V.IY.Lenin joldasqa

Qyrghyz (búdan әri – qazaq) revkomy qúrylghan uaqyttan beri 10 ay ótti. Revkomnyng on ailyq júmysynyng qorytyndysyn shyghara kelgende, ol ózining eshtene tyndyrmaghanyn aitugha tura keledi. Revkom júmysy berekeli bolmauyn kóptegen sebeptermen týsindiruge bolady, biraq negizgi sebep ekeu:

1) Qazaq ólkesin basqarugha qoyylghan Ortalyqtyng ókilinde aiqyn kózqaras bolghan joq. Múnyng sebebi Qazaq ólkesining әleumettik jaghdaylarynyng óz erekshelikterine baylanysty ortalyqtyng ózinde «Resey halyqtary qúqyqtarynyng deklarasiyasy» men R.K.P. baghdarlamasyndaghy prinsipti (qaghidaly) núsqaularynan basqa qazaq mәselesi jóninde aiqyn kózqaras bolmauy;

2) Ortalyqtyng ókili men halyq arasynda ózara senim joqtyghymen týsindiruge bolady.

Patsha ýkimeti túsynda últtyq ezgi kórip, qúldyqqa týsken qazaqtardan artyq búratanalar bolghan joq shyghar. Últtyq ezgi últtyq sezim tughyzbay túra almaydy. Ezilgen últtyng boyynda ezushilerge qarsy jiyirkenish jәne óshpendilik sezimi ýnemi damy bermese de, senbeushilik seziminen basqa sezim oyana qoymaydy. Qazaqtardy ghasyrlar boyy tonap, ezgige salyp kelgen orys últynyng proletariaty ózin patsha sheneunikterining ornyn basyp, ezilgen halyqtardyng moynyna minip alghysy keletin qúldyqqa salushy jana myrzalar emes, qayta olardy azat etushi retinde is jýzinde dәleldep, kórsetuge tiyis. Solay bola túrsa da, jergilikti kommunist joldastar qazaqtardy eshnәrse týsinbeydi dep oilaydy, qúityrqy sayasatqa salyp, enbekshi qazaq halqyna olardyng túrmysyn kenester negizinde qúruyna tuysqandyq kómek kórsetudi úsynbay, qayta olargha әr týrli qulyqpen óz ýstemdigin tanytyp otyr.

Ózderin internasionalist-kommunister dep ataumen ghana orystar patsha ýkimetining aila-sharghyly sayasatymen ghasyrlar boyy tanys orys emes últtardyng senimin oyata almaydy. Qazaqtarda «Sary orystyng bәri orys» degen mәtel bar… Qazaq halqyn aldaytyn ýmit artylghan aila-sharghyly sayasat syrttay jyltyraghandyqtan basqa eleuli eshnәrsege jete almaydy. Patsha ýkimetining san ghasyrlyq ezgisine ishtey óshpendilikpen jәne jiyirkenishpen, ýnsiz óz narazylyghyn belgili bir týrde kórsetetin jaghday tughansha ghana sozyluy mýmkin.

Orys proletariaty ýshin qazaqtar jóninde ekining birin tandauy ghana qaldy: ne biylep-tósteushi jaghdayyna ie bolyp jәne barlyq jerde patsha gubernatorlary men general-gubernatorlarynyng ornyna jana diktatorlar taghayyndap, óz ýstemdigin kýshtep tanyp baghyndyru, ne qazaqtyng enbekshi halqynyng senimine ie bolu. Birinshi jol aiqyn da týsinikti: ony qazaqtar is jýzinde kórdi, әr týrli biylep-tósteushi patshalar jetkilikti dәrejede ózderin kórsetti. Al, ekinshi jol birshama qiyn jәne birsypyra týsindirudi kerek etedi. Onyng esesine, birinshisin tandaghan jaghdayda qanday da bolsyn kenestik qúrylys sәtsiz boluy mýmkin, al, ekinshisin tandaghan jaghdayda jana qúrylystyng irgetasy berik negizge qalanatyn bolady.

Mәsele mynada: qazaqtar arasynda halqy tolyq senetin, jәne jaza bolyp janylsa da, jeke basynyng iygilikteri men paydasyn kózdep, óz halqyn eshqashanda sanaly týrde satyp ketpeytin ziyalylardyng belgili bir bóligi bar.

Qazaqtardyng senimine ie bolghysy keletin orys proletariaty ýshin eng tóte jol osy ziyalylar arqyly ótedi. Biraq búl ýshin osy ziyalylargha Kenes ýkimeti senim kórsetui kerek. Qazaqqa qatysty barlyq qiyndyq keshegi qazaqtardyng ózin ezushilerge senim bildire almaytynynda, al Kenes ýkimeti tiyisinshe, keshegi qarsylastaryna әli de senim bildire almay otyr.

Qazaqtardyng kózqarasyn ózgertu jәne olardy kerisinshe, ilandyru ýshin kommunister ózderin últqa bólmeytin, әlsizderdi ezushiler emes, kerisinshe, ezilgenderdi azat etushiler ekenin dәleldep, kórsetuge tiyis. Búl ýshin, birinshiden, shet aimaqtarda suday taza internasionalister joq nemese mýlde az. Ózderin internasionalister dep ataushylardyng kóbi shyn mәninde últshyldar, imperialister; ekinshiden, búghan qazirgi jaghdaylar say kelmeydi: respublikadaghy ónerkәsip daghdarysy saldarynan Ortalyqtyng alghashqy kezde halyqtan kóbirek alyp, oghan azyraq beruine tura kelip otyr. Múny qazaqtar dúrys týsinbeui mýmkin, óitkeni olar patsha ýkimeti bizdi tonap kelgen edi, kenes ýkimeti de naq solay istep otyr dep oilaydy. Sóitip, isting praktikalyq jaghynan taldaghanda, eki jaqtan da senbestik bolmay qoymaydy; al eger teoriyalyq jaghynan qarasaq, senbestikke oryn bolmauy tiyis.

Shynyna kelgende, qazaq halqy tarapynan senimsizdik oryn almauy tiyis bolatyn sebebi, endi ýkimet basynda qazaqtardy talap-tonap, ezgige salyp kelgen últshyl-imperialister otyrghan joq, qayta әlsiz halyqtardy kýshtilerden ezgige azat etu maqsatyn kózdeytin internasionalist-kommunister otyr; naq sol siyaqty Kenes ýkimeti tarapynan ziyaly qazaqtargha senimsizdik oryn almauy tiyis. Sebebi, eger revolusiya (tónkeris)kezinde ziyalylar bolishevikterge ermegen bolsa, olardyng óz halqyn azat etuge qarsy bolghandyghynan emes, qayta, halyqtyng tónkeriske dayyndalmaghany saldarynan, maqsatqa beybit jolmen jetudi oilap, tәuekelge bel baylay almaghandyghy edi, yaghny halyqty azat etu jolyn tandauda qatelesken bolatyn. Endi, dúrys jol tabylyp, teoriyalyq jaghynan ghana emes, is jýzinde de dәleldengen kezde, óz halqyn azat etudi shyn jýrekten tileytin tileytin qazaq ziyalylary internasionaldan basqa ózgeshe jol tanday almaydy. Eger osynday ziyaly qazaqtar bolsa, olar kommunister emes, adal últshyldar bolghanymen, Kenes ýkimetining olargha tolyq senuine bolady, óitkeni olar halqyn shyn sýiedi, halyq mýddeleri olardy Kenes ýkimetine jaqyndasugha mәjbýr etedi.

Sonymen, ózara senimge qol jetkizuding eki joly bar: olardyng biri – kommunister qazaq halqyn talap-tonap, ezgige salyp kelgen imperialister emes ekenin qazaqtargha is jýzinde dәleldep kórsetu. Búl úzaq jol. Al ekinshi jol – neghúrlym onay jәne tez jetetin jol. Búdan halyq búqarasynyng qisyndy qorytyndy jasaugha shamasy kelmeydi, al Kenes ýkimetining basynda túrghan adamdargha onay. Nelikten? Ózara senimge alghashqy qadamdy Kenes ýkimeti jasauy kerek. Eki jaqtan da senim bolmayynsha, Qazaq ólkesinde júmystyng jolgha qoyyluy mýmkin emes, múny Qazaq revkomynyng (tónkeris komissariaty) 10 aidaghy ómiri kórsetti. Qazaqtardyng neni qalaytyny jәne olardan Kenes ýkimetining ne tileytini jónindegi negizgi mәsele әli de beymәlim bolyp qalyp otyr, múnyng ózi jergilikti jerlerde týsinbeushilik tughyzuda.

Al, qazaqtardyng neni qalaytyny belgili әri olar әbden tabighy nәrse.

Imperializmning san ghasyrlyq ezgisinde bolyp kelgen halyq eng aldymen osy ezgiden azattyq aludy oilaydy. Qazaqtardan nelikten ózin-ózi biyleuge úmtylatyny, Kenes ýkimetining qazaqtardyng neni tileytini әzirshe bizge aiqyn emes jәne kýnnen kýnge barghan sayyn búlynghyr bolyp barady.

Revkom qúrghan kezde bizding әrqaysysymyz, revkom turaly ereje әzirleuge qatysqan qazaqtardyng әrqaysysy, Qazaq ólkesin basqaru jóninde qúrylyp otyrghan erekshe organ avtonomiyanyng tabaldyryghy ekenine sengenbiz. Revkomnyng bar ekenin ghana biletin, biraq ondaghy isting jayymen tanys emes adamdardyng bәri osy kezge deyin solay dep oilaydy. Revkomda júmys istegen bizding bәrimiz oilap, onyng nege qajet ekendigine kóz jetkize almadyq. Ózderin kommunister dep ataytyndardyng bәri kommunister emes búqara halyqqa týsiniksiz jarghylaryn tyqpalap jatyr, al Qazaq revkom mýsheleri Krylovtyng «Aqqu, shortan hәm shayan» degen mysalynyng kerin keltirude.

Kenes ýkimetining basynda túrghan adamdardyng san milliondyq últtyng taghdyryn mazaq etip, ony oiyngha ainaldyrudy oilamaytynyn; patshalyq sayasattyng últshyldyq pen imperialistik sayasat ústanghanyn; búratanalar dep atalghan basqa halyqtar jóninde orystargha oiyna kelgendi isteuge mýmkindik berilgenin; búratanalargha eshqanday qúq berilmegenin; qylmys jasady dep aiyptalghan búratanalardyng jetkiliksiz negizsiz qatang jazalanghanyn dausyz fakt (dәlel) dep moyyndaytynyna biz kәmil senemiz. Múny moyyndaghan son, orys halqynyng ghasyrlar boyy osy ruhta, yaghny búratanalargha sheksiz ýstemdik etu ruhynda tәrbiyelengeni de dausyz fakt retinde moyyndalugha tiyis dep oilaymyn.

…Qazirgi uaqytta kez kelgen adam ózin kommunist dep ataydy. Olargha ýnilip qaramayynsha, keremetting kýshimen bәri kommunisterge ainalghan eken dep oilaysyn. Biraq, keremet tek ertegilerde bolady, al shyn dýniyede onday bolmaydy. Sondyqtan, kóptegen adamdardyng oiynda kommunizm iydeyasy jarnamadan әri aspaydy. Demek, Reseyde kommunister kóp, biraq naghyz iydeyalyq kommunister óte az, onyng ýstine olar shet aimaqtarda az nemese mýlde joq bolyp shyghady.

Soghan baylanysty mynalar qajet tәrizdi:

1) Qazaq ólkesin basqarugha aty ghana kommunist emes, naghyz iydeyalyq kommunister men halyq senimine ie bolghan últ ziyalylarynan shyqqan, synnan ótken iydeyalyq qyzmetkerler qoyylsyn. Naghyz kommunister men qazaqtardan shyqqan iydeyalyq qyzmetkerler, songhylary kommunister bolmasa da, bir-birimen týsinisedi jәne iske kózqarasy ortaq bolghandyqtan, qazaqtardan shyqqan shalaghay kommunisterge qaraghanda, tezirek til tabysa alady;

2) Halqy aralas audandarda ýkimet organdarynyng bәrinde ezilgen últtardyng ókilderi keminde 2/3 bóligi bolugha tiyis;

3) Qazaq ólkesining sharuashylyq-ekonomikalyq mekemelerin basqaru týrli sharuashylyq salasy boyynsha basqa guberniyalargha nemese oblystargha eshqanday da bólinbey jәne baghyndyrylmay qazaqtardyng qolynda bolugha tiyis;

4) Qazaq kommunisteri men revolusiyashyl ziyalylardyng býkil sayasiy-mәdeny júmysy kenestik sosialistik sharuashylyq sayasatyna negizdeluge tiyis;

5) Qazaqstandy biriktiretin, Orynbor qalasynan basqarylatyn әskery okrug qúrylsyn;

6) Qalalardaghy garnizondar mindetti týrde qazaqtardan bolsyn;

7) Qazaq ólkesining shekarasy jóninde tómende atalghandarynan basqa eshqanday da ózgeristerge jol berilmeui tiyis…

Qazaq әskeriy-revolusiyalyq Komiyteti men BOAQ mýshesi A. Baytúrsynov.

1920 jylghy 7 mamyr, Mәskeu qalasy.

Ahmet Baytúrsynúly. Alty tomdyq shygharmalar jinaghy. VI tom

Orys tilinen audarghan Zarqyn Tayshybay, M. Qozybaev atyndaghy SQMU professory, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri.

zheruiyq.kz