(Moraliding tarihy nemese  tarihtaghy morali)

Biz adamzatty tapjyltpay uysynda ústap otyrghan әmbebap, tabighy zandylyqtar jýiesi bar dep aita alamyz ba? Onday zandylyqtar bar  bolsa, nege bizdi kórsoqyrlyq pen sheksiz qanaludyng týneginen alyp shyghyp, shynayy adamy bostandyq pen gýldenuding patshalyghyna bastamaydy? Jalpy ózi adamzattyng taghdyry ortaq pa? Onyng ishki ózegi progress deytini ras pa? Qala berdi osy súraqtardyng bәrine dәleldi týrde «iyә» dep jauap bergen HIH ghasyrdaghy kemel filosoftar turaly ne aitugha bolady?

(Moraliding tarihy nemese  tarihtaghy morali)

Biz adamzatty tapjyltpay uysynda ústap otyrghan әmbebap, tabighy zandylyqtar jýiesi bar dep aita alamyz ba? Onday zandylyqtar bar  bolsa, nege bizdi kórsoqyrlyq pen sheksiz qanaludyng týneginen alyp shyghyp, shynayy adamy bostandyq pen gýldenuding patshalyghyna bastamaydy? Jalpy ózi adamzattyng taghdyry ortaq pa? Onyng ishki ózegi progress deytini ras pa? Qala berdi osy súraqtardyng bәrine dәleldi týrde «iyә» dep jauap bergen HIH ghasyrdaghy kemel filosoftar turaly ne aitugha bolady?

Bizding zamanymyzdyng oishyldary ótken buynnyng tәjiriybesine sýiene otyryp, sol tәjiriybeni oy sýzgisinen ótkizuge tyrysyp-aq jýr. Aghylshyn tilinde jaryq kórgen, HIH ghasyrdaghy adamzattyng ortaq taghdyry turaly týsinikti ayausyz syngha alatyn manyzdy da mazmúndy enbekting biri - Karl Popperding «Ashyq qogham jәne onyng jaulary» atty qos tomdyghy shyghar. Búl kitapta avtor adamzattyng ortaq taghdyry turaly iydeyany qúptaghan Platonnan Georg Fridrih Gegelige deyingi filosoftargha kәrin tógedi. Popperding eng kýshti argumenti kitaptyng jazylghan uaqytynda túrghanday - 1943 jyl. Soghystyng qyzghan shaghy. Bir jaghynda - adamzattyng ortaq taghdyryna baylanysty úsynylghan Gegeli teoriyasyna nәsilshil, últshyl óng bergen әsire últshyldar; ekinshi jaghynda - osy teoriyany solshyl ynghaygha salghan KSRO men liyberaldyq demokratiyanyng odaghy. Múnday jaghdayda bostandyqqa qauip sol bostandyqtyng saltanat qúratynyna sheksiz sengen jandardan keletini aidan anyq edi.

Búl endi ilgeride bolghan jaghdayat. Áytkenmen, songhy jiyrma jyl da adamzatqa sabaq ýiretuden tanghan joq. Tәrizi sol jana, jaghymdy da jaghymsyz sabaqtar da ortaq taghdyrymyz turaly bayyrghy súraqtargha jauap bere alady-au: rettelip otyratyn naryq jýiesi ghana ekonomikalyq gýldenuge alyp keletini belgili boldy; onday naryq Soltýstik Europa men Soltýstik Aziyada ghana emes, Shyghys Aziyada da, barlyq jerde de gýldene alady. Tek bir jýie - liyberaldyq demokratiya ghana kýshti de túraqty ýkimetterdi jasaqtaugha mýmkindik beredi. Avtoritarlyq biyleushiler - olar meyli qabaghynan qar jaughan konfusiyshiler, karibtik ólermen kommunister bolsyn, әsire últshyl demagogtar,  diktatorlar bolsyn, saqaldy teokrattar men jalghan demokratiyashyl kleptokrattar bolsyn - biylik basynda әli de otyra berer. Jer betindegi menireu bir týkpirde 1943 jyl jalghasa berer. Biraq myna gәp aiqyn - avtoritarlyq jýiede túraqty nemese senimdi bir nәrse jasau mýmkin emes. Songhy onjyldyqtyng ózi barlyq liyberaldyq qauymdastyqtardyng bir baghytta damugha bet alghanyn әri baghyttyng nәtiyjesi birkelki ekenin kórsetip berdi. Áriyne, búl jerde últtyq erekshelikterine qaray ishinara aiyrmashylyqtardyng da bolatynyn joqqa shygharmau kerek. Barlyq liyberaldyq memleketterde jeke adamnyng bostandyghyna, әiel tendigine basa nazar audarylyp otyr, etnikalyq, diny alshaqtyqtargha degen tózimdilik kýsheyip keledi, otbasylyq ómirge kózqaras ózgerdi.  Múnyng bәri liyberaldyq qoghamda jeke adamnyng bostandyghy әrqashan biyik túratynyn aighaqtasa kerek. Biraq, kinәrattar da joq emes qoy. Endeshe, XIX ghasyr oishyldaryn alandatqan saualdar býgingi tanda da ózekti mәselege ainaluy kәdik. Olay eken, bizge de adamzat damuynyng әmbebap zandylyqtary men progress jayly bas qatyrugha tura keletin shyghar? Qazirgi uaqytta biz dәl osy kepti kiyip otyrghandaymyz.

XIX ghasyrda adamzattyng ortaq progress teoriyasy birneshe baghytta damydy. Sonyng ýsheuine toqtalayyq. Birinshisine býkilәlemdik tarih pen sayasat teoriyasyn týzip, jahandyq filosofiyalyq jýieni jasaghan Gegeli men Ogust Konttyng tobyn jatqyzugha bolady. Ekinshi baghytty, shartty týrde jurnalistik dәstýrdegi oishyldar deyikshi, Aleksis de Tokvili siyaqty oqymystylar qalyptastyrdy. Jana amerikalyq órkeniyetting tuuy men damuyn zerdelegen Tokvilider demokratiyanyng týbi saltanat qúratynyn aitpasa da, óz enbekterinde qazirgi zamanghy demokratiyagha aparatyn joldardy boljap berdi. Ýshinshi baghyttyng basynda tabighiy-ghylymy aqyldyng adamdary túrdy. Olar Charliz Darvinning iydeyalarymen qanattanyp, adamzat tarihynyng damuy men bolashaqty sonyng evolusiyalyq teoriyasy arqyly týsindiruge tyrysty.

Býgingi tanda XIX ghasyrdaghy sol bir ghylymy teoriyalardyng mәn-manyzy tipti arta týskendey. David Fromkiyn, Samueli P.Hantington sekildi filosoftar, Tokviliding izbasarlary sanalatyn Marseli Goshe men Jili Lipoveski, Tomas L.Fridman siyaqty jurnalister qyzu pikirtalastyng qaq ortasynda jýr. Al, әleumetshil neodarvinister men sosiobiologtar bolsa, onyng ishinde Edvard Vilison da bar,   әleumettik, mәdeny evolusiyanyng negizin qalaytyn biologiyalyq zandylyqtardy algha tartady. Alayda ýsh úly filosoftyng -  Gegelidin, Tokvilidin, Darvinning iydeyalaryn birizdendirip, janghyrtu Frensis Fukuyamanyng ghana qolynan kelgen siyaqty.

Ózining alghashqy kitabynda («Tarihtyng aqyry jәne aqyrghy adam», 1992 jyl) Fukuyama múqiyat oqyp, zerdeleuge túratyn teoriyany mazmúndap berdi. Gegeliding ortaq tarihy progress turaly iydeyasyna «demokratiyalyq» interpretasiya jasay otyryp, Fukuyama liyberaldyq demokratiyanyng saltanat qúruy tarihtyng aqyryna, ortaq progressting ayaqtaluyna alyp keledi degen toqtam jasaydy.

Álbette, kommunizm kýiregennen keyin liyberaldy-demokratiyalyq iydeyagha balama qalmaghan siyaqty. Osy jaghynan qarasaq, Fukuyamanyng oiy týsinikti. Fukuyamany liyberaldy-demokratiyalyq qoghamdaghy adamdardyng degradasiyalanu mýmkindigi qauiptendiredi. Al liyberaldyq demokratiyanyng saltanat qúruy turaly Fukuyamanyng aitqanyn kópshilik bir jaqty týsindi. Kitap amerikalyq últshyldyqtyng gimni retinde qabyldandy. Yaghni, Fukuyama Amerikanyng әiteuir jeniske jetetinin, әlemning jeke dara biyleushisi bolatynyn menzep otyr, tarihtyng aqyry osy degendey.

Birqansha oishyldar da, mysaly, Fromkin ózining «Álemning joly» enbeginde, Fridman «Leksus jәne qúrma aghashy» kitabynda osy taqyryptardy qauzaghan. Biraq Fukuyamada ol basqasha. Onyng ekinshi kitaby («Senim», 1995 jyl) ekonomikagha, sonyng ishinde, deni sau ekonomika jasaugha yqpal etetin mәdeny dәstýrlerge arnalghan. Búl joly avtor Tokviliding soqpaghyna týse otyryp, Amerikadaghy alyp korporasiyalardyng qúryluy baghzydaghy protestanttyq qauymdastyqtardan qalghan senimning arqasynda, yaghny amerikalyq qoghamdaghy eki jaqty senimning arqasynda mýmkin bolghanyn kórsetip beredi. Germaniyadaghy senimning dengeyi óte joghary, demek ekonomikadaghy ósim de nemisterding mәdeny dәstýrlerine baylanysty. Japoniyada da - solay. Búdan shyghatyn qorytyndy: Germaniyadaghy alyp korporasiyalar - tek nemistik qúbylys. Japoniyada - tek japondyq, Amerikada - tek amerikalyq.

Senim dengeyi tómen qoghamda jergilikti dәstýrlerge baghynyshty instituttardyng payda boluy da zandy. Fransuzdar tiyimdi memlekettik burokratiya jasaudyng ozyq ýlgisin kórsetse, Soltýstik Italiyada qolónerlik dәstýrge sýiengen otbasylyq kәsiporyndar payda boldy. Aziyada Ontýstik Koreyanyng tasy órge domalap túr. Olardyng әleumettik qarym-qatynastary fransuzdargha úqsaydy. Konfusiyshil Qytaydyng ayaq alysy tәuir, olardyng sharuashylyq jýrgizui italiyalyqtargha keledi. Jalpy aitqanda, bolashaqtaghy ekonomikalyq jýieler kóptegen mәdeny dәstýrlerding negizinde týziletin bolady, amerikalyq ýlgi sonyng biri ghana. Al jahandyq ekonomika kópmәdeniyetti bolady.

Ózining «Úly qúldyrau» atty songhy enbeginde (1999 jyl) Fukuyama taghy bir shetin mәseleni indete zerttedi: liyberaldy-demokratiyalyq qoghamdaghy mәdeni, әleumettik ómirding degradasiyagha týsu qaupi. Múnyng ózi liyberaldy-demokratiyalyq jýiening kýireuine aparyp soghar edi. Filosoftardy ejelden mazalap kele jatqan gәp. Búl jayly Tokvili de, «Kapitalizmning mәdeny qayshylyqtary» kitabynda (1976 jyl) Deniyel Bell de jazdy. Fukuyamanyng ózi jazghan «Tarihtyng aqyry» bar. Dese de, «Úly qúldyrauda» Fukuyama Gegeli men Tokviliding argumentterin, Darvin men noedarvinshilderding iydeyalaryn nazarda ústay otyryp, birshama optimistik payymdar jasaydy. Onyng oiynsha, ekonomikalyq tiyimdilikke kózsiz úmtyludyng saldarlaryn liyberaldyq demokratiyasy bar elder 60-jyldary-aq sezine bastaghan. Jana postindustrialdyq tehnologiyalardyng arqasynda әielder de erler qatarly júmys isteytin boldy. Olardyng endi ýide otyrghysy joq. Al kontraseptikalyq qúraldardyng payda boluy jynystyq qatynastar men otbasylyq jauapkershilikting bólinuine alyp keldi. Semiyanyng bedeli kýrt tómendedi. Adamgershilik negizderine ólsheusiz núqsan keldi. Osylardyng kesirinen qylmys ta eselep kóbeydi. Fukuyamasha aitsaq, «úly qúldyrau» bastaldy.

Eger aqylgha erik berip, eski dәstýrlerding kýiregen uaqytynda jana әleumettik tәrbie men tәrtipti jasay alsa, adamdar óz qatelikterin ózderi-aq týzep alar edi. Fukuyamanyng jana iydeyasy osyny menzeydi. Songhy jyldary osy qúbylys anyq bayqalady. Liyberaldy-demokratiyalyq elderding ózinde «úly qúldyrau» bәsendep, qoghamgha, adamgershilik, izgilik qasiyetter birtindep bolsa da ornygha bastaghanday. Múnyng sebebi әielderding ýy sharuasyna qayta oralghanynan emes, qazirgi qoghamnyng ózi jana, izgilikti qúndylyqtar men konsepsiyalardy, jana qoghamdyq instituttardy qalyptastyra bastady. Darvinning evolusiyalyq zandylyqtarynyng kómegi, mine, osy jerde tiyip otyr. Yaghni, mynjyldyq evolusiyalar qalyptastyrghan adamnyng tabighatynda progressting «zardapshyl effektilerine» qarsy túra biletin tetikter bar.

Sonymen, Gegeli - Tokvili - Darviyn. Filosofiyalyq oy bәribir olardyng iydeyalaryna zәru bolyp otyr. Ol iydeyalardyng talqany tausylghan dep eshkim de aita almasy haq.

Qayta janghyrghan doktrinalar bizge nesimen qyzyq? Áleumettik determinizmge, jalpygha ortaq taghdyrymyzgha qatysty kópjyldyq aitys-tartys pen synnan keyin biz olargha múrnymyzdyng ýstinen qaraymyz. Onymen qoymay, liyberaldyq, pragmatikalyq jәne postmodernistik ynghaydaghy filosoftarmen birigip ap, súraqtyng astyna alamyz: «Adamzat tabighaty turaly sóz etuding ne jóni bar? Tarih algha ghana jyljy ma, tipti onyng qanday da bir baghyty boluy mýmkin be? Osy uaqqa deyin eshkimning qolynan kelmegen eken, sonda bolashaqqa boljam jasaudy biz qaydan shyghardyq?».

Oydyng osynday shyrghalany jana kýdikter tughyzady: sonda Fukuyamanyng iydeyalary shyndyqqa qanshalyqty jaqyn? Onyng artynda birneshe qarapayym doktrinalargha siya qoymaytyn milliondaghan faktorlar jatyr emes pe?

Qazirgi qoghamdaghy izgilik ataulynyng ósui men óshui jóninde aitylatyn Fukuyamanyng dәiekteri qanshalyqty qisyndy? Ol múny otbasyndaghy ajyrasu, qylmystyng ósui, maskýnemdikting taraluy jayly statistikalyq mәlimetterge sýienip aityp otyr. XIX ghasyrdyng basynda ol kórsetkishter jaman edi, ghasyrdyng ayaghynda viktoriandyq moralisterding arqasynda jaqsardy da, 1960-jyldary bastalghan úly qúldyrau kezinde qayta nasharlady degendey qylady. Onyng aq-qarasyn kim aiqyndap beredi? Qoghamdaghy adamgershilikting dengeyi mәselesin kóteru bir basqa da, onyng birneshe jýz jyldaghy ózgerisin tanyp-bilu eki basqa nәrse. Onay sharua emes. XIX ghasyrdyng basynda, Fukuyama aitqanday viktoriandyq moralister qoghamnyng moralidik, etikalyq irgetasyn myghymdap jatqanda, Amerika men Europany jaman-jútyq, qayyrshy ýiler basyp ketken, al ekspluatasiya ólsheusiz kýsh alyp, dәuirlep túrghan. Fukuyama adamgershilik dengeyi kóterildi degen baylam jasaydy. Tym tandamaly baylam emes pe, әlde ol ózine ynghayly parametrler men adamgershilik qúndylyqtaryn ghana esepke alyp otyr ma?

Úly qúldyrau dәuirinde nәsildik, jynystyq ezgige qarsy kýres jandana týsti. Olay eken, nege bәri izgilikting kýireui turaly qaytalay beredi? Nege úly qúldyrau úly reforma edi dep aitpasqa? Bolmasa, reforma qúldyraumen qatar jýrdi demeske? Ol bireu ýshin qúldyrau, al bireu ýshin reforma boluy da mýmkin ghoy. Keybireuler meni orynsyz qyjyrtyp otyr dep jazghyruy da mýmkin. Dau aitpayyn. Biraq Fukuyama siyaqtylardyng bazbir dauly argumentterine úshyrasqanda ne isteysin, ýndemey qala almaysyn.

Bәlkim modernist, postmodernist filosoftardyng sonyn ala, biz de adam tabighatynyng әmbebaptyghy men tarihy progress turaly iydeyalardy týkke alghysyz qylarmyz? XIX ghasyrdaghy teoriyalargha sýienip, kez kelgen qisyndy dәleldep shyghugha bolady ghoy. Onyng ýstine olar әbden erqashty bolghan iydeyalar. Biraq, eski teoriyalardyng da óz aqiqaty bary anyq. Tas ýngirden de talaptanyp shyghyp ek qoy. Soghan qaraghanda tarihtyng ortaq damu vektory bolady deytin pikirding de jany bar-au. Óiteyin deseng basty súraq taghy da jauapsyz qala bermek: sol damu vektory qay kókjiyekti betke alyp barady?

Jana payymdaular men iydeyalardy týisinu ýshin taghy da XIX ghasyrdaghy teoriyalargha oralyp, olardyng is jýzindegi sipatyn saralap, taldau qajet bolady. Europalyq imperializm men revolusiyalyq sosializm XIX ghasyrdaghy iydeyalardyng is jýzindegi kórinisi retinde tariyhqa óshpestey iz qaldyrdy. Ekeui de tarihy prosess pen әmbebaptyq turaly kózqarastardan tughan nәrse ghoy. Eger adamzattyng taghdyry ortaq bolsa, mәni sheksiz bostandyqqa úmtylu bolsa, onday jetistikti dýnie jýzine taratu kerek emes pe? Ony qalay isteuge bolady? Kóshten qalghan elderdi jaulap alyp, ol elderge demokratiyalyq zandar men dәstýrlerdi tanu qajet pe? Europalyq impreializm osyny úsynady. Al eger revolusiyalyq sosializmge boy bersek - biylikti basyp alyp, barlyq ónerkәsipke baqylau ornatyp, jana qogham qúru kerek pe? Áriyne, búl turaly eshkim eshtene aitqysy kelmeydi, tipti olay oilaudyng ózi qorqynyshty. Óitkeni, dәl sol imperializm men sosializmnen kórmegen qúqaymyz joq. 1943 jyly Karl Popper jazghanday: europalyq imperializm fashizmge ainalyp ketti de, sosializmning iydeyasy men maqsaty búrmalanyp, kommunistik qúbyjyqty tudyrdy. Soghan qaramastan býgingi tanda imperializm men revolusiyalyq sosializmge alyp kelgen XIX ghasyrdaghy sony lep qayta oralghanday. Dýnie jýzinde adam qúqyghy ýshin bastalghan qozghalysty XIX ghasyrdaghy gumanistik iydeyalarmen ghana týsindirip beruge bolatyn shyghar. Búl qozghalystyng logikasy nede? Liyberaldyq demokratiyasy damyghan elderding azamattary óz jetistikterin әlemge taratugha qúqyly, tipti mindetti. Nege «qúqyly» jәne «mindetti»? Óitkeni adamzattyng bolashaghy bostandyqta ghana. Óitkeni adamzat birtútas (aziyadaghy birde bir jan «qanaushy qoldy» kóksep otyrmaghan shyghar). Álbette, keybireuler múnday payymdaulardan imperializmning shalyghyn kórui mýmkin. Onday adamdar tipti kóp te. Al damymaghan Ýshinshi әlem elderinde býtin últtar solay oilaydy. Dese de, adam qúqyghy ýshin kýres qozghalysy men XIX ghasyrdaghy gumanistik iydealdarda myghym sabaqtastyq bar ekenin eshkim joqqa shyghara almaydy. Tek adam qúqy ýshin kýresushilerding izgi niyeti qanaudyng jana týrine ainalmasa eken dep ýmittenging keledi.

Ókinishke qaray, búrynghynyng teoriyasy «әlemdi ózgertetin mýmkindigim sheksiz» deytin adamgha ýstemelep ekstatikalyq senim qossa, al olardyng janarghan týrleri kýigelektikke, senimsizdik pen ýreyge ghana jeteleytindey. Eger songhy jýz jyldaghy basymyzdan ótken jaghdayattardyng bәrin eskersek әri soghan qatysty filosofiyalyq syn-eskertpelerdi múqiyat qorytsaq, nege osylay bolghanyn da onay týsinetin tәrizdimiz. Ýrey men saqtyq salqynqandylyqtyn, parasattylyqtyng belgisi shyghar. Biraq oghan quanugha bola ma, onyng artynda fatalizm men tәueldilik túr ghoy. Búl qayshylyqty naq Fukuyamaday týsingen eshkim joq-au. Alghashqy kitaby - «Tarihtyng aqyry jәne aqyrghy adam». Tarihtyng aqyry liyberaldyq teoriyanyng saltanat qúrghanyn bildiredi. Aqyrghy adam sol saltanat ýstindegi demokratiyalyq elder azamattarynyng úsqynsyz jiyntyq obrazyn kórsetedi. Biz ózimizding darynymyzdy týisinu ýshin tarihtyng aqyryna jol saldyq. Biraq bizge týisik pen ójettik jetispeydi. Liyberaldyq qaghidalardyng jenisi tandau erkindigin beredi. Biz emin-erkin qimylday alamyz, biraq biz súlq týsip jatyrmyz. Bizde әzirge qoghamdy qayta qúru jayly ýlken iydeyalar da joq. Jay iydeyalarmen ghana ómir sýremiz. Armandaghannyng ózinde abaylap, saqtanyp armandaymyz.

Audarghan Talghat Eshenúly

(POL BERMAN, The New Republic jurnalynyng redaktory, «Terror jәne Liyberalizm» kitabynyng avtory)