(Jalghasy. Estelik-jazbanyng basy myna siltemelerde túr: http://abai.kz/post/49234;http://abai.kz/post/50361; http://abai.kz/post/51010; http://abai.kz/post/51171; http://abai.kz/post/51553)

Jolgha shyghatynymyzdy otryadqa jana ghana habarladyq, sol-aq eken, quanyshty tirilikpen joryqqa dayyndyq bastalyp ketti. Sodyrlardy tezirek quyp jetip jenemiz, sosyn Sibirdegi iygilikti elimizge qaytamyz degen ýmit әrbirimizge quat berdi. Bizding joryqqa dayyndaluymyz kóp uaqytty qajet etpeytin;   bәri búrynnan dayyndalyp qoyylghan; tek kýnning jartastardyng artyna jasyryluyn kýtemiz. Kesh týspey joryqqa shyghugha bolmaydy. Jol bastaushylardyng aituynsha, 60 shaqyrym susyz jermen jýremiz, sondyqtan tek týngi salqynmen júru qajet. Kýndizgi ystyqta jolgha shyqsaq, susyz jermen jýru kezinde birneshe kýndik joryqtan keshe ghana  tynyqqan attarymyzdy sharshatyp, dinkeletetinimiz anyq.

Úlytaudyng angharlaryna birshama múnayyp kóz tastap qaraylap túrmyn. Búl jerlerdi endi eshqashan kórmespin degen oi, Úlytaumen beyjay qoshtasuymdy qalamaydy.  Ras, alghashqy kórgen kezimde ol maghan onsha tartymdy bolmay kórinip edi, biraq múnda birneshe kýnderimdi mamyrajay qamsyz tynyshtyqta ótkizdim. Sóz joq, búl kýnderim mening jadymda jaryq kýnder bolyp qalmaq. Múnda ótkizgen qiyal men sezimderge toly beybit kýnderim meni Úlytaumen jaqyndatty. Talay ret onyng tik jartasty qyrattaryna shyghyp, atymdy tasqa jazyp qaldyrmaq boldym. Kóp adamdar sayahatshylardyng eshkim tanymaytyn ózining attaryn kez kelgen jerlerge jazugha degen qúmarlyghyna kýledi; búl júqpaly jol auruyn ataqqúmarlyq dep nege qabyldaytyndaryn týsinbeymin. Menimshe búl mәselede tipten basqa sebep bar: әrbir adam barlyq nәrseden ózine tilektesti izdeydi; tipti jany joq zattardyn  da ony únatqanyn qalaydy.  Bir jerde bolghanyng jayly kónilinde estelikterdi qaldyra otyryp, ol jerde ózing jayly   iz qaldyrmaghanyng kónilindi múnaytady.   Sondyqtan da menimshe, onday adam kónilinde qalghan qúpiya sezimdi qanaghattandyru ýshin óz atyn senimdi etip jazyp qaldyru jaghyn oilaydy. Birneshe apta bizding otryadtyn  bolghandyghynan tirilip qalghan  Úlytau biz ketken song eki saghattan keyin bayaghy ýnsiz tynyshtyqqa túnyp, shól dalalyq qalpyna qayta enetinin kóz aldyma keltirdim. Mýmkin jarty jyl óter, taghy bireu kelip jalghyz qalghan Edigening ziratynyng jalghyzdyghyn búzyp, kiyikterdi ýrkiter nemese  myna jasyl angharlardy ózining tolyq iyeligine alu ýshin bizding ketuimizdi kýtip jatqan bolar.

Keshki saghat jeti shamasynda bәrimiz atqa qondyq, avangardymyz búryn ketip qalghan; olardyng artynsha biz de qozghaldyq. Aua rayy tamasha, aspanda bir shókim de búlt joq.   Kýni boyy  sharshatqan ystyqtan keyin  samal jelding soqqanyna tabighattyng ózi de  rahattanyp demalyp  túrghanday.  Jarqayyn-Aghashtan Úlytaugha jetkenshe mening qasymda bolghan kisilerding sanynyng az bolghanyna ýirenip qalghan basym, qazirgi qasymda kele jatqan otryad maghan tútas bir armiya siyaqty kórinedi. Bos kezderinde tazartylghan nayzalary men qylyshtary, myltyqtary batyp bara jatqan kýnning sәulesimen nayzaghayday jarqyldaydy. Ásem kiyingen kazaktarymyzgha bizding tútqyndarymyz qarama-qarsy kóriniste keledi. Oilarynda qashu degen bolmasyn dep olardy eng jaman attargha әdeyi mingizip qoyghan edik.  Tútqyndardy eski kiyizge oraghan bolatynbyz, sebebi ústaghan kezde kiyimderi byt-shyt bolyp jyrtylghan edi. Árqaysysynyng qoly men ayaghy baylanghan, kazaktar olardyng attarynyng tizginin qoldaryna ústap keledi. Tútqyndar bizge jol bastaushy retinde qyzmet etuge uәde berdi, Kenesarynyng auylyna aparatyn bolyp kelistik. Otryadtyng eki qatarynda birneshe týielerding tizbegi jýrip keledi, Úlytaudaghy erkindikten aiyrghany ýshin renjigen týielerding ókirui býkil ainalany janghyrtady. Býkil dalagha otryadtaghy qazaqtardy júmsap jiberdik, búl qazaqtardy belgili bir tәrtippen jýrudi ýiretemiz dep sharshap kelemiz. Kópshiligi kishkene toptargha bólinip jýrip keledi, әr toptyng ortasynda sózuarlyghymen tyndaushylardy qasyna jinap ertegilerdi, basynan keshken oqighalardy aitatyn adam bolady, biraq onyng aitqan oqighalaryna eshkim senbeydi, al ertegilerge aqjarqyn kónilderimen jaqsy senedi.  Búl ertegilerding basty keyipkeri - erekshe qarulylyghymen jәne kýshimen aty shyqqan, siqyrly әlemge qarsy kýresetin  paluan. Biraq, qazaqtardyng barlyghy әngimening tartymdylyghyna qyzygha bermeydi, kópshiligi dúshpanmen kezdesip qaluymyz mýmkin degen oidyng ózinen qorqyp, úrys bola qalsa qauipten qorghaytyndardyng kónilin alyp ózine qaratpaq bolyp zenbirekterding janynan ainalshaqtap shyqpaydy. Qazaqtardyng zenbirekke qanday erekshe qúrmetpen qaraytynyn kóz aldyna elestetu qiyn. Olardyng oiynsha zenbirekting qiratu mýmkindigining sheksizdigi sonsha, olar ýshin zenbirek qúddy tiri jan siyaqty. Is bolghan kezde otryadtaghy qazaqtar zenbirekting qasyna topyrlap jinalady. Eger olar osy qúdiretti qarudyng qasynda bolsa, onda qauipsizdigi saqtalady dep oilaydy. Keyde oqtalghan zenbirekting auzynan әreng quyp jiberesin.

Sonshama qorqaqtyghyna qaramastan bizding qazaqtar joryqqa merekege jinalghanday keremet kiyinip aldy. Kópshiligi ýstindegi alqyzyl shúghadan tigilgen sәndi shapandaryn joryqqa ynghayly bolatyn qarapayym kiyimge auystyrghan da joq.  Múnyng ózi otryadymyzgha  tang qalatyn alabújaq óng berdi. Kópshiligining bastaryndaghy orap alghan qyzyl oramaly,  qaratory betine jarasyp olardy týrikterding bas kiyimine úqsatty.  Basqalary bastaryna cherkesting abalaq-jabalaq shenberi bar ýlken qúlaqshyndaryn kiyip alypty. Olardyng ýlkendigi sonday, Fronda men Ludovik HIV  zamanynyng opalanbaghan parikterine úqsaydy. Biraq, búl kiyinip alghandar – auqatty túratyndar bolatyn, olar  orys ofiyserlerining aldynda ózderining sәndi kiyimderin jarq etkizip kórsetpek bolghany. Qalghandarynyn  ýsterine kiygenderi alba-júlba, jalanash denesin jabatyn eshtene taba almaghandar. Olardyng basty qaruy – úzyn aghash syryqtyng úshyna temir ýshkir bekitip alghan nayza. Kópshiligining nayzalarynyng úzyndyghy sonsha, onymen  qimyl jasau óte qiyn; biraq әr qazaq point d’honneur  ruynan bolghandyqtan, nayzasynyng úzyndyghy birinen biri asyp týsui qajet. Sonymen birge әrqaysysynda saby úzyn balta, neshe týrli qylyshpen, shaqpaqty nemese pistondy myltyqtyng ornyna bilteli myltyqtarmen qarulanghan.

Serikterimdi týgel qarap ýlgirgen joqpyn, ymyrt qaranghylanyp aisyz týn bolyp qalypty. Búl týndi eshqashan úmytpaspyn! Attardyng dýbiri, adamdardyng dauysy qosylyp belgisiz shuylgha, sabyrmen aghyp jatqan ýlken ózenning shuyna úqsap ketti. Dalanyng topyraghynyng qara týsi aua qaranghylyghymen  qosylyp, jerding betindegi eshteneni kórip kóz toqtatynday  bolmady.  Bayronnyng Kainy siyaqty qiyalyna erik bersen,  bos kenistikke kýnning sәulesi jetpey túrghan siyaqty. Onyng esesine aspannyng kýmbezi óte jinaqy әdemi siyaqty kórinedi. Auanyng erekshe qúrghaqtyghy júldyzdargha ghajap jaryq berip túr. Atmosferanyng qalypty kezinde kórinbeytin júldyzdardyng ózi býgingi týni aiqyn kórinip túrdy. Eshqashan jәne esh jerde búghan deyin qazaqtyng shól dalasyndaghy júldyzdy aspan maghan búlay  tereng әser etpegen edi.  Altynmen jәne almazben  shúbarlanghan osy bir keremet kókshil boyaudy kórip,  barlyq qazynasyn óz boyyna jinaghan bishara dala kók aspangha qarama-qarsy bolyp kórinip, jerding únamsyz týri  kóz aldymda qayghyly beynede túrdy!

Búl ónirde baratyn jerimizge jol kórsetetin,  baghyt ústaugha kómektesetin eshqanday nýktelerding joqtyghyn aitqan bolatynmyn. Onyng esesine aspan joldyng baghandaryna jazularmen jazyp qoyghanday jol kórsetip, jolymyzdy aiqyn kórsetip otyrdy.  Qazaqtar týgeldey jol kórsetetin Temir qazyq júldyzyn jaqsy biledi. Jol basshylar osy júldyzgha qarap, sonyng baghytyna sәikes bir jerden ekinshi jerge qalay barugha bolatynyn aityp otyrady. Júldyzgha tike qarap túryp nemese ony ong qúlaghyna ústap nemese jelkesine qoyyp nemese basqa bir belgili jaghdaygha qoyyp jolbasshy otryadty qap-qaranghy týnde joldan adastyrmaydy jәne  tolyq senimmen jýredi, tek anda-sanda júldyzgha qarap baghytyn tekserip otyrady. Qazaqtardyng jadymyzgha kómektesetin bizding geografiyalyq kartamyz jayly eshqanday týsinigi joq ekeni onsyz da belgili; olardyng bir jerden bastap baghyt alghan song barlyq baghytty qalay esinde saqtaytyn qabiletine tang qalasyn. Eger aspan jabyrqanqy bolyp Temirqazyq kórinbese, onda jol tabu qiyndau bolady; biraq múnday kezderde de angharympaz jolbasshylar qiyn jaghdaydan jol tabady. Olar jolgha shyghar kezdegi jelding baghytyn biledi de, bir ret alghan baghytyn soghan qarap ústanyp otyrady. Qaranghyda  tóbeshikterdi qolymen sipap eng ylghaldy jaghyn teristik dep alady. Tannyng atuyna qansha uaqyt qalghanyn Ýlken Angdyng (qazaqtar ony  «Jeti qaraqshy» dep ataydy) әrtýrli ornalasuyna qarap anyqtaghanyn talay ret kórip tang qaldym. Búl júldyzdardyng ornalasuy týnning belgili bir  uaqytynda jyl mezgiline baylanysty ózgerip túrady. Soghan qaramastan tәjiriybeli jolbasshylar oisha tez eseptep, uaqytty qalta saghatynday dәl aityp beredi.

Týni boyy toqtamay jýrip kelemiz, anda-sanda attan týsip tizgindep te jýremiz. Az-azdap aspanda júldyzdar sónip, bir kezde kýn shapaghyn jayyp jarqyrap shyqty. Qaranghylyqpen birge  salqyndyq ta joghaldy; bir kezde  shydatpaytyn ystyq bastaldy. Dala tipten basqa jana týrimen, búryn bolmaghan qayghyly kýiimen kórindi. Jazyq emes eshtene bayqalmaydy. Jerding tegistigi sonsha, sudyng betindey nemese biliyardtyng betindey, barlyq jerinde shashylghan mayda tastar men baqalshaqtar. Anda-sanda syidyighan jalghyz tal shópti bayqaugha bolady, týk óspeytin qúp-qúrghaq jer. Biz qazir túrghan ólke jayly aiqyn týsinik alghynyz kelse, onda kóz aldynyzgha Mәskeu shossesining keneygen jerinen kókjiyekpen týiisken jerine deyin kóz aldyna keltiriniz. Eshqanday bir januardyng izin de bayqamadyq; auada qozghalyp jýrgen qús ta joq. Onyng ornyna, adam balasy ony kórgende ishki sezimimen jek kóretin jәndikter búl jerdi óz menshigindey iyelenipti. Kesirtkelerding qújynaghan albasty týrleri attardyng ayaghynyng astynda tolyp jýr; dәu qúrbaqalar tastan tasqa sekirip jýr, býielerding qojalaq týrleri tip-tik inderine kirip ketuge asyghuda. Birneshe ret kavkazdyq eski tanystarym – shayandardy kórdim. Kazaktar men qazaqtar qayta-qayta attarynan týsip kezdesken jylandardy óltirip jýr, olardyng pikirinshe búl naghyz iygilikti is.

Ystyq pen sharshaghandyghymyz qosylyp bәrimizdi úiqy qysa bastady, shydamsyzdanyp ýzengige túryp qúdyq kórinbey me eken dep qaraymyz. Jolbasshylar aitqan qúdyqtardan su iship,  attarymyzdy jemdep, sugharyp alugha tiyispiz. Bir kezde qúdyq ekenin bildiretin birneshe jasyl nýktelerdi  kórip jýrisimizdi tezdettik.  Úiqysyz týnnen keyin salqyn kiyiz ýidi ansap shólimizdi qandyramyz dep qiyaldap kelemiz. Jolbasshylar bizden búryn qúdyqqa ketken edi, olardyng qaytyp kelip «kelesi qúdyqqa jetuimiz kerek, búl qúdyqqa ólekse tastap ketipti, suy búzylghan» degen adam óltirerliktey habaryn estigendegi renishimizdi kórsenizder. Qazaqtardyn   búl aimaqtaghy eng jii qoldanatyn, eng tiyimdi  әskery әdisi. Bizding otryadtar jýredi-au degen joldardaghy qúdyqtardyng barlyghyna ólgen attar men itterdi tastap býldirip ketuge tyrysatyn bolady. Qúdaygha shýkir, liniyada kýshala (myshiyak) qymbat, әitpese olar bizdi osy tәttimen de syilaghan bolar edi. Isteytin amalymyz joq. Attarymyzdyng sharshaghanyna qaramastan, ózimiz de sharshadyq, biraq algha jýru kerek. Jolbasshylar aitty: aldymyzda 20 shaqyrym jerde kól bar, onyng suy kóktemde túshy boluy mýmkin, biraq suy týgel qurap ta qaluy mýmkin. Osy bir «mýmkin» degen sóz onsha júbatqan joq, qúdyqtyng qasynda da úzaq túru mýmkin emes edi, sebebi onyng ainalasyndaghy auasynyng ózi mikroorganizmderge toly. Eger sol kezde bizding otryadqa syrttan qaraghan adam bolsa, ol bizding әrqaysymyzdyng týrimiz Bishara Keypindegi Rysaridy eske týsiretindey edi; attarymyz da naghyz Rosinanttar edi. Attardyng jýgin jenildetu ýshin jayau jýrdik, qolymyzgha tizgindi ústap, kezdesken jylandar men kesirtkelerdi qamshymyzben ayausyz sabap kelemiz, ashuymyzdy bireuden alu kerek qoy.

Tanertengi saghat 11 bolyp qalghan edi. Aspan ot shashyp túrghan shynyday kýidirip túr. Ot shashyp túrghan kýndi birneshe minutqa bolsa da jauyp qyzghan  sәulelerden qorghaytyn bir shókim de búlt joq, auada ystyqty azaytatynday eshqanday qozghalys joq. Atpen jýrseng qalghytyp úiqygha búratyndyqtan jayau jýrip boydy sergitu kerek bolyp túr. Jylandarmen kýresimiz úiqymyzdy qashyrugha kómektesip túr. Men esh jerde  bauyrymen jorghalaushylardyng múnday kóp jerin kórgen emespin. Tek osydan birneshe jyl búryn Shyghystaghy jylany kóptigimen aty shyqqan Kavkazdaghy Mughani dalasynda  bolghanym bar.  Birkelki dala kórinisi men attardyng taghasynyng yrghaqpen tastargha tiyip shaq-shúq etui sharshaghandyghymmen jәne ystyqpen qosylyp shamaly uaqyt melshiyip qaldym.  Bir sәtte  alys emes túsymnan  appaq qarday bolyp kóringen, jarqyrap jatqan ýlken týz dalany kórdim. Búl kórinisting keremet erekshelikti bolghanyna qaramastan, әuelgi sәtte oghan onsha mәn bermey úzaq qaradym. Dalanyng ýstimen jasaghan joryghymyzdyng kezinde aldamshy kórinis meni talay ret aldap oinaghany sonsha, kózime senbeytin kýmәnshil bolyp kettkenmin. Biraq búl jerde aldamshy elesti kinәlau beker. Sýitsek, biz týgel keuip qalghan túzdy kólding jaghasymen jýrip keledi ekenbiz, kólding týbindegi túzdy kristaldar  qalyndyghy birneshe fut (fut – 30,48 sm. S.J.) birkelki tútas massa bolyp qalghan eken. Túzdyng esh qospasy joq, jerden alyp tamaqqa salyp paydalanugha bolady. Osydan keyin yrymgha qalay senbeysin? Shashylghan túz jamandyqty bildiredi deydi, shynynda da tabighat Qazaq dalasynyng osy bóligine túzdy kól-kósir etip tógip, búl jerlerdi mәngilikke eshtene óspeytin etip iyesiz qaldyrypty. Adam búl túzdy shóldi jerlerge óte siyrek keledi, kele qalsa taghdyrgha nalyp búl jerden tezirek ketip ómir sýruge qolayly jer izdeydi. Túzdy daladan kózimdi basqa jaqqa búrdym, kristallmen shaghylysqan kýn sәulesi kózimdi shydatar emes.  Búdan keyin túzdy alandar ayaq basqan sayyn kezdese berdi. Toghay bolyp ósken qamysty qúrghaq kólder men túzdy kólder – Kaspiy tenizining shyghysynan bastalyp Ýstirtting teristigine, Aral tenizi men Balhashqa deyingi kenistikti alyp jatqan úlanghayyr aimaqtyng airyqsha qúramdy bóligi men belgisi bolyp tabylyp әrtýrli jergilikti ataulardy iyemdenedi: Naryn qúmdary, Ýlken jәne Kishi borsyq, Qyzylqúm, Qaraqúm jәne Betpaq dala. Betpaq dala  atauy osy ólkege óte say keledi.

Bir uaqytta jolbasshylar aitqan kólge de jettik-au. Kóldi qalyng qamys basyp ketken, qamystarynyng biyiktigi birneshe sajyn (sajyn – 2,13 metr, orys ólshemi. - S.J.) bolady. Kólding ortasynda attarymyzgha, ózimizge jaramdy túshy suy bar qanday bir bolmasyn birneshe shalshyqtar qalghan bolar dep ýmittengen edik, biraq kóldin  kólemi birneshe shaqyrym bolyp jayylyp jatqandyqtan qamystyng arasynan ol shalshyqtardy tabu onay emes. Otryadtyng bir bóligi kenetten bolyp qaluy mýmkin shabuyldy toytaru maqsatynda kólding jaghasynda qaldy, qalghan bóligi osynday qamysty kólderde kóp jýretin jabayy shoshqalar salghan soqpaq joldargha týsip su izdeuge ketti.  Men solardyng birimen kettim. Qalyng qamystyng kólenkesimen jýruding qanshalyqty rahat ekenin sezinu ýshin, birneshe saghat boyy qaynaghan ystyq dalamen jýruing kerek. Kazaktardyn  qamystyng arasynda birin biri kórmey aiqaylasyp sóilesui, ormandaghy sanyrauqúlaq terip jýrgen orystardyng seruenderin esime týsirdi. Bir kezde: «Su! Su!» degen quanyshty aiqay estilip bәrimiz dauys shyqqan jaqqa barghan kezde birneshe shalshyqty kórdik. Ábden týsi ketip qalghan, jaghymsyz dәmsiz su, oghan qaraytynday jayymyz joq, qymbat kómbe tapqanday  quandyq. Eng bolmaghanda әri qaray jýrudi toqtatyp, 80 shaqyrymdyq joryqtan keyin demalys jasap alamyz. Ne degenmen esh demalyssyz jasaghan qiyn joryghymyz qymbatqa týsti, otryadqa ere almay zoryqqan eki týieni jolda tastap kettik. Qazaqtar olardy nayzamen týirep ishterinen birneshe jaramdy etterin tamaqqa dep kesip aldy. Tamaq jónine kelgende qazaqtardyng esh kirpiyazdyghy joq halyq, olargha joryq kezderinde  tamaq tauyp beruding esh qiyndyghy joq. Ólgen attar men týielerdi únatyp (jansaq pikir. - S.J.) jey beredi, olargha búdan keler esh pәle joq. Dayyndaytyn astary óte qarapayym jәne soghys kezinde óte ynghayly. Shiyki etting birneshe tiligin ertoqymynyng astyna salyp qoyyp, ondaghan shaqyrym jýrgennen keyin  әbden júmsarghan etti jeuge dap-dayyn kýiinde suyryp alady. Bizding tamaq jónindegi bilgir mamandarymyzdyng qaysysy osy bir qazaqtar dayyndaghan etting dәmin tatyp kórdi eken.

Lageridi kólding qaldyq ylghalymen ósken әjeptәuir qalyng shópti jiyegine ornalastyrdyq. Kiyiz ýilerdi tigip qoyghanymyz sol, bizding qazaqtar otryadtaghy barlyq temir zattardy: qazan, ýzengi taghy basqalardy jinap u-shu jasap danghyrlata bastady. Bes minuttay uaqyt jasalghan búl u-shudyng maqsaty, jaqyn manda jýrgen jylandardy quyp jiberu ýshin eken, shynynda da búl taptyrmaytyn әdis dep aitady. Ony azdyq etken qazaqtar lageriding ainalasyn jylqynyng qylynan jasalghan jippen qorshap qoydy. Jylandar múnday jipting ýstinen iyrelendep ótpeydi deydi. Qauipti kórshilerden ózimizdi osylay  qauipsizdendirip úiqydan әbden sharshaghan  bәrimiz, qarauyldardan basqalary, úiqygha kettik.

Birneshe saghattan song oyanghan kezimizde, shynynda da qazaqtardyng jylandargha qarsy jasaghan saqtyq sharalary tiyimdi ekenine kózim jetti. Kiyiz ýiimizding ishi tolghan kesirtkeler men qúrbaqalar, olar da biz siyaqty qaynaghan ystyqtan qashyp pana izdep jýrse kerek, biraq birde bir jylan joq. Desek te, kesirtke, baqalar men birge bolu bizge únamady, әsirese jinap qoyghan kiyimderimiz ben etigimizding ishine tyghylatyndaghy. Kiyinip jatqanynda sonday únamsyz kýy sezinesin.

Kólding suynyng dәmining únamsyz bolghany sonsha, onyng ornyna qymyz ishuge batyldandym. Alghashqyda qazaqtyng ataqty susynynyng dәmi, әsirese iyisi óte únaghan joq, biraq kóp úzamay ýirenip kettim, shynynda da, ystyqta shóldi jaqsy qandyrady eken. Emdik qasiyetteri jayly eshtene aita almaymyn, sebebi ol kezderdegi densaulyghymda kemdik joq bolghandyqtan, dәri esebinde ishuding qajeti joq edi.   Ombyda qymyzdy barlyq aurulargha qarsy әmbebap sanap, kóktem bastalysymen sibirlik malades imaginaires erkegi men әielderi qyryq litrlik bóshkelermen ishedi. Sibirde aty shyqqan, júrt syilaytyn bir doktor maghan qymyzdyng ghajap emdik qasiyetteri jayly kóp aitqan bolatyn. Men búl doktorgha Gannemann men Prisnisanyng ataghyna jetking kelse, Kumysopatiya degen qymyzdyng emdik qasiyetine negizdelgen jana emdeu jolyn jasa dep kenes bergim keledi.

Keshke qaray qazaqtar ang aulap qyzyqtamaqshy boldy. Jan-jaghymyzda shoshqalardyng tabyny tolyp jýr. Olardyng kóptigin qamystardyng arasyna salghan joldarynan, aunaghandy jaqsy kóretin shoshqalardyng japyrghan qamystarynan kóruge bolady. Anshylardyng abyroyyna әjeptәuir qatty jel soqty. Olar sony paydalanyp kólding biraz bóligin basqa jaghynan bólu maqsatynda  adamdardyng qalyng tobyn qamysqa ornalastyrdy.  Kólden qashqan shoshqalardy dalagha aidau ýshin kólding shetine atty adamdardy ornalastyrdy. Belgi berilgen sәtte qamystyng ishindegi anshylar ot qoydy,  órt jelding baghytymen laulay bastady. Birneshe minuttan song qamystan shyqqan alty qaban ashyq dalagha qaray qashty. Atty anshylar, qoldarynda nayza, qiqulap qua jóneldi. Tek eki qabandy dalagha quyp ýlgerdik, qalghandary qaytadan qamysqa kirip ketti. Ang aulauymyz biraz uaqytqa sozyldy. Shoshqalar úzaq joryqtan endi ghana demalyp ýlgergen bizding attarymyzgha qaraghanda jýirik eken. Jetkizbes edi eger tike qashqan bolsa, keri búrylyp qamysqa tyghylamyn dep qayta-qayta búryla beredi. Shalt búrylugha  onsha myqty emes eken. Anshylar  biraz quyp aqyr sonynda nayzamen birneshe soqqy jasap ekeuin qúlatty.  Keshke kazaktar shoshqanyng etining dәmin tatty, qazaqtar zany tyiym salghandyqtan qol tiygizbedi.  Qazaqtardyng kiyikting etinen basqa annyng etin jegenin bayqamadym, soghan qaramastan týgeldey anshy. Kózderine ang týsse boldy qua jóneledi,  bekerden beker atty sharshatpanyzdar dep әreng toqtatyp jýrdik. Syilyq retinde birneshe ret ústaghan bóltirikterin әkep berip jýrdi. Búl әdemi hayuandarmen ne isteytinimizdi bilmeymiz, jazylmaghan tәrtip boyynsha syilyq jasaghandargha temeki nemese sigarlardy jauap syy retinde qaytaru qajet.

Kelesi kýni tanerteng kýnning shyghuymen birge túryp algha jýrdik. Endigi baghytymyz – soltýstik-batys, Jylanshyq dep jalpylama atalatyn birneshe jylghalardyng aghysymen soltýstik-batysqa jýremiz. Búlay dep ataluyna osy  ónirde jylghalardyng jaghasynda  kezdesetin jylandardy kóptigi sebep bolsa kerek.  Týz dalanyng sipaty Úlytaudan shyqqan alghashqy kýngidey týk shyqpaghan qu dala emes. Taghy da may sara shóbi kezdese bastady, Jylanshyq ózenderining jaghalaularynda siyrek bolsa da jýzgin,  malgha jaramdy shópter әjeptәuir bar eken. Tezirek jýruge tyrystyq, sholghynshylarynyng ústalghany jayly habardy estip biz jetemin degenshe Kenesary Ýlken Torghaydan qashyp ketpesin dep asyqtyq. Kóp úzamay osydan bir ay búryn osy jermen jýrgen auylynyng izin kórdik. Shashylyp jatqan qoydyng sýiekteri men  kýlderding qaldyghy arqyly sodyrlardyng týnegen jerlerin angharu qiyn emes-ti.  Olardy quyp jetu ýshin kýni-týni toqtamay jýruge riza edik, biraq attarymyz ben týielerimizdi әbden boldyrtyp almas ýshin ol shydamsyzdyghymyzdy toqtatugha mәjbýr boldyq.  Joryghymyzdyng auyrlyghy, jemshópting azdyghy men búzylghan sudyng saldary olargha ziyandy әserin tiygize bastady. Aryqtap jýre almaghandarynyng birnesheuin kýn sayyn tastap otyrugha mәjbýr boldyq. Búl jaghday sodyrlargha bizding tarapymyzdan ýlken basymdyq berip otyrdy. Olardyng qaramaghynda jylqylary kóp bolghandyqtan sharshaghandaryn jana attarmen jii auystyryp otyrugha mýmkindikteri boldy. Al biz bolsaq, liniyadan alys bolghandyqtan otryadtaghy qolymyzda bar mýmkindiktermen qanaghattanugha mәjbýr edik. Torghaygha jaqyndaghan sayyn dúshpangha qarsy saqtyq sharalardy kóbeyte bastadyq. Bir jerden ekinshi jerge tek týnde kóshtik, sebebi ashyq kýnderi  otryadtyng kýndizgi qozghaluynan kóteriletin shang onshaqty shaqyrymnan kórinetin. Búl saqtyqtarymyzgha qaramastan sodyrlar bizding jaqyndap qalghanymyzdy bilip qoyypty. Onyng sebepteri mynaday.

Bizge Ýlken Torghaygha jetuge eki qonatyn jer qalghan bolatyn. Kýtpegen jerden entigip sholghynshylarymyzdyng biri shauyp keldi. Onyng qoryqqandyghy sonsha, kópke deyin eshteneni súrap bile almadyq.  Birazdan song ghana, qyryldaghan dauysymen aityp berdi:  qasyndaghy eki joldasymen dalany baqylaugha shyghyp, otryadtan 40 shaqyrym jerde qos at mingen sany keminde jýz adam bolatyn shaykany kórgen. Olar sholghynshylardy kórgen sәtte qua jónelipti. Biraq onyng aty  basqalardykinen jaramdy bolghandyqtan jetkizbegen. Atynyng birin tastap ketuge mәjbýr bolypty.  Aytuynsha qasyndaghy serikteri tútqyngha týsken bolsa kerek. Dereu 25 kazaktan túratyn partiyany jarau attargha mingizip sodyrlardy quyp jetuge júmsap,  ózim de solarmen jóneldim. Bes shaqyrymday jýrip jalghyz atpen (ekinshi sharshaghan atyn tastap ketipti) kele jatqan bir sholghynshyny kezdestirdik. Búl sholghynshy da biz estigen әngimeni aitty, biraq birinshi sholghynshygha qaraghanda salqynqandylau bolghandyqtan serigi aitqan jýz adam jiyrma boldy. Ýshinshi Bәjim degen sholghynshynyng sodyrlardyng qolyna týskenine kýmәnimiz bolghan joq.  Olardyng qaldyrghan izi jatqan jerge deyin bardyq, biraq Bәjimdi esh jerden taba almadyq. Sodyrlar ol jerden elu shaqyrymday jerge ketip qalghan bolsa kerek, bishara sholghynshymyzdy ayaghannan ne payda, eshtene istey almaymyz. Qaytyp oralyp otryadqa qosyldyq. Al otryadymyz bolsa, tezdetip jýrip Torghaygha jaqyndap keledi.

Kele jatqanymyzdy endi sodyrlardan jasyryp qajeti joq: olardyng biz jayly bilmeui mýmkin emes. Tezirek quyp jetu ýshin kýnning mezgiline qaramay, attarymyzgha bes saghattyq joldan song tek eki saghat qana demalys berip jýrip kelemiz. Týzdegi dalalyq joryqtarda múnday tәrtippen jýrudi tәjiriybeli kazaktar men qazaqtar attar ýshin óte auyr dep sanaydy. Biraq, amal joq, tiyisti tәrtipti saqtamaugha mәjbýrmiz, su men jemshópting jaghdayymen de sanasuymyz kerek. Degenmen Torghaygha jaqyndaghan sayyn su men jemshópting jaghdayy tәuir bola bastady. Jolymyzda eshkimdi kezdestirgenimiz joq, biraq attaghan sayyn jana jýrgen attyng izderi kezdesedi. Aynalamyzda Kenesarynyng sholghynshylary syrttan baqylap kele jatqany aidan anyq, biraq olardy quugha eshqanday mýmkinshiligimiz joq. Bizding qazaqtar sodyrlardyng jaqyn jýrgendiginen qoryqqandary sonshama, otryadtan bir qadam da alystamaydy, zenbirekke jaqyn bolghysy keledi. Týnde birneshe ret alystan shashyraghan ottyng úshqyndaryn kórdik. Búl kәdimgi qazaqtyng belgisi. Ár sholghynshynyng qaltasynda shaqpaq tas jýredi, eki tasty úryp ot shygharyp serikterine ózi jayly habar berip túrady.

Aqyry, kesh mezgilinde Ýlken Torghaydyng Ton-Qayma ayaq ótkeline de  kelip jettik. Torghaydyng jaghalauy birshama tauly jәne ondaghy ósimdikterding kóptigi sonday, qoldan ósirgen baqqa úqsaydy. Kóptegen gýl shashqan itmúryndar, kýmiske úqsaytyn úsaq japyraqtary bar, qazaqtar jiyde dep ataytyn bútalar ózenning jaghalauynda tolyp ósip túr. Bir ghana sәtte bizdi týk óspeytin qu mekiyen daladan tabighattyng raqymy týsken ólkege alyp kelgen myna  suretke sýisine qarap qyzyghyp túrmyn. Kenetten ótkel izdeuge ketken qazaqtardyng zaryqqan dauysy estildi. Dauysqa shauyp barsam, kóz aldymda tyr jalanash, basy joq ólik, jaqyn jerde shabylghan bas jatyr, oghan qarap tútqyngha týsken Bәjimdi tanydyq. Ólikting denesinde sau jer joq, kóp jerinde kýigen jaralardyng izi. Bishara basy baltamen shabylghangha deyin súmdyq azaptaugha týsse kerek. Sodyrlar әdeyi ólikti ótkelding qasyna, orystardy qoldaytyndardy osynday jaza kýtip túrghanyn bizding qazaqtar kórsin degen maqsatpen qoyyp ketken bolsa kerek. Múny oilap tapqan Kenesary ózining jerlesterining minezin jaqsy bilgen bolsa kerek. Aytsa aitqanday,  bizding qazaqtardy erekshe múng basqanday, aldaghy sodyrlarmen bolatyn  úrysty emes, artyna, art jaqta qalghan otbasy men tughan auylyna  kóp qaraytyn boldy. Búl kórinis kazaktargha kerisinshe әser etti. Olardyng yzadan qany qaynap, qanisherlerden qalaysha kek alugha asyqqany bayqalady. Búl qayghyly kezdesu bizdi bir minut ta toqtatpady. Dereu  týielerdi arghy betke ótkize bastadyq; ótkelden ótu biraz uaqytty aldy. Búl kezde qazaqtar qabir qazyp, mýrdeni bózge orap jerlep jatty. Jana ghana payda bolghan molanyng ýstine jana tughan ay siyaqty oraqtyng belgisi qoyyldy. Marqúmdy eshqanday salt-dәstýrsiz, ýstine bútalar salyp jerlegen qazaqtar artymyzdan qalmay Torghaydyng kelesi betine óttik.

Aqmola oblysy, Qazaq dalasy, Torghay oblysy, 1826-1850, Omby, әskery is, kóterilister,  (býlikter), Qazaqstannyng tarihy, qazaqtar, kazachestvo, bizding halyqtardyng kuhnyasy, medisina, (densaulyq), halyq shygharmashylyghy, tabighat, (flora men fauna), anshylyq

 N.N.Karaziyn   Qazaqtardyng jerleu salty.

Ol jaqta bizdi búrynghydan da manyzdy jana qauipter kýtip túrdy. Jana týsken keshki qaranghylyq qonlana bastady, sol kezde kókjiyekting shetinen erekshe shúghylaly jaryq kórindi, jaryq ýlkeyip bizge jaqynday bastady. Tәjiriybeli kazaktar birden týsindi, sodyrlar bizding qozghalysymyzdy toqtatpaq bolyp dalany órtegen. Bir jarym aidan beri dalada bir tamshy da janbyr jaumaghandyqtan Torghaydyng dalasynda ósken qalyng shóbi qúrghap túr edi. Sorymyzgha qaray tura betimizge qatty jel soqty. Órtten qútylu ýshin Torghaydan qaytyp ótsek jetip jatyr, biraq olay etsek, uaqyttan biraz útylar edik, qaranghyda ótkelden ótu de qauipsiz emes. Biz basqa әdiske kóshtik.  Kazaktar men qazaqtardyng esepteuinshe órt bizge bir saghattan búryn jetpeydi. Bir saghat uaqyt ózimizdi ottan qorghaugha tolyq jetedi eken. Tezdetip Torghaydyng jaghasynan eki shaqyrym alystap otqa qarsy tura jýrip toqtadyq. Dereu kazaktar men qazaqtar úzyn bir liniyagha túryp, әrqaysysy ot shygharyp aldyndaghy qúrghaq shópti órtey bastady. Jalyn jarty minuttay byqsyp oilanyp túrghanday boldy, mine bir jerde ot jalyny shapshyp jandy, sosyn ekinshi, sosyn ýshinshi, tórtinshi jerde... eki minuttan keyin ýlken ot qatary bizden alystap Torghaygha shaba jóneldi.  Búl keremet kóriniske sýisinbey qaramau mýmkin emes, biraq ol úzaqqa sozylghan joq  Jel órtti bizden aidap basqa jaqqa alyp ketip ózenning jaghasyna jetip onyng tik jaghalarynda joghalyp ketti. Óz isterimizben ainalysyp ketip artymyzda ne bolyp jatqanynda júmysymyz bolghan joq. Bir týsiniksiz dauys estiledi:  alystaghy sarqyraghan sudyng nemese shauyp kele jatqan kóp  attardyng topyry artymyzgha búryltyp qaratty. Daladaghy órttin  suretining súmdyq beynesi qorqynyshty alpauyttylyghymen tolyq kórindi. Jel ot tenizining ýstinde qydyryp jýrgendey.  Ot jalynynyng tolqyny birese joghary kóterilip dalanyng úlanghayyr kenistigin jarqyratsa, endi birde týnning qaranghylyghymen kýresten  sharshaghanday bolyp jerge qúlaydy.  Qasqyrlar men kiyikting ýiirleri top-tobymen uaqyt sayyn aramyzdan jýgirip ótip jatyr. Ánsheyinde adamdardan qorqatyn búl januarlar ottan qashyp bizge kónil audaryp jatqan joq. Qaraqústar otryadtyng ýstinde  sanqyldap dauystap úshyp jýr, sirә  ómir sýrip jatqan tabighatyn typ-tipyl etken soghys ýshin bizge úrysyp jatqan siyaqty!

Typ-tipyl etip órtegen kenistigimizben Torghaygha sheginip asyqpay órtting tynuyn kýttik. Kóp úzamay órt biz osyghan deyin túrghan liniyagha jetti. Jel adamdy túnshyqtyratyn týtindi alyp jetkizdi, biraq órt belgilengen syzyqtan attap óte almady. Jeytin shóp taba almaghan ot jol izdegendey bir jerdi ainalyp bir sәt túrdy da jalp etip sónip qaldy. Úzaq uaqyt kóz aldymyzda túrghan jaryq sóngen kezde, týn búrynghydan da qaranghy bolyp ketkendey. Sol zamatta algha jýrip kettik. Kóp úzamay jel týtinning búlttaryn quyp tastaghan son, ashyq aspan qaytadan ashylyp tóbemizde bizding jol kórsetushimiz – Temir qazyq jarqyrap túrdy.

Kýnning shyghuyna eki saghat qalghanda kishkentay kólge kelip toqtadyq, kólding jaghasynda týngi órtten  az-kem shópter aman qalghan eken. Atqan tan  adam balasy  kóz aldyna elestete almaytyn qayghyly kartinany aldymyzgha jayyp saldy. Týz dala týgeldey birkelki qap-qara týste; búdan asqan qúlazyghan alapattyng shegi bolmas; jan-jaghymyzdy  óli  tynyshtyq biylegen;  tanghy shapaqty bir de bir qús óz әnimen qarsy almady. Bәri ólgen siyaqty, tek biz ghana jappay qyryludan aman qalghan siyaqtymyz.  Úzaq qaray almadym, sharshaghan kózim úiqygha tartady, sheshinbey jerge qúlay kettim. Kóp úzamay   raqymy týsken úiqy meni Qazaq dalasynan alysqa alyp ketti.

Úiqy úzaqqa sozylmady. Lageridegi jappay apalan-topalang meni oyatyp jiberdi. Alghashynda týk týsinbedim, sosyn basqa aiqaylarmen qatar «shabuyl!» degendi estip úiqymnan oyandym. Birneshe minutta kópten kýtken qonaqtardy kýtip alugha dayyn boldyq. Bizde  70 kazaktan túratyn, tolyq qaru-jaraqty, erttelgen, auyzdyqtalghan attarymen dayyn túratyn kezekshi dep atalatyn bólim bolatyn. Osy bólim shabuylshylardyng aldynan qarsy shauyp ketti. Olargha bekettegi otryadqa jinalghan kazaktar da qosyldy. Dereu lagerige barlyq attardy jinap aldyq; basqalar da jyldam qimyldap, esh kýibensiz attaryn erttey bastady, artilleriya bir mezette úrysqa dayyn boldy. Men kezekshi bólimmen attanyp bara berdim.

Aldymyzdan eshqanday tәrtipsiz, qúiynday shauyp kele jatqan qazaqtardyng ýlken tobyryn kórdik. Olardyn  aiqayy men qiquy qútyrghandardyng baybalamdaryna úqsaydy.  Myltyq atar jerge jaqyndaghan kezde tobyr attaryn tizgindep toqtatyp túra qaldy,  bizge, az ghana kazaktyng tobyna úmtylyp júmyla japyryp jiberuding ornyna bir ornynda túryp «Abylay, Kenesary!» degen aiqaylarmen qúlaghymyzdy túndyra bastady. Sosyn arasyndaghy keybir batyrlary bizge qarsy bilte myltyqtarynan ata bastady, ózderiniz aq týsinersizder, búl oqtardyng qanshalyqty ziyansyz ekendigin, qoldarynda bilteli myltyq, attary ainalshaqtap typyrshyp tulap túr. Aramyzdan bir oq ta zu etip ótken joq. Úrys maydanynyng dәl shetine shauyp kelgen batyrlary da boldy, olar bir dóngelek jasap ainalyp, sol jasaghan erligine riza bolyp, sosyn asygha qashady.  Shaykanyng eshqanday dayyndalghan is jospary bolmaghany kórinip túr; әrkim ózining bilgeninshe qimyl jasauda. Bizdi kenetten qapy qaldyra almaghasyn, eshkim de sәtti tabysqa jetemin dep ýmit kýtpegen. Olardyng búl jaghdayda  aqylgha qonymdy bir ghana isi boldy – qashu, tezirek qashu; biraq ózderin ózderi kózderi qarayghansha aiqaymen qozdyrghan jaghdayy búl qauipti olargha kórgizbedi. Olar oryndarynda qahar shashyp qala berdi, búrynghysha eshqanday bes sezimimizding bireuine de әser etpeytin myltyghymen oq atuyn toqtatqan joq, mystandardyng aiqayyna úqsas qiqularyn da esh qaperge alghan joqpyz. Osy arada kazaktardy bólimi asyghyp tobyrgha qarsy oq atty. Birneshe batyrlary attarynyng ayaghynyng astyna qúlady, biraq búl da olardyng әskery qyzuqandylyghyn toqtatpady. Bizderge taghy 100 kazak kelip qosyldy. Ong qanattan bir zenbirek algha shygharylyp atugha dayyndala bastady. Ony kórgen qazaqtar abyr-sabyr tobyrgha ainalyp bizding sol qanatymyzgha jinalyp qútylmaq boldy. Biraq ol jaqta basqa zenbirek dayyn túrghan edi, onyng kartechi oghy óte jaqyn jerden dәl tiygizip oq atty. Artynsha ong jaqtaghy zenbirek atyp ýlgerip dýrmekting dәl ortasyna granatyn tiygizdi. Onsyz da esh tәrtipsiz ornalasqan tobyrgha osy  eki oqtyn  qanday oiran salghanyn kóz aldyna elestetu qiyn bolmas. At pen adamdar bir birine qúlap jatty; bәri lap qoydy; kazaktar shabuylgha shyqty, birneshe sәtten keyin úrys ornynda  ondaghan ólgen, auyr jaralanghan sodyrlar jatty. Bizding kýshterimizge sol kezde otryadtaghy qazaqtarymyz da qosyldy. Úrystyng әuelgi barysynda olar sanaly týrde lageride qalghan bolatyn; biraq jerlesterining tyqsyrylyp jatqanyn kórgen qazaqtar at pen qarudy olja qylarmyz degen ýmitpen  sonynan qua jóneldi. Sodyrlardy biraz uaqyt qudyq, biraq eshtene shyqpady. Attary bizderdikine qaraghanda  jýirik, oghan qosa úrys alanynan 10 shaqyrym jerde qosalqy attaryn dayarlap qoyypty; erekshe shalt qimylmen ekinshi attaryna minip aldy, búrynghy attaryn biz oljalamasyn dep týirep ketti. Kóp úzamay kózimizden ghayyp boldy. Sýitip, jenis bizge onsha kóp payda әkelgen joq, biraq bizding qazaqtardyng ruhyn erekshe kóterdi. Qazaqtarymyz qaytadan otryadtyng aldyna shyqty, qaytadan Kenesaryny jәne ony qoldaushylardy erekshe jek kóretindigin aita bastady. Olardyng oiynsha, osy uaqytqa deyingi kórgen azaptary men qiyndyqtary ýshin syilyq alatyn uaqyttary jetti, búl maqsatta joldarynda kezdesken bolystardy tonaghany dúrys.  Árqaysysy jaqyn uaqyttarda ózderine týlki astary bar qara qoshqyl   barqyt ton, jýirik at, eng sonynda qalyng mal tólemeytin súlu әiel alsam deydi.  Biz aqshasyz preferans oinaghan adamgha qalay tanqalyp qarasaq, qazaqtar – soghysqan adamnyng tonamauy mýmkin emes dep oilaydy.

Kenesarynyng bizge shabuyl jasaghandaghy oiy – bizding attarymyzdy  aidap ketpek edi. Sonda ghana bizding ekspedisiyanyn  isi bitken bolar edi. Eng bolmaghanda, onyng oiynsha, biz Kenesarynyng sodyrlaryn jenemiz de, qashqan song sonynan qua bastaymyz, sýitip attarymyzdy әbden boldyrtamyz. Búl kezde onyng auyldary mal-mýlkimen qauipsiz jerge kóship ketedi. Bizding attarymyzdyng sharshaghandyghyn bilgendikten, Kenesary ózderine quyp jetedi dep esh qoryqpady. Biraq ótken uaqyttaghy ekspedisiyalardyng tәjiriybesinen sodyrlardyng búl qarapayym qulyghyn bayqaghandyqtan, búl qulyqqa týspedik. Kóship jýrgen auyldardyng qozghalysyn baqylap túrghandyqtan, sodyrlardy kóp shyghyngha týsiretinimizdi bildik, amaly joq Kenesary mal-mýlikterin qorghaymyn dep taghy da aldymyzdan shyghatyny anyq. Kóterilisshilerding bolysyndaghy auyldary bizdi adastyrmaq bolyp әr jaqqa kóship ketkeni kórinip túr. Biz qoy men týielerding eng kóp iz qaldyrghan jolyn tandap sol izben  toqtamay jýrip otyrdyq.  Qazaqtar bizge qarsy dalanyng shóbin órteu әdisin de qoldana almady, sebebi búryn olargha bir ret odaqtas bolghan jel búl joly basqa jaqqa soqty. Kóp úzamay qashqan auyldardyng kóshine ilese almaghandyqtan  tastap qaldyrylghan, zoryqqan tútas qoy otarlary jolymyzda kezdese bastady. Otryadymyzdyng azyq-týligine qajet bolady-au degen mólsherdegi qoy sanyn alyp, qalghandaryn jýruimizge kedergi bolmasyn dep tastap kettik. Kýn sayyn múnday oljalardyng sany kóbeye berdi. Kóterilisshiler endi týielerin, oghan qosa kiyiz ýileri men qazan-oshaqtaryn, barlyq mýlkin tastay bastady,  tek jeke bastaryn qútqarudy oilap atpen ketipti. Kezdesken myna bir jaghday maghan jәne bәrimizding kónilimizde tereng әser qaldyrdy. Kele jatsaq, aldymyzdan jasy ýsh shamasynda, jap-jalanash, ashtyq pen sharshaudan bop-boz bop ketken er bala jýgirip keledi. Bizdi kórip, adamdar ekenimizdi, tamaq beretinimizdi týsinip dauystap quana jýgirdi. Osy bir jýrekting sezimin shymyrlatatyn balalyq senimning terendigin aitu qiyn, bәrimiz de balany mandayynan sipadyq. Bala kishkentay qoldarymen bir jaqty kórsete bastady, kórsetken jaghyna barsaq, jerde jatqan taghy eki qyz balany kórdik. Bireuining jasy birneshe ailyq bolsa kerek, ólip qapty, ekinshisi eki jas shamasynda, әlsiregen, әreng dem alyp jatyr. Balalardy dereu ózimizge aldyq. Kelesi kýni, aghasy men qaryndasy sauyghyp, kazaktar jasap bergen týiening qomynda kәrzenkede otyryp oinaytyn halge jetti.  Sirә, balalar әke-sheshesi joq jetimder bolsa kerek, sondyqtan da sodyrlar olardy esh oilanbastan ay dalada qasqyrlargha jemge, ash ólimge qaldyryp otyr. Ata-anasy bolsa, tabighatqa jat iske barady dep oilaugha da bolmaydy. Degenmen, búryn qazaqtyng әielderi shekarada óz balalaryn satypty, biraq ol jaghday ashtyq kezinde bolyp, balalaryn ashtyqtan óltirmeu ýshin ondaygha barghan, basqa kezderi anasy balasyn esh uaqytta tastamaydy.

Osy uaqyttyng barysynda qazaqtardyng shaghyn toptary attarynyng jýiriktigine senip qastarymyzgha әjeptәuir jaqyn kelip jýrdi. Ústap alugha dayyndala bastasaq, qasha jóneledi. Kópke sozylghan búl jaza tartpaushylyq olargha batyldyq bere bastady,  osyny paydalanyp  til ústamaqty oiladyq, Til bizge Kenesarynyng auyldarynyng qay jerde ekenin bilu ýshin óte qajet bolatyn.  Birneshe kazakty toruylgha bóldik, ol topqa men de kirdim. Toruyl jasaytyn jerge kóp kenistikti alyp jatqan qamystyng arasynan oryn aldyq. Osy kezde otryad sol qamysqa jaqyn jerde ayaldaugha toqtady. Tynyshtyq saqtap qúr beker úzaq uaqyt otyrdyq. Kýn enkeyip batugha jaqyndaghan kezde lagerige qaytugha dayyndala bastaghanymyzda, kenetten qamystyng arasyndaghy shoshqalar salghan jolmen kele jatqan  atqa mingen qazaqty kórdik. Bәrimiz túra úmtyldyq, biraq ol biz ony qorshap alamyz degenshe atyn búryp ýlgerip bar qarqynymen shauyp ala jóneldi.  Artynan  qudyq, biraq ol iyrendegen joldarmen qashyp taptyrmay ketti. Búl sәtsizdikting renishimizdi tudyrghany sonsha, qazaqty ústaghansha qamystan shyqpaymyz dep bel budyq. Bizding sorymyzgha búl soqpaq jol shartarapqa taraytyn basqa da joldarmen qosylady eken. Qughynnyng qyzuqandylyghyna salynamyz dep qarapayym saqtyq sharalaryn ústanbappyz. Úzaq quyp aidalada jalghyz kele jatqanymdy kesh sezdim. Bir uaqytta endi týse bastaghan qaranghylyqtyng arasynan menen alys emes jerde jýrgen sayyn jiyilengen qamystyng arasynan jol salyp kele jatqan atqa mingen qazaqty kórdim. Jaqsy qarulanghanmyn, sondyqtan eshteneden qoryqpay shaba jóneldim, qazaqty tútqyngha alayyn nemese  jayratayyn degen oimen.. Qazaqqa jaqyndap qalghanmyn, sol kezde artymnan attyng dýbirin estip búryldym. Dәl osy sәtte ong iyghymdy birnәrse kýidirip jiberdi, basyma soqqy aldym. Sol zamatta jan-jaghymnyng barlyghy týrli týsti shapaqtargha tolyp ketti. Ar jaghynda ne bolghanyn bilmeymin.

(Jalghasy bar)

Orys tilinen asdarghan Saghat Jýsip

Abai.kz