeniyet ýii, ýlken auruhanasy, әdemi sayabaghy bar kolhoz ortalyghynyng túrghyndarymyz ghoy.

– Biz kolhoz bolsaq, sender de kolhozsyndar. «Jana túrmys» kolhozynda túratyndaryndy úmytyp qalsandar, esterine salayyq, – dep kijinedi olar.

Al bizdi «kolhoz» bolugha onay kelisedi dep kim aitty?

– Kim kolhoz, biz be? – dep Saryshúnaq júdyryghyn týiedi. 

– Jalbyz – bizding auylgha da ortaq ózen, –  degen olardyng dauyna qúlaq asatyn biz be?!

Aqiqatty aqiqat dep qabylday almau sonau bala kezden bastalady-au deymin. Shyndyghynda, Jalbyz – eki auylgha ortaq ózen. 

Ádiletsizdikke kýiingen olar: – Bizding auyldyng ziratynda senderding  ata-babalaryng jatyr.  Biz sugha týspey-aq qoyayyq, sender biraq bizding zirattan ata-babalaryndy әketinder, – dep talap qoyady.

– Áketemiz. Ata-babamyzdy senderding zirattarynda jatqyzbaymyz, – deymiz bәrimiz «hormen».

– Qashan әketesinder?

– Býgin әketinder!

– Býginnen qaldyrmandar, әitpese...

– Áytpese, ne isteysinder?

– Senderding auyldarynda zirattan basqa ne bar ózi? Auyldaryng mәdeniyet degennen júrday ghoy.

– Oi, osy sender bir-birine  nege sonsha kektenesinder? Erte me, kesh pe, bәrimiz sol ziratta jatamyz ghoy.

Bәrimizde ýn joq. Ayaq-qoly shiydey, erni jyryq qara bala bizderge  óz sózining әser etkenine quanyp, jymyng etti.

Ýnsizdikti Jarabas búzdy: – Áy, boqmúryn ony saghan kim aitty?

– Atam aitty.

Qara bala: – Mening atam molda, – dep auzyna aghyp bara jatqan «aqbozyn» tilimen «sipap» qoydy.

Qysy-jazy ýsti-basyn jara basyp jýretindikten balalar Júryndy Jarabas atap ketken. Qara balanyng sózinen keyin juasyp qalghan Jarabas shyntaghyndaghy jarasynyng auzyn tyrnalady.

Zirattyng qaqpasyna jazylghan «Biz de sizderdey bolghanbyz, sizder de bizderdey bolasyzdar» degen sózdi qansha oqysaq ta maghynasyn týsinbeppiz. Qara balagha jek kóre qaradym. Bizding bir sәt demimizdi tartyp, ýnsiz qalghanymyzgha ózin kinәli sezindi me, әlde bireu úrady dep qauiptendi me, ol býgejektep jerge otyrdy da jylap jiberdi. Ony eshkim júbatpady. Eshkim mazaqtap kýlmedi de.  

Áli esimde, sol kýni jýgeri alqabynyng ishinde otyryp, úzaq jylaghanym. «Bizding ómirimiz jýgerige úqsaydy eken ghoy» deymin de jylay beremin. Bir uaqytta óz oiymnan ózim qorqyp, bet aldy jýgire berdim. Sýrinip ketip, etpetimnen qúladym. Jerge bir kýsh jelimdep tastaghanday jata berdim. Qansha uaqyt jatqanym esimde joq, inir qaranghysynda  ýige keldim.

Sheshem: – Kimnen tayaq jep keldin? – dep qabaghyn shytty.

– Ol bireudi úrmasa, tayaq jey qoymas, – dep jymidy әkem.

– Jylaghan ghoy, – dedi sheshem jýre kýnkildep.

 – Betindi nege jyryp jýrsin? Jylaghansyng ba?– dep súrady әkem.  

– Áke, nege adamdar 600-800 jyl ómir sýrmeydi eken?

 Osy bir saualdyng jauabyn ol kezde óz tanymymdaghy aqyldy әkem ghana emes, kitap kemirgen ghalymdar bilmeytinin qaydan bileyin.

Ákem: – Saghan ómir turaly oilanugha әli erte. Keyin bәrin týsinesin, – dep kónjarghaq alaqanymen basymdy sipady.

Mylqau týnnin, jymyndaghan júldyzdardyng qúpiyasyn ashugha talpynys jasap jatyp, úiyqtap ketippin.  Tanerteng әkem úiqymnan erte oyatyp, ózimen birge qauyndyq basyna ertip ketti.  

 – Jol úzaq. Shydamdy bol, – dep meni qayrap qoydy.  – Týnde úiyqtap jatyp sóilep jattyn. Qorqynyshty týs kórding be?

 – Úmytyp qaldym. Áke, nege adamdar úzaq ómir sýrmeydi?

– Onda adamdar jer betine syimay keter edi.  

– Sen ólimnen qorqasyng ba?  – dep súradym.

– Ózimdi joghaltudan emes, senderdi joghaltudan qorqamyn.  Eki kókeng  tirshilik jaghalauynan alystap ketti.

Dausynda saghynysh pen ýmit bar.Aghalarym turaly ýide әngime qozghalmaytyn. Kim biledi, olar turaly aitylatyn әngimege balalyqpen mәn bermedim be eken?  

– Sonda kókelerim qayda jýr? Olar ýige qashan keledi? – dedim aghalarymnyng osy kýnge deyin ýy betin kórmey, qayda jýrgenin týsine almay.

Ákem marghau janbyrdyng sylbyr tyrsylyn estip túrghanday úzaq uaqyt jauap qatpady.

Álden son: –  Olar ziratta úiyqtap jatyr. Kókelering endi eshqashan oyanbaydy, – dep kýrsindi.   

Mening segiz jastaghy bala qiyalym aghalarymdy úiqysynan oyatqysy kelgen. Kókelerim meni Mereyding  aghalary sekildi qysta shanamen aidasa eken dep armandadym. Aynamkózding aghalarynday mening de kókelerim  qardan balmúzdaq jasap, bәrimiz birge jesek dep qiyaldadym.

Týste shaylamyzgha әkemning kórshi auyldaghy dosy Esirkep aghay keldi. Qasynda toghyz jasar úly Sanjar men jeti jastaghy qyzy Búrym bar.

Qauyndyqtan zirat alys emes edi. Ziratqa jalghyz barugha qorqyp jýrgenmin. Sanjar men Búrymmen oinap jýrip, olardy molagha ertip bardym. Aghalarymdy úiqysynan oyatu ýshin boyymdaghy ýreydi ekeuine sezdirmedim. Qúshaq-qúshaq aq gýl terip, moynymyzgha alqa jasap, taghyp aldyq. Qorqynyshym birte-birte seyile bastady. Sanjar men Búrym qazylghan shúnqyrlargha ýnilip, ishine týsip kórgisi keldi. Shúnqyrda jatqan qu sýiekterge kózim týskende jýregim dir etti. Ekeui kórdi me, kórmedi me, bilmeymin. Ziratty úzaq aralap jýrip, qatar jatqan eki kishkentay tómpeshikke tap boldyq. Jer astynan «biz sening aghalarynbyz» dep ýn qatqanday boldy.  Qorqa-qorqa kishkentay alaqandarymmen tómpeshikterdi sipaladym. Búrym ekeumiz tergen gýlderimizdi eki tómpeshikke shashyp jiberdik. Sanjar qúlpytastan kózderi kýlimdep qarap túrghan orys qyzdyng qabirine qoyylghan  gýldi alyp, eki tómpeshikting ortasyna qoydy. Keler joly әkemnen aqsha alyp, dәl osynday eki gýl satyp әkelu kerek eken dep oiladym. Qos kishkentay tómpeshikpen qoshtasar sәtte kirpigime jas ýiirildi. Orys qyz «gýlimdi nege úrlaysyndar?» dep jylap túrghanday artyma búrylyp qaray almadym. Kýn úyasyna batyp bara jatqanda zirattan shyqtyq. Jolda bizge әkem men Esirkep aghay qarsy jolyqty.  Bizdi izdep taba almaghan song   «sirә, búlar zirattyng ishine kirip ketken shyghar» dep osynda kele jatqan betteri eken. Ákem maghan kinәlaghan kózqaraspen qarady. Ýndemedi. Shayla aldynda әkem kózin alysqa tastap, temeki shegip otyrdy. Mening qasynda otyrghanymdy úmytyp ketken sekildi. Ýnsizdikti ózi búzdy.

– Zirattan sýiekter kórmeding be? – dedi janaryn alysqa qadaghan qalpy.

«...Ne sebepti sýiekter turaly súrady eken?».

– Kórdim.

– Onda sen tez eseyesin. Balalyghyndy izdey bastaghan sәtterinde ana molany esine týsir. Molany aralap jýrip, balalyghyndy úrlatyp alghanyndy bilesing be sen? – dep betime ayay qarady. –  Qazir eshtene týsinbeysin. Keyin bala kezinde biraz nәrseni týsinip qoyghanyndy oilap, kóp qinalasyn. Osy sózimdi eshqashan jadynnan shygharma!

Ákem taghy da ýnsiz qaldy. Álden son:  – Ekinshi ret ziratqa barushy bolma! – dedi zildi dauyspen.

                                              * * *

Sarsha tamyzdyng songhy kýninde Esirkep kókemning qyzy Búrymnyng ólimi turaly qaraly habar jetti. Týnde úiyqtaghannan qaytyp oyanpbapty. Ziratqa barghanymyzda Búrymnyng topyraghy keppegen qabirden qyp-qyzyl әdemi gýldi júlyp alghany esime týsti.

 – Múnday iysi júpar shashqan gýldi birinshi ret kórip túrmyn. Ne degen әdemi gýl! – dep qúshyrlana iyiskegen.

Sol bir júpar iysi anqyghan әdemi gýldi keyin esh jerden kezdestirmedim.  

Sonda ol: –  Búl gýldi saghan syilar edim, biraq qimay túrghanym, –  dep әdemi kýlimsirep edi.  

– Ol ótkende jas qabirde ósip túrghan qyp-qyzyl gýldi júlyp alghan, – dedim beysanaly týrde.  

– Kim? – dedi әkem betime súrauly jýzben qarap.  

– Búrym.

– Áttegen-ay, – dedi әkem ókinishpen basyn shayqap. – Bayghús balanyng ólimine sol moladan júlynghan gýl sebepker boldy ma eken?

Sheshem jasauraghan kózin oramalymen sýrtip: – Jaratqannyng isi ghoy, – dep kýrsindi. – Auru Hadisha qyzynyng ólimin kótere alar ma eken?..      

Mamandyghy deneshynyqtyru pәnining múghalimi, kitapty kóp oqityn әkem: – Napoleonnyng әieli fialkany jaqsy kóretini sonday ózi qasterleytin sol gýldi shashyna taghyp jýredi eken, – dep sheshemning sózin estimegendey bir әngime bastap ketti. – Danqty qolbasshy Jozefinamen qosylghan kýndi jylda esinen shygharmay, oghan fialka gýlin syilaydy eken.

Ákemning bayau shyqqan qonyr dausy qyzyqty bir әngimeden habar bergendey.  Salaly sausaqtarymen shaynekting syrtyn sýrtip otyrghan sheshem de әngimege yqylaspen qúlaq týrgen.

– Bir jyly bazargha fialka gýlin әkeluge júmsaghan qyzmetshileri qúr qol oralypty. Jarynyng janarynan kirbing kórgisi kelmegen qolbasshy gýldi ózi izdeuge shyghady. Bazardy aralaydy, joghyn tappaydy. Kóshe boylap, izdeydi. Izdegeni joq. Qolbasshy «Fialka gýlinsiz Jozefinanyng kózine qalay kórinemin?» dep uayym etedi. Inirde fialka gýlin ótkize almay tonyp, býrisip túrghan býkir kempirge kezigedi. Qolbasshy  qúshaghyn fialkagha toltyryp, ýiine oralady.

Kózinde núr oinaghan Jozefina fialkany iyiskey berip: – Mynau moladan júlynghan gýl ghoy, – dep talyqsyp ketedi.

Ólmeli býkir kempir gýlding moladan júlynghanyn moyyndap, janyna saugha súrap, qolbasshynyng ayaghyna jyghylady. Kóp úzamay Napoleon aqyldy Jozefinasynan aiyrylyp qalyp, jalghyzdyq múnyna qamalady. Qolbasshy sýiikti jarynyng qabirining basyna fialka gýlin ektiripti. Ómirining songhy azapty kýnderinde Napoleon Jozefinanyng qabirine baryp, bir tal fialka gýlin júlyp, tós qaltasyna salady. Arada kóp uaqyt ótpey úly qolbasshynyng ózi de mert bolady, – dep әkem әngimesin ayaqtady.      

Sheshem: – Kim biledi, Búrymdy da ajal gýli molagha qaray tartqan shyghar? – dedi qamyghyp.     

– Áke, ajal gýli molada qysta da óse me? – dedim.

Bala kezde tuylghan kýnim qysta bolghandyqtan, әri appaq kiyimin kiyetin dalany sýietindikten osy mezgildi qatty jaqsy kórushi edim.  

Ákem mening sózimdi estimegendey qabaghyn týiip, ýnsiz qaldy.  

                                               *        *     *

Bala kezimde barghan zirat músylmandar da, hristiandar da jerlengen aralas mola eken. Kókelerimning beyitin kórgen emespin. Olar auyldan әldeqayda qashyq zirattan mәngilik mekenderin tauypty.

Auylgha barghan sayyn sheber qylqalam iyeleri sala almaytyn әdemi kartinalar kóz aldymnan tizbektelip ótip jatady. Sol kartinalardyng artynan «meni úmyttyng ba?» dep qyp-qyzyl ajal gýlin iyiskep, birde kýlimsirep, birde múnayyp túrghan Búrymdy kórem. Qayran, erke Búrym, sen maghan sol kýni gýldi emes, ajaldy qimaghan ekensing ghoy. Oinap jýrip ziratqa senderdi ertip barghan men edim. Búrym, keshirshi meni. Men ol kezde aghalarymdy úiqysynan oyatatynyma senushi edim. Qanshama jyldar ótti. Kókelerim úiqysynan oyanar emes...

Ayagýl MANTAEVA.

Mәskeu shahary.

Abay.kz