Kýrkirep ótken keshegi soghystyng mәngi úmytylmas, janyndy mәngi syzdatar qasireti bar eken. Men osy bir qasiretti jastayymnan sezip óstim.

Kóktem shyghyp, 9 mamyrdaghy Úly Jenis meyramy jaqyndaghan sayyn әkem kóp kýrsinetin de, aqyr sonynda tósek tartyp, jatyp qalatyn.Qayran әkem ýshin qandy maydan dalasyndaghy qyrghynnan oralmaghan ózining tórt birdey tughan bauyrlary- eki aghasy men eki inisining qayghysy men qasiretin kóteru,әriyne onay bolghan emes-ti.

– Baryp dúgha qylayyn desem qabyry joq, oqiyn desem haty joq bauyrlarymnyn,– dep egiletin qayran әkem.

Jenis kýni әkemizben birge biz de egiletinbiz, biz de kýrsinetinbiz.Soghys dalasynan qaytpay qalghan әkemning eki aghasy Múqametqaly men Núrghali, eki inisi Nәbighaly men Qinayatqaly Júmjúmaúldaryn izdestirip, solar jayly derekter jinaugha әkemning osy bir jan kýizelisi әser etken edi. Bir qyzyghy osy aghalardyng qazasy jayynda elge birde-bir «qaraly qaghaz» kelmegen kórinedi. Alayda, bertin, el ýlkenderining aituynsha, soghysta habarsyz ketken aghalardyng qaraly qaghazdary elge kelgen de desedi.Sol kezdegi kolhoz basshylyghynda jýrgen sholaq belsendiler «qajy mollanyng ýii eldi jinap alyp, dúgha oqytyp, kolhozdyng júmysyna kedergi jasaydy,qaraly qaghazdy soghys bitken song berermiz»,-dep pishedi. Biraq soghys bitkennen keyin kolhozdyng kensesi, sondaghy barlyq qújattar órttelip ketken kórinedi.

Mening atam Júmjúma molla diny bilimi kýshti jәne týrli qasiyetteri de mol jan bolatyn. Bizding auyldyn  kez kelgen adamy  eng әueli bizding ýige bas súghyp, nan auyz tiyip, atamnyng batasyn alyp qana jolgha shyghady eken. Jaryqtyq sol atam óz balalarynyng oqqa úshqandyqtaryn týsimen-aq  bilip otyrghan desedi

- Qúlynym-ay, ótip ketken ekensin-au», - dep ah úryp, tóseginen  túrady eken de, qúranyn baghyshylaydy eken.Tórt birdey úldarynyng soghystan oraluyn zarygha tosyp, kýni-týni jylaumen bolghan әjem Jýrsila Shegenqyzynyng eki kózi su qaranghy soqyr, atam eki ayaghynan jýre almay sal bolyp otyryp qalghan-dy. Múnyng barlyghyn maghan Biyken әjem aitatyn. Búl kisi soghysqa deyin әkemning tughan aghasy Múqametqalidyng әieli bolghan. Eri soghystan qaytpaghan song ýlkender jaghy nemere aghamyz Ghabdylhamitke әmengerlik jolmen qosqan kórinedi. Jalpy sol tústa soghystan qaytpaghan kóptegen azamattardyng jesirlerin  qayyndary men óz aghayyndaryna  qosu el ishinde  kóp bolghan kórinedi. Nemere aghamyz Birimjan Oqasúly soghysta oqqa úshqan ózining tughan aghasy Kәrimjannyng әieli Latipany   alghany bar.  Sol aghamyz:--Masqara, aghamnyng әielin alyp qoydym ghoy, agham kelip qalsa men ne qylamyn?! Men onda auyldan qashyp ketemin,-dep әzildep bolsa da aityp otyratyndyghyn da estip óstik.

Ájem Jýrsila 1945  jyldyng sonyn ala qaytys bolyp ketti. Tósek tartyp jatqanynda aqyrghy demi ýzilgenshe ózining kishi úly Qinayatty (Qinayatqalidy) súrap jatty desedi.

- Keldi me, Qinayatjan keldi me? Bar qarap kelindershi, Qinayatym keldi ghoy deymin! Keldi me?, - dep keyuana zaryghyp dýniyeden ozypty.

Búrynghy Kókshetau oblysynyng Krasnoarmees audandyq әskery kommisariatyndaghy (qazirgi Soltýstik Qazaqstan oblysy, Tayynsha audany) arhivte otyryp, shang basqan papkilerdi aqtarghanymda da,aghalarym jayynda  eshbir derek taba almadym.

- Olar tiri, kelip qalady. Men ólip qalyp, olar ýige kelip qalsa   sender tanymay qalyp  jýrer me ekensinder?!», – dep әkem auyr kýrsinip bizge osyny aitatyn da, eki aghasy men eki inisining týr týsin, bizding qaysymyzdyng solardyng qaysysyna úqsaytyndyghymyzdy  kózi júmylghansha sanamyzgha sinirumen boldy. Óz bauyrlaryn tiriler qatarynda sanap, jyl sayyn tórteuine tiyesili pitir sadaqasyn da ózi berip jýretin.Endi oilap otyrsam, әkem óz bauyrlary ózi joqta kelip qalsa, biz tanymay qala ma dep alandaghan da eken..au!

Aghalar jayly naqtyly bir derek bolmaghannan keyin sol kezdegi Kenester Odaghynyng  Qorghanys Ministrligining Ortalyq arhiyvine súrau salyp hat jazugha tura keldi. 1983 jyldyng 21 sәuir kýni Ortalyq arhivten alynghan № 85359-shy jauapta 1904-shi jyly tughan qatardaghy jauynger Múqametqaly Júmjúmaúly  1942 jyldyng shilde aiynda, 1906-shy jyly tughan Núrghaly 1942 jyldyng qazan, 1916-shy jyly tughan Nәbighaly 1943 jyldyng qarasha, al 1919 jyly tughan Qinayatqaly 1943 jyldyng nauryz ailarynda habarsyz ketken eken.

Mine, bir ýiding tórt birdey azamattarynyng jәne әkemning tórt birdey bauyrlarynyn,mening aghalarymnyn  taghdyry osylay bolghan eken.Qorghanys Ministrliginen alynghan osy bir jan syzdatar qaraly habardy әkeme aita almadym. Búl jayynda әkem mýldem bilmey ótti dýniyeden. Ákemning «olar tiri, keledi әli, men joqta kelip qalsa tanymay da qalasyndar-au» dep otyrar tәtti bir songhy ýmitin ýzgim kelmedi. Ómirding týrli-týrli qasiretinen onsyz da múqalyp jýrgen әri ózining tórt birdey tughan bauyrlaryn zarygha tosqan әke jany kýizelmese eken dedim.

Mine ,osy arada Nәbighaly aghamnyng maydannan jazghan bir óleninde:

Týsimnen Qinayatjan shyqpay-au jýr,

Bilmeymin búl kýnde ne bolghanyn?- dep kýnirengeni oigha oralary bar. Sonda jaryqtyq Nәbighaly agham óz inisi, ózining tughan bauyry Qinayatqalidyng 1943 jyldyng nauryzynda oqqa úshqandyghyn týsinde sezgen eken ghoy dep oilasam boldy, jýregim jylaydy. Al, «týsimnen Qinayatjan shyqpay-au jýr», - dep syz okopta otyryp múng jyryn jazghan Nәbighaly aghamnyng ózi 1943 jyldyng qarashasynda oqqa úshqan edi.

Ákemning tórt birdey bauyrlarynyn, bizding ýiding tórt birdey arystay-- arystay azamattarynyng osy bir «habarsyz ketkendikteri»  bir kezdegi bizding qasiyetti shanyraghymyzdyng keyingi qasireti de bolyp, eng ayaghy soghystan keyin tughan bizding de taghdyrymyzdy múzdatqandyqtary da az bolmady.

Búghan deyin, yaghny Kenes ýkimeti ornaghan zamanalar túsynda bay-qajynyn  túqymdary retinde kózge týrtki bolghandy bylay qoyyp, mening atam Júmjúma mollanyng tughan aghasy Babanazar qajynyng orys patshasyna qarsy júmystar jýrgizdi degen aiyppen Sibirge jer audarylghan Nauan haziretti elge qaytaru jәne de Dala general gubernatorynyng әmirimen Kókshetau ónirinde jabylyp qalghan  meshitter men diny medreselerdi qayra ashyp, tyiym salynghan diny salt dәstýrlerdi qayra qalpyna keltiru jóninde orys patshasy Nikolay ekinshige hat jazghandyghy tarihta bar jay. Mening atam Babanazar qajy aq patshanyng aldyna bolyp, aryzdanyp, Nauan haziretting sonynan izdep baryp it jekken jer deytin Irkutskiden elge aman sau alyp qaytty.Búl jayynda jazushy aghamyz Sarbas Aqtaev ózining Nauan Haziret jayyndaghy zertteu enbeginde dәleldi aita bildi.Búl jaygha mening qolymdaghy Ombydaghy Dala General-Gubernatorynyng patsha kensesine 1903 jyldyng 9 qarasha aiynda týsip,tirkelgen myna bir anyqtama aighaq bolary da anyq. «Asa mәrtebelim! Sizge qyrghyzdar Babanazar Janabatyrov pen Ábutәlip Bakizinning jәne de basqalardyng jergilikti әkimshilikting qúzyrymen jabylghan medreseni ashu jәne Sibirge jer audarylghan molla Talasovty bosatyp, qaytaru jónindegi Aqmola oblystyq Áskery Gubernatorynyng asa manyzdy ister jónindegi sheneunigi Yahontovtyn, músylmandarmen hat alysyp, hat almasushy isining mengerushisi General-Mayor Romanovtyng aighaqtary men týsinikteri boyynsha bar jaghdaydy tikeley ózinizge jetkizudi úigharyp otyrmyn»,- dep qol qoyylghan tarihy qújat aighaq bolary bar.

Qajy atamnyng aq patshanyng qabyldauynda bolghandyghy jәne syilyqqa oqaly shapan men altyn saghat alghandyghy  bizding әuletting keshegi kәmpeskening tizimine de iliguine de sebep bolyp,jan saqtau ýshin bir týnde Sibirge qashyp ketkendigi de úrpaqtar sanasynda qaldy.

Kenes ýkimetining bizding әuletke degen әuelgi osy bir senimsizdigi  men kýdikterine endi kelip, tórt birdey jannyng soghysta habarsyz ketui kelip qosyldy da, múnyng sony bizding ýiding tynys tirshiligining údayy jasyryn baqylauda boluyna әkeldi. Ásirese, Núrghaly aghamnyng jaugha «berilip ketti» degen kýdikti jay kóp bolghan kórinedi. Ákemning aituynsha NKVD-nyng jandayshaptarynyng bizding ýidi syrttan toruyldaulary men andulary  hrushevtik «jylymyq» ornaghansha toqtamasa kerek.Tipti osy bir andudan zәrezap bolghan әkem 1971 jyly Kenes әskeri qataryndaghy jauyngerlik mindetimdi atqarugha attanghaly túrghan sәtimde meni onasha shygharyp alyp:

- Mýmkindik bola jatsa әskerde jýrgen jaghynda partiyagha ótip kel. Seni búl jaqta ótkizbeydi,-dep aitqanynyng syryn da keyin týsindim.Ákemning sol kenesimen men elge әskerden Kompartiya mýsheligine kandidat bolyp oralghan edim.

- Týnning bir uaghynda esik terezeni tas qymtap alyp, shay suymyzdy iship, bir birimizben sybyrlasyp sóilessek te, tanertenine biz ne iship jedik, ne dedik sonyng barlyghyn da kolhoz kensesindegiler bilip otyratyn,-dep  әkem osy jaydy qamyghyp aitatyn.

Sonday bir andudyng saldarynan kolhoz egistiginen suy aghyp túrghan bir shelek qara biday alyp kelgen mening anam Ýmitjan Uәliqyzy da 1946 jyly on jylgha sottalyp kete bardy.Ýidegi maydannan oralmaghvn tórt birdey jauyngerding sal bolyp qalghan әkelerinin, yaghny mening atamnyng da jaghdayyna, ony qoyyp, besiktegi alty ailyq balasyna da qaramastan on keli qara biday ýshin sot óz ýkimimen mening anama on jyldy kesip bergen edi.  Sot ýstinde anamnyn:

Etegi kóilegimning bәseng deymin,

Balasy Shәkirovtyng eser deymin.

Qaralap sen isimdi bergenmenen,

Ádil sot búl isimdi shesher deymin, - degen songhy bir ýmiti de aqtalmady. Shәkirov degening sol kezde milisiya  tergeushisi bolsa kerek.

Men býgin aidalarmyn, sor keshermin,

Búl joldan ne qaytpaspyn, ne kelermin?!

Ózindi kórinde de qarghap ótem,

Qyzyghyn jalghyzynnyng kórsetpesin, -dep qayran anam jylay-jylay etappen Krasnoyar ólkesindegi kileng әielderge arnalghan koloniyagha týsken edi de, sondaghy  kirpish zauytynda júmys istegen eken.

Gudogy aighaylaydy saghat sayyn,

Árdayym baryp túram, poshta dayyn.

Poshtada bir myndaghan hat jatady,

Oqimyn sonyng bәrin shyqpaydy atym.

Anadan jetim qalghan men bir múndy,

Jýremin jalghyz basym, sary uayym.

Sizdermen hat arqyly sóileskenmen,

Ishtegi tarqamaydy qalyng qayghy,-dep bastalar anamnyng sol aidauda jýrip elge jazghan kóp ólenderining osy birin oqyghan sayyn,ghaziz anamnyng tym bolmasa beynesin de  kóz aldyma әkele almay qinalamyn da, janaryma jas ýiirilip,jýregim qan jylap túrary bar.  Sonday-aq, Nәbighaly aghamnyng qan maydannyng ortasynda jýrip:

Qadirli el ishining jastaryna,

Ár týrli mekemening bastaryna.

Sәlemim, barlyghyna amanatym,

Alyndar bizding ýidi esterine,... dep qan maydannyng ortasynda jýrip jazghan úzaq bir jyryn auyldaghy sol kezdegi jaryqtyq analarymyz kóz jastaryn syghyp, synsyp otyryp әndetip aitatyndyqtary da osy kýnderi sanamda qayra bir janghyryp túryp alatyny da bar. Sol óz ýiine kýni býginge sheyin orala almay jýrgen qayran aghamnyn: «Alyndar bizding ýidi esterine!,--degeni bizding әuletti ózderi joqta taghy da «jau», dúshpan esebinde jandayshap pysyútardyng әlekke salarlaryn sezdi me eken?! Óitkeni Nәbighaly aghamnyng da otyzynshy jyldary ústalyp, týrme azabyn tartqany da bar eken.

Jatyrmyn Qyzyljardyng týrmesinde,

Adamnyng basyna múny bermesin de, - dep jazghan jyry da osyghan aighaq bolsa kerek...ti.

Álqissa , Núrghaly aghamnyng «jaugha berilip ketipti» degen naqtyly anyqtalmaghan kýdikti jay bertin kele bizding de janymyzgha qatty batatyn. Kenestik jýie «Otanyn satqandar» men jau qolynda tútqyn bolghandardy  ayamaghandyqtaryn, tipti olardyng ýrim bútaghyna deyin senimsiz «elementter» retinde esepte ústaghandyqtaryn býgingi agha úrpaq ókilderi әbden biledi.

Bizding auylda bir ayaghyn soghysta berip kelgen Zeynesh Salyqbaev degen aghamyz boldy. Búl kisining bir úly Óserbay ekeumiz on jyl mektepte birge oqydyq.Keyin gazette tilshi bolyp jýrgenimde osy Zeynesh aqsaqalmen úzaq әngimelesip, qart jauynger jayly suretteme de jazdym. Sol әngimening ýstinde Zeynesh aqsaqal:

- Sening Núrghaly aghannyng nemisterge berilip ketti dep jýrgenderdiki beker.Ol bos sóz. Biz bir auyldyng alty azamaty Stalingrad týbindegi bir alapat shayqasta bir okopta qatar jattyq.Sonan bir kezde jau jaghynan artiyleriyadan oq qarsha borady da, ile jau samoletteri bombanyng astyna aldy.Astan kesteni shyqqan dýnie bir jarty saghattan keyin tyna qaldy.Esimizdi jyiyp, ainalagha barlay qarasaq, qyrylyp qalghan ekenbiz. Janaghy bir auyldyng alty azamatynan okoptan bas kótergen Núrghaly ekeumiz ghana edik. Jaudyng jayau әskeri antalap qaptap keledi. «Keyin shegininder» degen búiryq jetti. Shegine berip, bir kezde Núrghaly «analar topyraqtyng astynda betteri jabylmay qalyp qoydy au»,--dep jau antalap kele jatqan betke úmtyldy. «Qayt keyin» dep janym yshqyna aighay salghanymdy bilemin. Sonan keyin Núrghalidy kórgen joqpyn. Bombynyng astynda qalghan auyldyng birge ósken azamattaryn qútqaramyn dep jaugha qarsy jýrgen sening aghandy ózimizding bolmasa nemisterding oghy aldy.Búlardyng Núrghaly jaugha berilip ketti dep sandyraqtap jýrgendikteri osy shyghar. Joq ,Núrghaly jau qolyna týsken joq,--dep «mahorkasyn» úzaq soryp otyryp alghan qart jauyngerding beynesi kóz aldymda әli de túr.

Mine, keshegi soghystyng bizding ýiding tórt birdey arysyn jalmap ketken qasireti men múny endi kelip, mening jýregimdi syzdatady. Ákeden qalghan jalghyz túyaq, key-keyde men de jalghyzdyqty sezinip, jany ashyr agha,bauyr izder sәtterimde soghystan oralmaghan aghalarymdy oilaumen kýn keshemin.

Qayran sol tórt birdey aghalardyng sonynan, shirkin-ay, tym bolmasa bir-birden úl qalsa ghoy, olar da ósip ónip, endigi biz de bir qaraly ýy bolyp otyrar edik-au, dep ókinemin. Sol aghalarymnyng sonynan úrpaq qalsa ghoy, keshegi kýni әkem dýniyeden ozghannan keyin atadan balagha múra bolyp kele jatqan qara shanyraqtyng esigine jylay-jylay qúlyp salyp, egile ketpes edim-au elimnen dep te múnayamyn.

Ókinish…mine, osy bir ókinish, súm soghys oiyp týsken bir shanyraqtyng qasireti et jýregindi tyrnalap, óz qasiretinning iyirimine batyra beredi әli kýnge deyin.

Soghystan qaytpay jýrgen aghalarymnyng tughan eldegi, tughan topyraqtaghy izi óshpesin degen niyetpen әke qabyrynyng basyna ornatylghan qúlpytasqa da tórt aghalarymnyng attaryn, Qorghanys Ministrligining arhiyvinen aldyrghan anyqtama boyynsha tughan jәne soghysta habarsyz ketken jyldaryn tasqa qashap, jazghyzyp qoydym. Aghalar soghysqa attanghan qara shanyraq–eldegi qarasha ýidi de eshkimge bermesten, bolmasa qúlatpastan, ózderi dәm tatqan qazan-oshaqtary men dastarhanyn da shashau shygharmay saqtap otyrmyn әzirge. Bәlkim, kelip te qalar…

Aghalar taghdyryna alandaghan kónilimmen derekter jinastyra jýrip, bizding shaghyn ghana – Qaraghash auylynan soghysqa 125 er-azamattyng attanyp, solardyng 68-i maydan dalasynan qaytpaghandyghyn, qaraly qaghaz kelgendigin, habar-osharsyz ketkendigin anyqtadym. Otan ýshin ot keshken aghalardyng 45-ine ghana elge aman-sau oralyp, tughan elinen dәm tatudy jazghan eken jaratqan iyemiz!

Soghystan oralmaghan tórt birdey aghalarymnyng әzirge ekeuining ghana fotosuretterin qolgha týsirdim. Nәbighaly (el ishi Nәbiken degen) suretke kolhoz basqarmasynyng mýshesi, partiya úiymynyng mýshesi, partiya úiymynyng hatshysy bolyp jýrgen kezinde, yaghny soghystyng aldynda týsken kórinedi. Al, Qinayatqaly soghysqa Kókshetaudaghy qazaq peduchiliyshesin bitirip kelip, Ortaq auylynda múghalim bolyp jýrgen jerinde alynghan kórinedi. Seyil Áushamaúly bizge jiyen. Júmjúma atamyzdyng inisi Áushamanyng (Tentagha) qyzy Rahima apamyzdan tughan úl. Biraq Tentaghanyng úl balasy bolmaghandyqtan Seyildi bauyryna basyp, asyrap alghan kórinedi. Seyildi biletin, kórgen adamdar onyng dene túrqynyng iriligin,  azamattyq qadir-qasiyetin aityp, kýni býginge deyin tamsanyp otyratyndary bar. Sol Seyil agham soghystan aman-sau kelip, әne-mine ýilenemin dep jýrgende, soghystan jazylmay qaytqan jarasy asqynyp ketip dýnie salghan kórinedi.

Dýnie dóngelenip, shyr ainalyp túrghan sәtte soghys salghan jara talaylardyng janyn syzdatar әli. Maydan dalasynan qaytpay jýrgen qayran aghalarym, senderding jýregimdegi de, ómirdegi de oryndaryng mәngilik tolar da emes. Bәlkim ol mening janymnyng jazylmas mәngi jarasy, aiyqpas múny men saghynyshy bolyp qalatyn da shyghar. Dýniye..ay, shirkin!..

Jabal Erghaliyev, jazushy, Qazaqstan Respublikasy

Parlamenti Senatynyng deputaty

Abai.kz