ء(مورالدىڭ تاريحى نەمەسە  تاريحتاعى مورال)

ءبىز ادامزاتتى تاپجىلتپاي ۋىسىندا ۇستاپ وتىرعان امبەباپ، تابيعي زاڭدىلىقتار جۇيەسى بار دەپ ايتا الامىز با؟ ونداي زاڭدىلىقتار بار  بولسا، نەگە ءبىزدى كورسوقىرلىق پەن شەكسىز قانالۋدىڭ تۇنەگىنەن الىپ شىعىپ، شىنايى ادامي بوستاندىق پەن گۇلدەنۋدىڭ پاتشالىعىنا باستامايدى؟ جالپى ءوزى ادامزاتتىڭ تاعدىرى ورتاق پا؟ ونىڭ ىشكى وزەگى پروگرەسس دەيتىنى راس پا؟ قالا بەردى وسى سۇراقتاردىڭ بارىنە دالەلدى تۇردە «ءيا» دەپ جاۋاپ بەرگەن ءحىح عاسىرداعى كەمەل فيلوسوفتار تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟

ء(مورالدىڭ تاريحى نەمەسە  تاريحتاعى مورال)

ءبىز ادامزاتتى تاپجىلتپاي ۋىسىندا ۇستاپ وتىرعان امبەباپ، تابيعي زاڭدىلىقتار جۇيەسى بار دەپ ايتا الامىز با؟ ونداي زاڭدىلىقتار بار  بولسا، نەگە ءبىزدى كورسوقىرلىق پەن شەكسىز قانالۋدىڭ تۇنەگىنەن الىپ شىعىپ، شىنايى ادامي بوستاندىق پەن گۇلدەنۋدىڭ پاتشالىعىنا باستامايدى؟ جالپى ءوزى ادامزاتتىڭ تاعدىرى ورتاق پا؟ ونىڭ ىشكى وزەگى پروگرەسس دەيتىنى راس پا؟ قالا بەردى وسى سۇراقتاردىڭ بارىنە دالەلدى تۇردە «ءيا» دەپ جاۋاپ بەرگەن ءحىح عاسىرداعى كەمەل فيلوسوفتار تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟

ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ويشىلدارى وتكەن بۋىننىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، سول تاجىريبەنى وي سۇزگىسىنەن وتكىزۋگە تىرىسىپ-اق ءجۇر. اعىلشىن تىلىندە جارىق كورگەن، ءحىح عاسىرداعى ادامزاتتىڭ ورتاق تاعدىرى تۋرالى تۇسىنىكتى اياۋسىز سىنعا الاتىن ماڭىزدى دا مازمۇندى ەڭبەكتىڭ ءبىرى - كارل پوپپەردىڭ «اشىق قوعام جانە ونىڭ جاۋلارى» اتتى قوس تومدىعى شىعار. بۇل كىتاپتا اۆتور ادامزاتتىڭ ورتاق تاعدىرى تۋرالى يدەيانى قۇپتاعان پلاتوننان گەورگ فريدريح گەگەلگە دەيىنگى فيلوسوفتارعا كارىن توگەدى. پوپپەردىڭ ەڭ كۇشتى ارگۋمەنتى كىتاپتىڭ جازىلعان ۋاقىتىندا تۇرعانداي - 1943 جىل. سوعىستىڭ قىزعان شاعى. ءبىر جاعىندا - ادامزاتتىڭ ورتاق تاعدىرىنا بايلانىستى ۇسىنىلعان گەگەل تەورياسىنا ءناسىلشىل، ۇلتشىل ءوڭ بەرگەن اسىرە ۇلتشىلدار; ەكىنشى جاعىندا - وسى تەوريانى سولشىل ىڭعايعا سالعان كسرو مەن ليبەرالدىق دەموكراتيانىڭ وداعى. مۇنداي جاعدايدا بوستاندىققا قاۋىپ سول بوستاندىقتىڭ سالتانات قۇراتىنىنا شەكسىز سەنگەن جانداردان كەلەتىنى ايدان انىق ەدى.

بۇل ەندى ىلگەرىدە بولعان جاعدايات. ايتكەنمەن، سوڭعى جيىرما جىل دا ادامزاتقا ساباق ۇيرەتۋدەن تانعان جوق. ءتارىزى سول جاڭا، جاعىمدى دا جاعىمسىز ساباقتار دا ورتاق تاعدىرىمىز تۋرالى بايىرعى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە الادى-اۋ: رەتتەلىپ وتىراتىن نارىق جۇيەسى عانا ەكونوميكالىق گۇلدەنۋگە الىپ كەلەتىنى بەلگىلى بولدى; ونداي نارىق سولتۇستىك ەۋروپا مەن سولتۇستىك ازيادا عانا ەمەس، شىعىس ازيادا دا، بارلىق جەردە دە گۇلدەنە الادى. تەك ءبىر جۇيە - ليبەرالدىق دەموكراتيا عانا كۇشتى دە تۇراقتى ۇكىمەتتەردى جاساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. اۆتوريتارلىق بيلەۋشىلەر - ولار مەيلى قاباعىنان قار جاۋعان كونفۋتسيشىلەر، كاريبتىك ولەرمەن كوممۋنيستەر بولسىن، اسىرە ۇلتشىل دەماگوگتار،  ديكتاتورلار بولسىن، ساقالدى تەوكراتتار مەن جالعان دەموكراتياشىل كلەپتوكراتتار بولسىن - بيلىك باسىندا ءالى دە وتىرا بەرەر. جەر بەتىندەگى مەڭىرەۋ ءبىر تۇكپىردە 1943 جىل جالعاسا بەرەر. بىراق مىنا گاپ ايقىن - اۆتوريتارلىق جۇيەدە تۇراقتى نەمەسە سەنىمدى ءبىر نارسە جاساۋ مۇمكىن ەمەس. سوڭعى ونجىلدىقتىڭ ءوزى بارلىق ليبەرالدىق قاۋىمداستىقتاردىڭ ءبىر باعىتتا دامۋعا بەت العانىن ءارى باعىتتىڭ ناتيجەسى بىركەلكى ەكەنىن كورسەتىپ بەردى. ارينە، بۇل جەردە ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ءىشىنارا ايىرماشىلىقتاردىڭ دا بولاتىنىن جوققا شىعارماۋ كەرەك. بارلىق ليبەرالدىق مەملەكەتتەردە جەكە ادامنىڭ بوستاندىعىنا، ايەل تەڭدىگىنە باسا نازار اۋدارىلىپ وتىر، ەتنيكالىق، ءدىني الشاقتىقتارعا دەگەن توزىمدىلىك كۇشەيىپ كەلەدى، وتباسىلىق ومىرگە كوزقاراس وزگەردى.  مۇنىڭ ءبارى ليبەرالدىق قوعامدا جەكە ادامنىڭ بوستاندىعى ارقاشان بيىك تۇراتىنىن ايعاقتاسا كەرەك. بىراق، كىناراتتار دا جوق ەمەس قوي. ەندەشە، XIX عاسىر ويشىلدارىن الاڭداتقان ساۋالدار بۇگىنگى تاڭدا دا وزەكتى ماسەلەگە اينالۋى كادىك. ولاي ەكەن، بىزگە دە ادامزات دامۋىنىڭ امبەباپ زاڭدىلىقتارى مەن پروگرەسس جايلى باس قاتىرۋعا تۋرا كەلەتىن شىعار؟ قازىرگى ۋاقىتتا ءبىز ءدال وسى كەپتى كيىپ وتىرعاندايمىز.

XIX عاسىردا ادامزاتتىڭ ورتاق پروگرەسس تەورياسى بىرنەشە باعىتتا دامىدى. سونىڭ ۇشەۋىنە توقتالايىق. بىرىنشىسىنە بۇكىلالەمدىك تاريح پەن ساياسات تەورياسىن ءتۇزىپ، جاhاندىق فيلوسوفيالىق جۇيەنى جاساعان گەگەل مەن وگيۋست كونتتىڭ توبىن جاتقىزۋعا بولادى. ەكىنشى باعىتتى، شارتتى تۇردە جۋرناليستىك داستۇردەگى ويشىلدار دەيىكشى، الەكسيس دە توكۆيل سياقتى وقىمىستىلار قالىپتاستىردى. جاڭا امەريكالىق وركەنيەتتىڭ تۋى مەن دامۋىن زەردەلەگەن توكۆيلدەر دەموكراتيانىڭ ءتۇبى سالتانات قۇراتىنىن ايتپاسا دا، ءوز ەڭبەكتەرىندە قازىرگى زامانعى دەموكراتياعا اپاراتىن جولداردى بولجاپ بەردى. ءۇشىنشى باعىتتىڭ باسىندا تابيعي-عىلىمي اقىلدىڭ ادامدارى تۇردى. ولار چارلز ءدارۆيننىڭ يدەيالارىمەن قاناتتانىپ، ادامزات تاريحىنىڭ دامۋى مەن بولاشاقتى سونىڭ ەۆوليۋتسيالىق تەورياسى ارقىلى تۇسىندىرۋگە تىرىستى.

بۇگىنگى تاڭدا XIX عاسىرداعى سول ءبىر عىلىمي تەوريالاردىڭ ءمان-ماڭىزى ءتىپتى ارتا تۇسكەندەي. داۆيد فرومكين، سامۋەل پ.حانتينگتون سەكىلدى فيلوسوفتار، توكۆيلدىڭ ءىزباسارلارى سانالاتىن مارسەل گوشە مەن جيل ليپوۆەتسكي، توماس ل.فريدمان سياقتى جۋرناليستەر قىزۋ پىكىرتالاستىڭ قاق ورتاسىندا ءجۇر. ال، الەۋمەتشىل نەودارۆينيستەر مەن سوتسيوبيولوگتار بولسا، ونىڭ ىشىندە ەدۆارد ۆيلسون دا بار،   الەۋمەتتىك، مادەني ەۆوليۋتسيانىڭ نەگىزىن قالايتىن بيولوگيالىق زاڭدىلىقتاردى العا تارتادى. الايدا ءۇش ۇلى فيلوسوفتىڭ -  گەگەلدىڭ، توكۆيلدىڭ، ءدارۆيننىڭ يدەيالارىن بىرىزدەندىرىپ، جاڭعىرتۋ فرەنسيس فۋكۋيامانىڭ عانا قولىنان كەلگەن سياقتى.

ءوزىنىڭ العاشقى كىتابىندا («تاريحتىڭ اقىرى جانە اقىرعى ادام»، 1992 جىل) فۋكۋياما مۇقيات وقىپ، زەردەلەۋگە تۇراتىن تەوريانى مازمۇنداپ بەردى. گەگەلدىڭ ورتاق تاريحي پروگرەسس تۋرالى يدەياسىنا «دەموكراتيالىق» ينتەرپرەتاتسيا جاساي وتىرىپ، فۋكۋياما ليبەرالدىق دەموكراتيانىڭ سالتانات قۇرۋى تاريحتىڭ اقىرىنا، ورتاق پروگرەسستىڭ اياقتالۋىنا الىپ كەلەدى دەگەن توقتام جاسايدى.

البەتتە، كوممۋنيزم كۇيرەگەننەن كەيىن ليبەرالدى-دەموكراتيالىق يدەياعا بالاما قالماعان سياقتى. وسى جاعىنان قاراساق، فۋكۋيامانىڭ ويى تۇسىنىكتى. فۋكۋيامانى ليبەرالدى-دەموكراتيالىق قوعامداعى ادامداردىڭ دەگراداتسيالانۋ مۇمكىندىگى قاۋىپتەندىرەدى. ال ليبەرالدىق دەموكراتيانىڭ سالتانات قۇرۋى تۋرالى فۋكۋيامانىڭ ايتقانىن كوپشىلىك ءبىر جاقتى ءتۇسىندى. كىتاپ امەريكالىق ۇلتشىلدىقتىڭ گيمنى رەتىندە قابىلداندى. ياعني، فۋكۋياما امەريكانىڭ ايتەۋىر جەڭىسكە جەتەتىنىڭ، الەمنىڭ جەكە دارا بيلەۋشىسى بولاتىنىن مەڭزەپ وتىر، تاريحتىڭ اقىرى وسى دەگەندەي.

بىرقانشا ويشىلدار دا، مىسالى، فرومكين ءوزىنىڭ «الەمنىڭ جولى» ەڭبەگىندە، فريدمان «لەكسۋس جانە قۇرما اعاشى» كىتابىندا وسى تاقىرىپتاردى قاۋزاعان. بىراق فۋكۋيامادا ول باسقاشا. ونىڭ ەكىنشى كىتابى («سەنىم»، 1995 جىل) ەكونوميكاعا، سونىڭ ىشىندە، دەنى ساۋ ەكونوميكا جاساۋعا ىقپال ەتەتىن مادەني داستۇرلەرگە ارنالعان. بۇل جولى اۆتور توكۆيلدىڭ سوقپاعىنا تۇسە وتىرىپ، امەريكاداعى الىپ كورپوراتسيالاردىڭ قۇرىلۋى باعزىداعى پروتەستانتتىق قاۋىمداستىقتاردان قالعان سەنىمنىڭ ارقاسىندا، ياعني امەريكالىق قوعامداعى ەكى جاقتى سەنىمنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولعانىن كورسەتىپ بەرەدى. گەرمانياداعى سەنىمنىڭ دەڭگەيى وتە جوعارى، دەمەك ەكونوميكاداعى ءوسىم دە نەمىستەردىڭ مادەني داستۇرلەرىنە بايلانىستى. جاپونيادا دا - سولاي. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: گەرمانياداعى الىپ كورپوراتسيالار - تەك نەمىستىك قۇبىلىس. جاپونيادا - تەك جاپوندىق، امەريكادا - تەك امەريكالىق.

سەنىم دەڭگەيى تومەن قوعامدا جەرگىلىكتى داستۇرلەرگە باعىنىشتى ينستيتۋتتاردىڭ پايدا بولۋى دا زاڭدى. فرانتسۋزدار ءتيىمدى مەملەكەتتىك بيۋروكراتيا جاساۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتسە، سولتۇستىك يتاليادا قولونەرلىك داستۇرگە سۇيەنگەن وتباسىلىق كاسىپورىندار پايدا بولدى. ازيادا وڭتۇستىك كورەيانىڭ تاسى ورگە دومالاپ تۇر. ولاردىڭ الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستارى فرانتسۋزدارعا ۇقسايدى. كونفۋتسيشىل قىتايدىڭ اياق الىسى ءتاۋىر، ولاردىڭ شارۋاشىلىق جۇرگىزۋى يتاليالىقتارعا كەلەدى. جالپى ايتقاندا، بولاشاقتاعى ەكونوميكالىق جۇيەلەر كوپتەگەن مادەني داستۇرلەردىڭ نەگىزىندە تۇزىلەتىن بولادى، امەريكالىق ۇلگى سونىڭ ءبىرى عانا. ال جاhاندىق ەكونوميكا كوپمادەنيەتتى بولادى.

ءوزىنىڭ «ۇلى قۇلدىراۋ» اتتى سوڭعى ەڭبەگىندە (1999 جىل) فۋكۋياما تاعى ءبىر شەتىن ماسەلەنى ىندەتە زەرتتەدى: ليبەرالدى-دەموكراتيالىق قوعامداعى مادەني، الەۋمەتتىك ءومىردىڭ دەگراداتسياعا ءتۇسۋ قاۋپى. مۇنىڭ ءوزى ليبەرالدى-دەموكراتيالىق جۇيەنىڭ كۇيرەۋىنە اپارىپ سوعار ەدى. فيلوسوفتاردى ەجەلدەن مازالاپ كەلە جاتقان گاپ. بۇل جايلى توكۆيل دە، «كاپيتاليزمنىڭ مادەني قايشىلىقتارى» كىتابىندا (1976 جىل) دەنيەل بەلل دە جازدى. فۋكۋيامانىڭ ءوزى جازعان «تاريحتىڭ اقىرى» بار. دەسە دە، «ۇلى قۇلدىراۋدا» فۋكۋياما گەگەل مەن توكۆيلدىڭ ارگۋمەنتتەرىن، دارۆين مەن نوەدارۆينشىلدەردىڭ يدەيالارىن نازاردا ۇستاي وتىرىپ، ءبىرشاما وپتيميستىك پايىمدار جاسايدى. ونىڭ ويىنشا، ەكونوميكالىق تيىمدىلىككە كوزسىز ۇمتىلۋدىڭ سالدارلارىن ليبەرالدىق دەموكراتياسى بار ەلدەر 60-جىلدارى-اق سەزىنە باستاعان. جاڭا پوستيندۋستريالدىق تەحنولوگيالاردىڭ ارقاسىندا ايەلدەر دە ەرلەر قاتارلى جۇمىس ىستەيتىن بولدى. ولاردىڭ ەندى ۇيدە وتىرعىسى جوق. ال كونتراتسەپتيكالىق قۇرالداردىڭ پايدا بولۋى جىنىستىق قاتىناستار مەن وتباسىلىق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ بولىنۋىنە الىپ كەلدى. سەمياڭىڭ بەدەلى كۇرت تومەندەدى. ادامگەرشىلىك نەگىزدەرىنە ولشەۋسىز نۇقسان كەلدى. وسىلاردىڭ كەسىرىنەن قىلمىس تا ەسەلەپ كوبەيدى. فۋكۋياماشا ايتساق، «ۇلى قۇلدىراۋ» باستالدى.

ەگەر اقىلعا ەرىك بەرىپ، ەسكى داستۇرلەردىڭ كۇيرەگەن ۋاقىتىندا جاڭا الەۋمەتتىك تاربيە مەن ءتارتىپتى جاساي السا، ادامدار ءوز قاتەلىكتەرىن وزدەرى-اق تۇزەپ الار ەدى. فۋكۋيامانىڭ جاڭا يدەياسى وسىنى مەڭزەيدى. سوڭعى جىلدارى وسى قۇبىلىس انىق بايقالادى. ليبەرالدى-دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ وزىندە «ۇلى قۇلدىراۋ» باسەڭدەپ، قوعامعا، ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك قاسيەتتەر بىرتىندەپ بولسا دا ورنىعا باستاعانداي. مۇنىڭ سەبەبى ايەلدەردىڭ ءۇي شارۋاسىنا قايتا ورالعانىنان ەمەس، قازىرگى قوعامنىڭ ءوزى جاڭا، ىزگىلىكتى قۇندىلىقتار مەن كونتسەپتسيالاردى، جاڭا قوعامدىق ينستيتۋتتاردى قالىپتاستىرا باستادى. ءدارۆيننىڭ ەۆوليۋتسيالىق زاڭدىلىقتارىنىڭ كومەگى، مىنە، وسى جەردە ءتيىپ وتىر. ياعني، مىڭجىلدىق ەۆوليۋتسيالار قالىپتاستىرعان ادامنىڭ تابيعاتىندا پروگرەسستىڭ «زارداپشىل ەففەكتىلەرىنە» قارسى تۇرا بىلەتىن تەتىكتەر بار.

سونىمەن، گەگەل - توكۆيل - دارۆين. فيلوسوفيالىق وي ءبارىبىر ولاردىڭ يدەيالارىنا ءزارۋ بولىپ وتىر. ول يدەيالاردىڭ تالقانى تاۋسىلعان دەپ ەشكىم دە ايتا الماسى حاق.

قايتا جاڭعىرعان دوكترينالار بىزگە نەسىمەن قىزىق؟ الەۋمەتتىك دەتەرمينيزمگە، جالپىعا ورتاق تاعدىرىمىزعا قاتىستى كوپجىلدىق ايتىس-تارتىس پەن سىننان كەيىن ءبىز ولارعا مۇرنىمىزدىڭ ۇستىنەن قارايمىز. ونىمەن قويماي، ليبەرالدىق، پراگماتيكالىق جانە پوستمودەرنيستىك ىڭعايداعى فيلوسوفتارمەن بىرىگىپ اپ، سۇراقتىڭ استىنا الامىز: «ادامزات تابيعاتى تۋرالى ءسوز ەتۋدىڭ نە ءجونى بار؟ تاريح العا عانا جىلجي ما، ءتىپتى ونىڭ قانداي دا ءبىر باعىتى بولۋى مۇمكىن بە؟ وسى ۋاققا دەيىن ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەگەن ەكەن، سوندا بولاشاققا بولجام جاساۋدى ءبىز قايدان شىعاردىق؟».

ويدىڭ وسىنداي شىرعالاڭى جاڭا كۇدىكتەر تۋعىزادى: سوندا فۋكۋيامانىڭ يدەيالارى شىندىققا قانشالىقتى جاقىن؟ ونىڭ ارتىندا بىرنەشە قاراپايىم دوكترينالارعا سيا قويمايتىن ميلليونداعان فاكتورلار جاتىر ەمەس پە؟

قازىرگى قوعامداعى ىزگىلىك اتاۋلىنىڭ ءوسۋى مەن ءوشۋى جونىندە ايتىلاتىن فۋكۋيامانىڭ دايەكتەرى قانشالىقتى قيسىندى؟ ول مۇنى وتباسىنداعى اجىراسۋ، قىلمىستىڭ ءوسۋى، ماسكۇنەمدىكتىڭ تارالۋى جايلى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنىپ ايتىپ وتىر. ءXىX عاسىردىڭ باسىندا ول كورسەتكىشتەر جامان ەدى، عاسىردىڭ اياعىندا ۆيكتورياندىق موراليستەردىڭ ارقاسىندا جاقساردى دا، 1960-جىلدارى باستالعان ۇلى قۇلدىراۋ كەزىندە قايتا ناشارلادى دەگەندەي قىلادى. ونىڭ اق-قاراسىن كىم ايقىنداپ بەرەدى؟ قوعامداعى ادامگەرشىلىكتىڭ دەڭگەيى ماسەلەسىن كوتەرۋ ءبىر باسقا دا، ونىڭ بىرنەشە ءجۇز جىلداعى وزگەرىسىن تانىپ-ءبىلۋ ەكى باسقا نارسە. وڭاي شارۋا ەمەس. XIX عاسىردىڭ باسىندا، فۋكۋياما ايتقانداي ۆيكتورياندىق موراليستەر قوعامنىڭ مورالدىك، ەتيكالىق ىرگەتاسىن مىعىمداپ جاتقاندا، امەريكا مەن ەۋروپانى جامان-جۇتىق، قايىرشى ۇيلەر باسىپ كەتكەن، ال ەكسپلۋاتاتسيا ولشەۋسىز كۇش الىپ، داۋىرلەپ تۇرعان. فۋكۋياما ادامگەرشىلىك دەڭگەيى كوتەرىلدى دەگەن بايلام جاسايدى. تىم تاڭدامالى بايلام ەمەس پە، الدە ول وزىنە ىڭعايلى پارامەترلەر مەن ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن عانا ەسەپكە الىپ وتىر ما؟

ۇلى قۇلدىراۋ داۋىرىندە ناسىلدىك، جىنىستىق ەزگىگە قارسى كۇرەس جاندانا ءتۇستى. ولاي ەكەن، نەگە ءبارى ىزگىلىكتىڭ كۇيرەۋى تۋرالى قايتالاي بەرەدى؟ نەگە ۇلى قۇلدىراۋ ۇلى رەفورما ەدى دەپ ايتپاسقا؟ بولماسا، رەفورما قۇلدىراۋمەن قاتار ءجۇردى دەمەسكە؟ ول بىرەۋ ءۇشىن قۇلدىراۋ، ال بىرەۋ ءۇشىن رەفورما بولۋى دا مۇمكىن عوي. كەيبىرەۋلەر مەنى ورىنسىز قىجىرتىپ وتىر دەپ جازعىرۋى دا مۇمكىن. داۋ ايتپايىن. بىراق فۋكۋياما سياقتىلاردىڭ ءبازبىر داۋلى ارگۋمەنتتەرىنە ۇشىراسقاندا نە ىستەيسىڭ، ۇندەمەي قالا المايسىڭ.

بالكىم مودەرنيست، پوستمودەرنيست فيلوسوفتاردىڭ سوڭىن الا، ءبىز دە ادام تابيعاتىنىڭ امبەباپتىعى مەن تاريحي پروگرەسس تۋرالى يدەيالاردى تۇككە العىسىز قىلارمىز؟ XIX عاسىرداعى تەوريالارعا سۇيەنىپ، كەز كەلگەن قيسىندى دالەلدەپ شىعۋعا بولادى عوي. ونىڭ ۇستىنە ولار ابدەن ەرقاشتى بولعان يدەيالار. بىراق، ەسكى تەوريالاردىڭ دا ءوز اقيقاتى بارى انىق. تاس ۇڭگىردەن دە تالاپتانىپ شىعىپ ەك قوي. سوعان قاراعاندا تاريحتىڭ ورتاق دامۋ ۆەكتورى بولادى دەيتىن پىكىردىڭ دە جانى بار-اۋ. ويتەيىن دەسەڭ باستى سۇراق تاعى دا جاۋاپسىز قالا بەرمەك: سول دامۋ ۆەكتورى قاي كوكجيەكتى بەتكە الىپ بارادى؟

جاڭا پايىمداۋلار مەن يدەيالاردى ءتۇيسىنۋ ءۇشىن تاعى دا XIX عاسىرداعى تەوريالارعا ورالىپ، ولاردىڭ ءىس جۇزىندەگى سيپاتىن سارالاپ، تالداۋ قاجەت بولادى. ەۋروپالىق يمپەرياليزم مەن رەۆوليۋتسيالىق سوتسياليزم XIX عاسىرداعى يدەيالاردىڭ ءىس جۇزىندەگى كورىنىسى رەتىندە تاريحقا وشپەستەي ءىز قالدىردى. ەكەۋى دە تاريحي پروتسەسس پەن امبەباپتىق تۋرالى كوزقاراستاردان تۋعان نارسە عوي. ەگەر ادامزاتتىڭ تاعدىرى ورتاق بولسا، ءمانى شەكسىز بوستاندىققا ۇمتىلۋ بولسا، ونداي جەتىستىكتى دۇنيە جۇزىنە تاراتۋ كەرەك ەمەس پە؟ ونى قالاي ىستەۋگە بولادى؟ كوشتەن قالعان ەلدەردى جاۋلاپ الىپ، ول ەلدەرگە دەموكراتيالىق زاڭدار مەن داستۇرلەردى تاڭۋ قاجەت پە؟ ەۋروپالىق يمپرەياليزم وسىنى ۇسىنادى. ال ەگەر رەۆوليۋتسيالىق سوتسياليزمگە بوي بەرسەك - بيلىكتى باسىپ الىپ، بارلىق ونەركاسىپكە باقىلاۋ ورناتىپ، جاڭا قوعام قۇرۋ كەرەك پە؟ ارينە، بۇل تۋرالى ەشكىم ەشتەڭە ايتقىسى كەلمەيدى، ءتىپتى ولاي ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. ويتكەنى، ءدال سول يمپەرياليزم مەن سوتسياليزمنەن كورمەگەن قۇقايمىز جوق. 1943 جىلى كارل پوپپەر جازعانداي: ەۋروپالىق يمپەرياليزم فاشيزمگە اينالىپ كەتتى دە، ءسوتسياليزمنىڭ يدەياسى مەن ماقساتى بۇرمالانىپ، كوممۋنيستىك قۇبىجىقتى تۋدىردى. سوعان قاراماستان بۇگىنگى تاڭدا يمپەرياليزم مەن رەۆوليۋتسيالىق سوتسياليزمگە الىپ كەلگەن XIX عاسىرداعى سونى لەپ قايتا ورالعانداي. دۇنيە جۇزىندە ادام قۇقىعى ءۇشىن باستالعان قوزعالىستى XIX عاسىرداعى گۋمانيستىك يدەيالارمەن عانا ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە بولاتىن شىعار. بۇل قوزعالىستىڭ لوگيكاسى نەدە؟ ليبەرالدىق دەموكراتياسى دامىعان ەلدەردىڭ ازاماتتارى ءوز جەتىستىكتەرىن الەمگە تاراتۋعا قۇقىلى، ءتىپتى مىندەتتى. نەگە «قۇقىلى» جانە «مىندەتتى»؟ ويتكەنى ادامزاتتىڭ بولاشاعى بوستاندىقتا عانا. ويتكەنى ادامزات ءبىرتۇتاس (ازياداعى بىردە ءبىر جان «قاناۋشى قولدى» كوكسەپ وتىرماعان شىعار). البەتتە، كەيبىرەۋلەر مۇنداي پايىمداۋلاردان يمپەرياليزمنىڭ شالىعىن كورۋى مۇمكىن. ونداي ادامدار ءتىپتى كوپ تە. ال دامىماعان ءۇشىنشى الەم ەلدەرىندە ءبۇتىن ۇلتتار سولاي ويلايدى. دەسە دە، ادام قۇقىعى ءۇشىن كۇرەس قوزعالىسى مەن XIX عاسىرداعى گۋمانيستىك يدەالداردا مىعىم ساباقتاستىق بار ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. تەك ادام قۇقى ءۇشىن كۇرەسۋشىلەردىڭ ىزگى نيەتى قاناۋدىڭ جاڭا تۇرىنە اينالماسا ەكەن دەپ ۇمىتتەنگىڭ كەلەدى.

وكىنىشكە قاراي، بۇرىنعىنىڭ تەورياسى «الەمدى وزگەرتەتىن مۇمكىندىگىم شەكسىز» دەيتىن ادامعا ۇستەمەلەپ ەكستاتيكالىق سەنىم قوسسا، ال ولاردىڭ جاڭارعان تۇرلەرى كۇيگەلەكتىككە، سەنىمسىزدىك پەن ۇرەيگە عانا جەتەلەيتىندەي. ەگەر سوڭعى ءجۇز جىلداعى باسىمىزدان وتكەن جاعداياتتاردىڭ ءبارىن ەسكەرسەك ءارى سوعان قاتىستى فيلوسوفيالىق سىن-ەسكەرتپەلەردى مۇقيات قورىتساق، نەگە وسىلاي بولعانىن دا وڭاي تۇسىنەتىن ءتارىزدىمىز. ۇرەي مەن ساقتىق سالقىنقاندىلىقتىڭ، پاراساتتىلىقتىڭ بەلگىسى شىعار. بىراق وعان قۋانۋعا بولا ما، ونىڭ ارتىندا فاتاليزم مەن تاۋەلدىلىك تۇر عوي. بۇل قايشىلىقتى ناق فۋكۋياماداي تۇسىنگەن ەشكىم جوق-اۋ. العاشقى كىتابى - «تاريحتىڭ اقىرى جانە اقىرعى ادام». تاريحتىڭ اقىرى ليبەرالدىق تەوريانىڭ سالتانات قۇرعانىن بىلدىرەدى. اقىرعى ادام سول سالتانات ۇستىندەگى دەموكراتيالىق ەلدەر ازاماتتارىنىڭ ۇسقىنسىز جيىنتىق وبرازىن كورسەتەدى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ دارىنىمىزدى ءتۇيسىنۋ ءۇشىن تاريحتىڭ اقىرىنا جول سالدىق. بىراق بىزگە تۇيسىك پەن وجەتتىك جەتىسپەيدى. ليبەرالدىق قاعيدالاردىڭ جەڭىسى تاڭداۋ ەركىندىگىن بەرەدى. ءبىز ەمىن-ەركىن قيمىلداي الامىز، بىراق ءبىز سۇلق ءتۇسىپ جاتىرمىز. بىزدە ازىرگە قوعامدى قايتا قۇرۋ جايلى ۇلكەن يدەيالار دا جوق. جاي يدەيالارمەن عانا ءومىر سۇرەمىز. ارمانداعاننىڭ وزىندە ابايلاپ، ساقتانىپ ارماندايمىز.

اۋدارعان تالعات ەشەنۇلى

(پول بەرمان، The New Republic جۋرنالىنىڭ رەداكتورى، «تەررور جانە ليبەراليزم» كىتابىنىڭ اۆتورى)