Týrkiyada parlamenttik biylik jýiesinen preziydenttik basqaru jýiesine kóshuge  baylanysty býkilhalyqtyq referendum ótip jatyr. Týrik halqy konstitusiyagha perziydentting qúziretin kýsheytetin ózgeristerdi qoldap dauys berse,  Týrkiyanyng bolashaghy qanday bolmaq?  2002 jyldan beri Týrkiyanyng premier-ministr retinde basqarghan

Erdoghan elding ishki syrtqy sayasatynda jetken jenisteri men jenilisteri  de barshylyq. Týrkiya Respublikasy Erdoghan biylik basyna kelgeli eleuli ekonomikalyq jetistikterge jetti. Ónerkәsip, turizm, sauda salasynda ósuler boldy. Iri joldar, kópirler salynyp, iri qúrylys nysandary boy kóterdi. Eksporttan budjetke týsetin tabys kólemi artqan. Halyqtyng әl- auqaty jaqsardy. Diny mektepten týlep úshqan Erdoghan halyqqa diny erkindik berdi. Bir sózben aitqanda osy ong ózgerister Erdoghannyng halyq qoldauyna ie boluyna sebep boldy.

Ekonmikalyq qarqyndy damyghanymen songhy jyldardaghy Týrkiyanyng tynyshtyghy búzyla bastady. Tayau Shyghys aimaghyndaghy bolyp jatqan oqighalar búl elge de óz әserin tiygizip kele jatyr. Siriyadaghy janjaldary, bas saughalaghan bosqyndar, eldegi kýrd mәselesi, syrtqy eldermen sayasy salqyndyqtar Týrkiyanyng sayasy esebinde kóp janylystyrdy.

Erdoghan 2012 jyly Siriyada kóterilis bastalghanda: «Búiyrtsa Asad biylikten taydyrylyp, halyq kótelerilisi jaqyn arada bitedi, Shamda Ámauy meshitinde júma namazyn oqyp, Salahaddin Aibi, Bilәl Habashi, Ibn Arabiyding mazaryn ziyarat etetin bolamyz» degen edi.

Arada bes jyl ótti. Siriyalyqtar biylikten ketken Asadty, jaqyn uaqytta bite qalghan kóterilis, el armanyndaghy ýkimetti kórmedi. Siriyanyng toz-tozy shyqty. Siriyalyqtar da qazir týsine bastady. Týrkiyada nan jep otyrghasyn ishki oilaryn aita bermeydi, arabsha bilseng suyrtpaqtap súrasang Týrkiya ýkimetine renjishterin aityp jýr.  Asadtyng biylikten ketuin talap etip otyryp alghan Erdoghan, qazir Asadtyng biylikte qaluyna da kónip otyr. Elding oirany shyghyp, jarty million adam ólip, el bosyp ketti. Qayda Erdoghannyng Asadty taqtan taydyrtam degeni?

2015 jyly Reseyding úshaghyn atyp týsirdi. Onysy Siriya jaqqa qúlap týsti. Osy rette NATO-nyng bas hatshysy IYens Stoltenberg Resey men Týrkiyanyng arasyndaghy kózaras mәselesi dep daudan teris búryldy. Týrik basshysy orystar taghy búzsa taghy atam dep, ertesi Reseyding úshaghy ekenin bilmedik dep bósti. Putinge dóng aibat shegip edi, bәlenbay aidan song aqyry keshirim súraugha mәjbýr boldy. Tarihta týrikter eshkimnen keshirim súramaghanyn bilemiz. Basshysy dúrys sayasy taktika jasay almay elin úyatqa qaldyrdy. Orystyng úshaghyn týrikting úshaghymen emes, anau sol qorghap otyrghan týrkimenderine myqty qaru berip, jattyqtyryp solargha atqyzyp týsirtse Resey týsinetin edi ghoy?!

Jaqynda Erdoghan siriyalyq 3 million bosqyngha Týrkiya azamattyghyn beretinin mәlimdedi. Múnysy Konstitusiyagha da qarama-qayshy. Kez-kelgen el bolsyn,  ótinish bergen adamnyng ózine azamattyqty onay bermesi belgili. Tipten múnsha adamgha da. Álde búl Ádilet jәne Damu partiyasynyng siriyalyq bosqyndardyng aldynda ózining qate sayasatyn aqtap alghysy kelgen kezekti amaly ma?

Jaqynda Ministr Numan Kurtulmush ta Siriyanyng osynday kýige týsuine әuelden bizding dúrys sayasat jýrgizbegenimizden boldy dep moyyndap otyr. Eldegi bolyp jatqan oqighalar men problemalar da barlyghy Siriya mәselesimen baylanysty deydi.

2003 jyly AQSh «yadrolyq qaruy  bar»  dep  Irakqa kirgeni mәlim. Sol kezde premier-ministr bolghan  Erdoghan AQSh әskerining Irakta әskery operasiya jýrgizui ýshin 62 myng koalisiya әskeri men әskery úshaqtardyng injirlik әue bazasyn paydalanuyna rúqsat beru qaulysyn mәjilisten ótkizuge tyrysty. Alayda 533 deputat qatysqan dauys berude  250 qarsy, 264 maqúl, 19 qalys qalu nәtiyjesinde búl qauly qabyldanbay qalghan-túghyn. Týrkiya mәjilisining búl qaulysy odaqtasy AQSh-tyng kónilin qaldyrdy. Iraktaghy әskery operasiyalargha әsker men әskery úshaqtaryn Saud Arabiyasy men Ýndi múhitynda kemeler arqyly tasymaldauyna mәjbýr boldy.

Erdoghan AQSh bastaghan koalisiya qúramynda Týrik әskerin de qatystyrugha yntaly boldy. Degenmen deputtattardyng qarsy dauys berui nәtiyjesinde Týrkiya búl úrystargha qatyspady. Tek ózining Injirlik әue bazasyn AQSh bastaghan koalisiya kýshterining Irakqa kiru ýshin paydalanuyna rúqsat berdi.

AQSh әskeri kirgennen keyin Iraktyng toz-tozy shyqty. Kýnde jarylystan onshaqty adam óletin, halyq kedeyshilikke týsip, bosqyndar qataryn toltyruda.

Halyq aldyndaghy jiyndarda – Ey Amerika, Ey Resey, Ey Europa sen.... dep shirene sóileytin Erdoghannyng sayasy kóregen qadamdar jasamauy, órkókirektik pen sayasy tayaz dialogtary elding syrtta da bedelin aitarlyqtay týsirip jibergenine kuәmiz. 2016 jyldyng jazynda Erdoghan Afrikadaghy Uganda memleketine resmy saparmen bardy. Uganda preziydenti ózi biyikteu kómkerilgen aghash taqta otyryp, Erdoghangha qarapayym oryndyq úsynyp kezdesu ótkizdi. Búl jayt Týrik basylymdarynda qyzu talqygha týsti.

Erdoghannyng AQSh-ta әigili boksshy Múhammed Áliyding jerleu rәsimine barghanda da qúrmetsizdikke tap bolghan. Tabyt ýstine bir shýberek qaghba matasyn qoydyruyna, ertesi kýni janaza rәsiminde sóz sóileuine de rúqsat berilmegen. Al Týrkiyanyng bas mýftii Mehmet Mórmez de qúran baghyshtay almay keri qaytty.

Týrkiya búrynghy demokratiyaly el emes, sayasy basqaru túrghysynan postsovettik elderding qataryna týsip kele jatqanday. Erdoghan basqaratyn Týrkiyada byltyrghy әskery tónkeristen beri elde sayasy erkindik pen biylikke qarsy syn-pikir aitu qiyndaghan. Áskery tónkeriske qatysy bar degen aiyppen jýz myngha juyq adam júmystan shygharyldy. Ghalamtor men baspasóz qúraldary biylikting qatang baqylauynda. Sayasy salmaqty kadrlar da biylikten shetteldi. Statistikagha sýiensek elde búrynghy jyldarmen salystyrghanda týrli qylmys sany men alayaqtyq, zorlyq zombylyq, júmyssyzdyq kóbeygenI bayqalady.

Referendum qorytyndysyna sәikes biylik bir ghana adamnyng qolyna kósher bolsa Týrkiya eli endigi, Erdoghannyng kezekti sayasy soqpaq sýrleu joldarymen jýruine tura kelmek.

Maghjan Kenesúly

Abai.kz