Alash qozghalysynyng bastapqy jyldaryndaghy manyzdy is-әreketterding biri – qazaq qayratkerlerining últ mýddesi jolynda jýrgizgen parlamenttik kýresi edi. Jer ýshin Resey Memlekettik dumasynyng ekinshi shaqyrylymynda bolghan shayqastyng bir kórinisi jayynda tómendegi material syr shertedi.

ORYS PARLAMENTINDEGI JER-SU MÁSELESI

(Ótemis Ómirbekovtyng dәpterinen)

 

1. Ghabidolla Toqay
2. Irakly Sereteliy
3. Petr Leonas
4. Rashid qazy Ibragimov
5. Ýkimet basy P. Stolypiyn
6. 2-shi Memduma tóraghasy F. Goloviyn

Tarihy miniatura

 

Sankt-Peterburg, 16.05.1907

 

Dumagha kelip sóilegen Stolypindi tyndaghanda úqqanymyz – ýkimet basy ýshin últ mәselesi eleuge túratyn nәrse emes sekildi eken. Al biraq bizding músylmandardyng múny – osy orys revolusiyasy bastalghaly beri ótken ýsh sezinde de týiindelgendey, taptalyp bara jatqan ruhany sharualardy týzetip alu edi. Alayda  oghan әzirge biylik nazar audarar emes. Elemeydi tipti.

Músylman-deputattar keshegi mektep mәselesinde ýlken dau tudyrghan jaryssóz kezinde tabandy kózqaras ústandy. Ýkimetting is-daghdysy men pighylyna qasaqana, ózderi túratyn aimaqtarda ana tilinde oqytatyn bastauysh mektepter boluyn qalaytynyn batyl mәlimdedi. Ýkimettik mektepterdi synady. Balalargha birden oryssha sauat ashqyzudan shoshyndy. Búl mәselede imperiyadaghy orystan basqa ózge tekti halyqtardan ókildik etkender týgeldey birauyzdy boldy.

Al oghan ýkimet túrghysynan oilaytyndardyng qalay qaraytynyn keshe ghana ap-ayqyn kórdik. Tipti, solardyng ynghayyndaghy, әlde soyylsoghary bop tabylatyn qarajýzdikshilder betteri býlk etpesten, týrki-músylmandargha, әi-shәy joq, Týrkiyagha kóship ketinder deuge deyin bardy ghoy. Búl jayynda biz de, basqalar da jazdy, el tez qúlaqtandy.

Bir kýni bas redaktorymyz Rashid qazy redaksiyagha kelgen hattardyng әldebireui jayynda bólmesinde otyrghan barshamyzgha quana aitty da, joghary kóterip kórsetip, ishinde jazylghandardy sýisine oqyp berdi.

Dumadaghy u-shu qúlaghyna jetisimen Ghabdolla Toqay atty albyrt jas aqyn «Ketpeymiz!» degen óleng jazypty. Tekeden eken. Men búrnaghy jyl sonynda sonda bolyp, qazaq partiyasy sezine qatysyp qaytqanmyn. Qaladaghy kózi ashyq azamattar týgel jinalghan sol basqosuda ol boldy ma, joq pa, qaydam. Bolghan shyghar. Tez bauyrlasyp ketken Jansha dosym meni talay kisimen tanystyryp edi, bәlkim solardyng ishinde ony da kórgen shygharmyn, biraq men ony, әiteuir, kózime dәl elestete almadym. Qalay bolghanda da, sózi jýrekke jyly tiydi.

Ol halyq ókildigi jinalysynda júrtty alalaudy kәsip qylghan, músylmandardy Týrkiyagha ketirgisi kelgen qarajýzdikshilerge, olardyng kósemi Purishkevich pen onyng sybaylastaryna: «Senderge jaqsy kórinse, sonda ózdering bara qoyyndar, myrzalar!» – dep sergek jauap beripti. Al «biz osynda tudyq, osynda óstik, osynda ólemiz. Orys jerine ainalghan atamekenimizge bizdi taghdyrdyng ózi baylaghan» degen tújyrymyn jyr tilimen әdemi jetkizipti.

Sony tyndaghanda, keremet riza boldyq. Bәrimizdi  óz jerimizde, óz elimizde ógey qylghan «qara jýzdik» imansyzdaryna poeziya sózderimen berilgen osynsha útymdy jauap gazetke shyqqanda alys-jaqyn barshany razy etti. Ony týsiner purishkevichter bar deymisin.   Olar kózqarasynan ainyghan, joq, biraq olardyng sonday ersi de qaterli pighyly bizdi yntymaqqa shaqyra týsti.

Degenmen, pikir aluandyghy saqtalyp túr.

Bizge baspa isindegi bedeldi sóz aitatyn alqa mýsheleri syndy qabyldaytyn aghalarymyz Rashid qazi, Iliyas әpendi, Sәlimgerey súltan qorytqan oilar ýlgi bolatyn. Biz últtyq shet aimaqtardyng jergilikti basqaru organdarynda, sottyng tómengi buyndarynda is óz  tilinde boluyn, әr jerdegi týrki júrttary ishinde týsinikti óz tilderinde júmys isteuin qalaytynbyz. Ýkimet sotyn jappay kirgize bermey, el arasynda bedeli zor halyq sottaryn saqtap qaludy tabandylyqpen qoldaytynbyz. Búl orayda deputattardyng ózgeshe payymdauy bizge asa estilmeytin sekildi edi. Negizgi fraksiyadaghylar da, enbek toby men kadetter qataryndaghylar da – bәri  bir auyzdy kórinetin.

Áytse de, kýdiktenetinder bar eken. Ásirese agrarlyq mәselede әrqily kózqaras bary bayqaldy. Kóbi pomeshikter jerin әdil aqysyn tólep satyp alu jaghynda. Tura kadetter tәrizdi oilaydy. Al enbek tobyndaghylar tәrkileu baghytyn ústandy. Osy rette fraksiya ishindegi basqosularda aitys tuyp jýrdi, birli jarym pikir plenarlyq mәjiliste de aitylyp qaldy.

Ásirese, mektep dauynyng ertesinde bolmaq talqylau bizding airyqsha kýtken sәtimiz edi. Onda deputat Qarataev sóilemek bolatyn.

 

***

Qatty u-shu tughyza túryp, týrki-músylman deputattary mektep salasyndaghy baghdarlamasyn bekem mәlim etti. Endi  jariya etilgen mýddening zanda kórinis tabuy ýshin kýresu qajet. Aldaghy uaqyttarda, zang jobasyn komissiyada qaraghan kezde, sóitip joba mәtinimen tikeley júmys istegende, baghdarlamalyq maqsatty bayandy etu joldaryn oilau lәzim.

Bizding dosymyz Slava búl orayda  bizben bir pikirde-tin. Ol músylman deputattardyng óz kózqarastaryn Duma minbesinen tanytularyna biz tәrizdi sýiinip te, jәne olar sóilegen kezde jekelegen qarajýzdikshilerding shabalanuyna kýiinip te jýretin. Erteng agrarlyq mәseleni talqylau jalghasady degende, ol Jasaygha qarap:

– Bilesing be, belgili bir kýshter erteng senderding deputattaryndy minbege shyghartpaugha tyrysa ma deymin, – dep qaldy.

– Belgili  bir kýshter... – Jasay qabaghyn tyrjitty. – Mahmudov, Hasanov, Maqsudovtar olardyng qytyghyna әbden tiydi demekpisin?

– Meninshe, ýstinen týstin. Olargha óz túqymdary men ishterindegi jәne batystaghy dindesteri tóndirgen qater de bastan asyp jatyr, jetpegeni – músylmandardyng bas kóteruleri edi...

Slava «músylmandardyng bas kóteruleri» haqynda týsinik bere ketti. Olar agrarlyq komissiyadaghy jaryssózderde olar tym belsenip kózge týsken kórinedi. Bir kirgiyz-deputat qayta-qayta, tipti, ýkimet aldyna mәsele qoyyp jýr eken. Ol ýkimetting qonys audarudy qaraghan әldebir otyrysyna da qatysyp, kóp narazylyq aitypty desedi. Biylikting týrli buynyna kirgiz jer-suy jayynda   deputattyq súrau salugha da sol úitqy boluda – mine sondyqtan da osynyng bәrin endi Duma minberinen duyldatugha jol beruge bolmaydy degen úigharym bar tәrizdi. Búlar Slavagha ózining eng senimdi aqparat kózderinen mәlim...

– Bilemin, kirgiyz-deputat degening – súltan Qarataev qoy, – Jasay kýrsindi, – oghan kadetter jer-su jayyndaghy partiyalyq baghdarlamasy ýshin byltyrdan beri tisterin qayrap jýr. Qarajýzdikshilermen júldyzy qarsy keletini eki bastan týsinikti.  Degenmen  biz ony sóz alar dep ýmittenemiz. Músylman fraksiyasyn bylay qoyghanda, onyng tilektesteri solshyldar arasynda da kóp.

Slava basyn shayqady.

– Suasty aghystaryn bilmey túrsyn, dosym menin.

Ol ózining bir bedeldi kadetting pikirin estigenin aitty.  Onyng bedeldi kadeti oy oramymen qarajýzdikshiden de asyp týsipti. Jabayy  kirgiz ókiline Duma minberinen sóz beruge ýzildi-kesildi qarsy eken.  Sonau kóshpendilerdi orys parlamenti tórine shygharmaq týgil, oghan salsan, bayaghy qanysher Shynghys hannyng jabayy túqymdary retinde, mýldem kózderin joy kerek depti. Onyng payymdauysha, Amerikada jana dýnie esigin ashqandar qyzyl tәndilerge qanday kózqaras tanytsa, orys memleketining irgesin keneytushiler de jalpaq dalany jaylaghan jabayylargha tap sonday kózben qaraugha tiyis...

– Yaghni, týzde quyp jýrip, ang aulaghanday, atyp tastap kete beru kerek, – dep mysqyldady Jasay. – Olar solay etip te jýr, dosym menin. Imperiya Dumasy sol bassyzdyqty toqtatatyn bolugha kerek. Jәne ony isteytinder, shynymdy aitsam, músylman-deputattar emes, tek sosial-demokrattar.

Mening agha-dosym Jasaydyng býiregi sosial-demokratiyalyq partiyagha airyqsha búratyny maghan kópten belgili.  Ýkimetke petisiya әzirlengen Qoyandy jәrmenkesi kezinde onyng biylikti sastyrghan uytty  sózderi әli qúlaghymda sayrap túr, óte shetin payymdary byltyrdan beri Duma minberinen sóilegen sosial-demokrattardy estigen sayyn esime týsedi. Slava da, men de onyng Djaparidze, Seretely sekildi solaqay deputattarmen bas qosqan toptar arasyna jii baratynyn da biletinbiz.

Onyn, tipti, Birinshi Dumagha deyin-aq sosial-demokrattardyng bolishevik dep atalatyn qanatyna qúlaghany, solar tәrizdi shetin oilap, parlamenttik kýreske senbeushilikpen qaraghany, ózi sekildi solaqay joldastarymen birlesip,  bizding músylman qayratkerlerin Tómengi Novgorodtaghy alghashqy sezde qatty synaghany da kóz aldymda.

Osy rette onyng deputat Qarataevqa solshyldar arasynda tilektestikpen qaraytyndar mol deuinde mәn barlyghy dausyz-dy. Jalpy, bizding búl súltan aghamyz ótken ghasyrdyng songhy onjyldyghynda Kutaisy jaghynda zang qyzmetin atqarghan, kóptegen gruzin knyaziderimen jaqyn aralas-qúralas bolghan, pikirleri jarasqan, baylanystary әli ýzilmegen kisi. Kerek desen, ol gruzinder arasynda qyzmette jýrgen jyldarynda býgingi deputat Sereteliyding ózi týgil, onyng әkesin – aqyn Georgiy Sereteliydi de jaqyn bilgen kórinedi.

Mening kónilimdi Slava bireulerden estidim dep aitqan – qazaqtardy «Shynghys hannyng qanysher jabayy ordalarynyng túqymdary» degen anyqtama kýpti qylyp túr edi, bir kezde әngime jәilap sol taqyrypqa oiysty. Oghan qyzba Jasaymen birge, salqynqandy Múhamedjan qosyldy. Slava olardy auzyn ashyp tyndady. Men ýshin de mýldem janalyghy kóp әngimeler edi. Bәrin ait ta, birin ait, әngimening toqeteri – býgingi Resey imperiyasynyng qúzyryna qaratylghan el-júrtqa ýkimet kórsetip otyrghan ruhany da, ekonomikalyq ta zorlyq-zombylyq bayaghy zamanghy Shynghys han imperiyasynyng aldyna qoygha maqsatynan әldeqayda zúlym da qaterli dәrejede jýzege asyruly degen tújyrymgha tireletin.

– Shynghys hannyng balalary batysqa Baltyqqa deyin terendep, Úlygh Úlys qúrdy, ony Altyn Orda dep atady. Orystar olardyng qolastyndaghy bodan júrttyng biri boldy. Biraq, bodan júrt degen aty ghana, onyng ruhany da, ekonomikalyq túrghydan da damy beruine shek qoyylghan joq. Altyn Orda onyng dinine tiymedi, orys  shirkeulerine tyiym salghan joq. Qyz alysyp, qyz berisip, ómir sýrip jatty.

Múhamedjan Aleksandr Nevskiyden bastap, Jauyz Ivan* tónireginen, Boris Godunov dәuirinen qyzyq mysaldar aitty. Sosyn qaytadan payymynyn  negizgi jelisine oraldy.

 

*Ivan Groznyi.

 

– Sóitip, orys knyaziderimen qúdandal-jekjat bop ketken zamanda, bahadýr han Batudyng kezinde-aq, әsirese onyng izbasarlary biylegen bertingi zamanda, kýmbirlegen qonyraular ýni orys jerinde qaptay týsti. Úlygh Úlys húkimeti orys knyazidikterining ekonomikasyn tejegen joq, olardyng pútqa tabynghan zamannan tez alystap, bir qúdaygha ilanuyna, biriguine septesti, bailaryna esh qarsylyghy bolmady. Bar  mәsele – Altyn Ordagha tәueldiligin úmytpauynda, yaghny salyghyn uaqtyly tólep túrsa bolghany dep eseptedi.  Al keyinirek úiysqan Orys imperiyasy is jýzinde Shynghys imperiyasynyng el basqarudaghy, әsker basqarudaghy kýlli tiyimdi de jaqsy dәstýrin  qabyl ala otyryp,  qúzyryna qaratqan el-júrtqa mýldem basqasha kózqaras tanytyp keledi...

– Demek, qarajýzdikshilder shyn tegin bilmeytin, alghys seziminen ada adamdar, – dep týidi Jasay. – Olardy tek imperiyanyng sory dep bilu kerek.

– Alayda imperiya ýkimeti olay oilamaydy bilem, – dedi Slava. – Qayta, biletinderding aituynsha, olardy qily búzaqylyq әreketke aidap salyp otyrady.

Sol angharym ras pa, joq pa, imperiya qúzyryna qaratylghan kýlli bóten tekti júrttargha ýkimetting jasap jýrgen qanday jaqsylyghy bar, jospary qanday, búl bir kóp oilantatyn mәsele edi.

 

***

Men agrarlyq mәsele boyynsha on altynshy mamyrda jaryssóz qayta jandanady degen habardan keyin osy jayynda kóp oilandym. Joldastarymnyng әlgindey súhbaty otqa may qúya týskendey boldy. Jadymdaghy jәitterdi syny kózben sholdym. Duma minberinen aitylghan key manyzdy sózderdi osy býgingi aghartu jayly jaryssózden keyin taghy eske týsirdim.

Birneshe kýnge sozylghan oqu isin talqylaudan keyin, jer-sudy paydalanu jayyndaghy jaryssózdi jalghastyru Memlekettik Duma mәjilisining 16 mamyrdaghy kýn tәrtibine engizildi. Baqytjan Qarataev súltangha sóz osy   otyrysta tiydi.

Búl kýni Ekinshi Duma ózining 39-otyrysyn ótkizgen edi. Duma sol kýni plenarlyq mәjilisining júmysyn týsten keyin, saghat eki jarymdarda bastaghan. Sodan parlament ýzilissiz ýsh jarym saghat boyy  kenes qúrdy. Baqytjan súltangha kezek keshki saghat bes-jarymdar shamasynda tiydi. Onyng sózi jer mәselesinde bizding qayratkerlerding ayausyz kýresetinin tanytyp, sheshenning ózining júldyzyn dau-damaysyz jarqyratty. Súltan ýkimetting ozbyrlyghyn jana qyrynan әshkereledi.

Biraq onyng sózining mәtinin keltirerden búryn, men oghan deyin sóilengen birer sózge toqtala ketsem dep otyrmyn. Nege olay etpegimdi, solarmen tanysqanda, ózderiniz de úghasyzdar.

 

***

Búdan eki aidan astam uaqyt búryn, altynshy nauryzda, ýkimet basy Stolypin Dumagha alghash kelgeninde:

– Monarhtyng erik-jigerimen jasalyp otyrghan ózgerister bizding otanymyzdy qúqyqtyq memleketke ainaldyrugha tiyis, – degen-di.

Búl mәlimdeme óte әserli estildi.

Petr Arkadievich Stolypin ózi basqaryp otyrghan ýkimetting osy orayda basshylyqqa alatyn negizgi shamshyraq ispetti oiyn ayan etti.  Songhy uaqytta jasalyp jatqan reformalardyng bәrinen jana qúqyqtyq qatynastar tuyndaytynyn әngimeledi.  Sol jana qúqyqtyq qatynastar baghyty kórinis tabatynday erejelerdi jasau ýkimet tarapynan basty maqsat etiletinin aitty.

Shynymdy aitsam, búl qaghidanyng mәn-jayyn da, onyng neni dittegenin de  men estigen sәtte dәl úgha qoymaghanmyn-dy. Keyinirek, eresek kisilerding talqylaularyn tyndap, ýkimet basynyng sózin gazetten qayta oqyghanda, onyng negizgi shamshyraq ispetti oiyn –jasalmaq zandardyng tirshilikte bekem ornyghuy turaly aityp otyrghanyn az-azdap týsingendey boldym.

Premier Stolypin jazylghan zandardyng azakmattar aldyndaghy  mindetterdi dәl aiqyndap beretinine kýmәn keltirdi. Ol:

– Jazylghan zandar orys memleketinin  bodandarynyng qúqtaryn qorghamaydy, – degende, men tipti qayran qaldym.

IYә, ol zandar qúqyq qorghaydy dep aitugha bolmaydy dedi. Sosyn nege olay oilaytynyn týsindirdi.

– Óitkeni, – dedi ol, – zandar jekelegen adamdardyng týsindiruleri men ony oryndaugha tiyis kópshilikting sonday týsindirulerden keyin qúbylyp ketetin erik-jigerine tәueldi bolyp túr.

Halyq zandy «terte tәrizdi» deydi ghoy, Stolypin sol mәteldi eske saldy. Ony ózim de talay estigem, terteni qalay búrsang – arba solay qaray dóngelenip jýre beredi emes pe, zan  da sonday, kýshtining baghyttaghan jaghyn ghana qorghaydy deytin. Bas ministr sol úghymdy ózgertu kerek ekenin aitty. Zang әdil, qatal, tura, búrmalaugha kónbeytin bolugha kerek. Ýkimet solay oilaydy. Sondyqtan zandy teris niyettilerding búrmalap týsindirme jasauyna jol berilmeuge tiyis, bar jaghdayda da әdil,  qatal, tura zang ýstem bolugha kerek dep sanaydy. Ol búl oilaryn sonshalyqty senimdi, salmaqty, sabyrly  ýnmen bayan qyldy da, týigen týiinin mynanday sózdermen ayan etti:

– Rossiyanyng janadan qúrylyp jatqan memlekettik  ómirine bekem ústyn jasaytyn zandar kerek. Mine, sondyqtan da, Ýkimet Memlekettik Duma men Memlekettik Kenesting qarauyna sonday zang jobalaryn tizbektep túryp úsynbaq.

Sosyn ol halyqtyng jekelegen toptarynyng teng qúqyqtylyghyna aparugha tiyis zandargha toqtalmaytynyn aitty. Diny senim erkindigin qamtamasyz etuge tiyis zang jóninde de eshtene demeytinin eskertti. Sebebi olardyng qajettigi aiqyn, eshqanday qosymsha týsindirme berudi talap etpeydi, – ol osylay oilaydy. Sondyqtan da uaqyt ótkizbey, qazirgi sәtke deyin ýkimet tótenshe retpen ómirge engizgen zandar jayynda Dumagha týsinik berudi paryzy sanaytynyn ayan etti.  Óitkeni olary sharualar túrmysyn jaghdaylastyrugha qatysty eken.

Sol oraydaghy aitpaghyn saltanatty maqammen:

– Patshanyng әldeneshe ret bodandarynyng jaghdayyn jaqsartugha baylanysty bildirgen yqylasyn oryndaudy keyinge qaldyru mýmkin emes bolghandyqtan jәne jer-su mәselesindegi jaysyzdyqtan qinalghan sharualardyng tabandy týrde qaytalap aitqan tilegin   eskerusiz qaldyru mýmkin  bolmaghandyqtan, – dep qúlpyrta bastady da, sonysynan bir kem emes әserli sózdermen әrmen qaray sabaqtady. – Rossiya halqynyng eng kóp bóligining ómirin mýldem búzyludan saqtaytynday, irip-shiruding aldyn alatynday sharalardy ómirge shúghyl týrde, esh ayaldamastan engizu jayynda ýkimet ózine mindetteme aldy.

Zal tym-tyrys tyndap otyr. Premier әr sózin salmaqtay sóiledi. Jaqsy sózder aitty.

–   Sebebi sharualargha olardyng múqtajdyqtarynan zandy jolmen qútylu retin kórsetu – ýkimetting mindeti bolyp tabylady, – dedi ol. – Osy mindetin atqaru arqyly ýkimet zorlyq-zombylyqtyn, búzaqylyq jasau men týrli tәrtipsizdikterding oryn aluyna jol bermeuge bel baylap otyr.

Sodan song sharualardy múqtajdyqtarynan qútyldyru ýshin  ýkimetting olargha memleket jerlerin beru jóninde zang shygharghanyn aitty.  Al Úly Mәrtebeli Patsha bolsa, oghan qosymsha, sharua iygiligin oilap, onyng dәuletin arttyru maqsatynda, udeldik jәne kabiynettik jerlerdi de  sharualargha beru jayynda әmir etipti.  Al Stolypin basqaryp otyrghan Patshanyng ýkimeti Úly Mәrtebelining tilegin jerge tastamaq emes. Ýkimet Patsha erkine say, jerdi sharualardyng emin-erkin satyp alu mýmkindigin arttyru ýshin, Sharua Banki jarghysyna ózgerister engizipti.

Ol da eshtene emes. Ýkimet sharualardyng obshinalardan shyghu mýmkindigin qamtamasyz etu orayynda, olardyng jeke qojalyq qúru jәne hutorlyq iyelikke kóshu mýmkindikterin jenildetetin zang shygharypty. Adam erkindigi, bostandyghy, adamnyng enbegining azattyghy syndy týsiniktermen qabyspaytyn qylyq – jeke túlghany qúryqtau ekeni belgili. Ýkimet tóraghasynyng aituynsha, mine, sol әdet joyylady, yaghny sharuany obshinagha kýshtep bekitu tәrtibi kelmeske ketedi. Ony qamtamasyz etu ýshin, arnayy zandar oilastyryp otyr, olardyng bәri ýkimet tarapynan Memlekettik Duma men Memlekettik Kenesting qarauyna úsynylady.

Osynday habarlamasynan keyin Stolypin ýkimetting óz paryzyn sezinetinin aitty: Rossiyanyng tarihy amanatyn saqtau kerektigin, el ishinde tәrtip pen tynyshtyq ornatu qajet ekenin ýkimet biledi.

– Úly Mәrtebelining ýkimeti tabandy jәne taza orystyq ýkimet bolugha tiyis, solay bolady da, – dep ayaqtady ol Dumagha túnghysh bas súqqandaghy sózin.

Onyng «Úly Mәrtebelining ýkimeti taza orystyq ýkimet bolugha tiyis» degen úigharymy kýni keshe qúlaqqa týrpidey tiygen qarajýzdikshilder niyetimen qabysyp jatty. Búl úigharymdy  talaylar titirkene tyndady-au deymin. Óitkeni Reseydi óz elim deuding astarynda ýkimetting de tek «taza orystyq ýkimet» emes, barshagha ortaq ýkimet boluyn tileu jatyr ghoy...

Premierge ong qanat du qol shapalaqtap qúrmet kórsetti. Al ortanghy jәne sol jaqtaghy deputattar tym-tyrys otyrdy. Esesine olar minberge shyqqanda, jarq-júrq ot shashyp, qahar tóge sóiledi.

Stolypindi synaghan sózder ishinen Kutaisy deputaty Irakliy Sereteliyding aitqandaryn keltirsem jeter. Seretely otyzdan endi asqan jigit.  Sibirde aidauda bolyp ýlgeripti, revolusiya dýmpuimen  oralghan son, Memdumagha saylanghangha deyin óz elinde jurnal shygharyp túrypty.  Jasaydyng aituynsha, Qarataev gruzinder arasynda tergeushilik qyzmette bolghanynda ony da, onyng әkesin de bilgen tәrizdi. Jalpy, jogharyda aitqanymday, gruzin halyq ókilderining súltangha jaqsy ýiirilip jýrgenin ózim de angharatynmyn.

– Halyq ókili azamattar! – dep bastady ol sózin, – Dumany quyp jibergen ýkimettin, әskeriy-dala sottaryn qúrghan ýkimetting býgin Dumada túnghysh ret kórinui jinalystyng basym kópshiligi tarapynan janazada túrghanday ýnsizdikpen qarsylandy. Búl jәit talaydy tanghaldyrar. Alayda tura osy ýnsizdik arqyly bizding qarsylyghymyzdyng kýlli kýsh-quaty kórindi. Bizding ashu-yzamyzdyng tereng túnghiyghy kórinis tapty.

Zildi sózdi júrt demin ishine ala tyndap otyr. Sereteliyding týiip-týiip, ýstemelete  aitqandary әldekimning shekesine toqpaqtap shege qaqqanday, bireulerdi titirkentip, shoshytyp jatyr edi.

– Óitkeni eldi týgelimen soghys jaghdayy shynjyrymen búghaulaghan, últtar men úlystardyng tandauly úldaryn týrmelerge tyqqan, el-júrtty әbden kedeylendirgen, jútatqan, ashyqqandargha arnap bólingen tiyn-tebendi ysyrap qylghan ýkimetke degen halyqtyng shynayy kózqarasyn aishyqtap jetkize alatyn basqa tәsil joq, – dep kýrkiredi sheshen. – Býgin bizding kóz aldymyzda minbege shyqqan ýkimetting auzymen – eski krepostnoylyq Rossiya ýkimeti sóiledi!

Ol alghashqy Dumany quudyng sipatyna oraldy. Odan keyin ýkimetting jana Duma shaqyrylghangha deyingi isteri men býgin jariya etken eng songhy resmy mәlimdemesi ne kórsetedi degenge toqtaldy. Múnyng – biylikten airylghysy kelmeytin ministrler kenesining shyn kelbeti men tabighatyn barshamyzgha aiqyn ashyp kórsetetinin әngimeledi.

– Ýkimetting әlgindegi mәlimdemesi men búghan deyingi әreketteri tipti  soqyrlardyng da kózin ashty,  – dep tóndire týsti deputat Sereteli, – samoderjaviyelik ýkimetting milliondaghan ýlessiz sharualar esebinen shalqyp jýrgen  pomeshiyk-krepostnik tobymen ýzilmes baylanysta ekenin әrkim týsindi.

Keybireuler ony búdan әri de tynysh tynday beruge shydamaghan bolu kerek, aqyry, ong jaqtan ashuly aiqaylar shyqty:

– Ótirik! – dep ýsteldi qoyyp qaldy biri.

– Joghal! Týs minbeden! – dep dauryqty ekinshileri.

– Jalghan! Jala! Ket!

Búl aiqaylargha zal sol qanattan, sheshen sózine razylyq bildirgen du qol shapalaqtaumen jauap berdi. Múrty qayqayghan Golovin tóragha ýstelinen basyn aibarlana kóterip, ainala qarady. Sosyn qonyrauyn shyldyr etkizdi de:

– Myrzalar, men sizderge mynany eskertudi paryzym dep bilemin, – dedi, – esterinizde bolsyn, sheshendi tek qana men toqtata alamyn,   jadtarynyzda ústanyzdar – sheshendi toqtatugha tek Duma tóraghasy ghana qaqyly.

Taghy da ong qanattan narazy aiqay, sol qanattan razy qol soghu oryn aldy. Duma tóraghasy Golovin bayyppen eskertpesin sabaqtady:

– Sheshenning sózinen ony toqtatugha ilik bolarlyq eshtene tauyp túrghan joqpyn, múny ashyq mәlimdeudi boryshym dep bilem. Tәrtip saqtaularynyzdy súraymyn. Kezeksiz sóilemegenderiniz jón. Jalghastyra beriniz, deputat myrza.

Seretely qaba saqalyn sipap, tereng tynys aldy.

– Osynda ong jaqta otyrghan halyq ókili myrzalar qúddy menen jalghan sóz shyqqanday, әldeqanday ótirik turaly aiqaylady. Esterinizde bolar, birinshi Dumany ýkimet ne ýshin tarqatyp jibergen edi? Ol Dumany jer-su mәselesine bola qudy! Birinshi  Duma jerdi mәjbýr etu jolymen bólip alu jayynda mәsele qoyghan kezde, ýkimet basa-kóktep, pomeshikterding mýddesin qorghap shygha keldi. Búl mәselede ýkimet qobaljudy, tolqudy bilgen joq. Sosyn, dumaaralyq kezende, yaghny ózining elde eshbir baqylausyz qojayyndyq jasaghan kezeninde, ol birinshi kezekte tikeley krepostniyk-pomeshikterding mýddesin qorghaumen shúghyldandy.

Ong qanat tisin shyqyrlatty. Sol qanat yntygha qúlaq týrdi.

– Aytynyzdarshy, jerdi sharualargha bólip beru talabyna, feodaldyq jer iyelenushilikting búghauynda túnshyqqan kýlli jana Rossiya qoyyp otyrghan talapqa ýkimet qalay qarady? Teris qarady! Ol búl oryndy talapqa – jerdi satugha shygharatyny jónindegi sheshimderimen jauap berdi!

– Myqty! – dep sybyr etti Jasay.

Ýkimet onsyz da jútaghan enbekshi halyqty Sharua Banki arqyly janasha qanaugha jol ashty! Sóitip, sharualardy songhy tiynyna deyin taqyrlaugha – jerdi eki ese qymbatqa satugha kelisetin pomeshikterding qaltasyna bar aqshasyn qúnggha mәjbýr etude. Ýkimetting jobasyn úgha qoyyp, baghany kýrt ósirgen jer iyeleri men qazyna jerlerin satumen shúghyldanushylar onsyz da jarymay otyrghan enbekshi júrtty odan sayyn qanay týsude. Bilip  qoyynyzdar múny, halyq ókili azamattar!

Jasay razy. Alaqanyn ysqylap, Slavanyng iyghynan qaqty.

– Endi, mine, qarjy-qarajat túrghysynan tolyghymen kýireu aldyna tirelgen ýkimet osy Dumany shaqyrugha mәjbýr boldy. Jәne qanday oimen desenizshi! Resmy baspasóz betinen oqyghan bolarsyzdar, onda bylay dep jazylyp jýr: Memlekettik Duma ózining jer mәselesine baylanysty ústanatyn baghytymen bet-perdesin anyq kórsetedi, el  iygiligi ýshin júmys istegisi kele me, joq pa, niyetteri tez-aq bayqalatyn bolady. Mine, osylay dep jazyp jýr. Al osy jazbalardy ózimizge týsinikti tilge audarar bolsaq, ókimetting múnysy bylay degeni: «Eger Duma biz úsynghan zang jobalaryn qabyldamaytyn bolsa, onda biz qaytadan mәseleni belden basamyz». Yaghny – «Dumany qaytadan quyp jiberemiz!» Mine, býgin ýkimet jer jónindegi zandaryn Dumanyng qarauyna beruge ynta bildirgenin aityp túr. Demek, әlgi aldyn ala qorqytu rasqa ainalyp túr. Ol, әsheyin, mezgilinen birshama búrynyraq jariya bop, syrtqa eriksiz jaryp shyqty degen sóz.

Sol jaqtan qol soghyldy.

– Krepostniyk-pomeshikter ýkimeti ýshin agrarlyq sayasat – eng basty, eng manyzdy mәsele. Ýkimetting kýlli dumaaralyq júmysynyng ózi krepostnikter burokratiyasynyng tarihy damudy toqtatugha tyrysqan jandәrmen әreketi bolyp tabylady. Myrzalar, esterinizde bolsyn, kýlli Rossiyany ezu men qanaugha negizdelgen tәrtip tarihy damu ýderisi tarapynan birjolata aiyptaldy jәne tarihy damu ýderisi ol tәrtipke qatal ýkimin aitty.

Taghy da sol qanattan sýisinis nyshandary sezildi. Jasay da jaynap otyr. Slava jaghyn tayanyp, oilana tyndauda.

– Al ýkimet ómirden әldeqashan artta qalghan reforma qiqymdaryn bezbendep, bizge manyzdy keskinmen úsynu arqyly halyqty taghy da aldaghysy keledi, – dep әshkereleu sózin tópep jatyr sheshen. –  Búryn-sondy bolmaghan repressiyalyq sharalar  jýrgizu arqyly – ýkimet eldegi úshqyn atqan tirshilik belgilerin mýldem joyghysy keledi. Ol enbekting kapitalmen kýresine aralasuda. Búl  rette de óz ekonomikalyq mýddesin qorghaghan júmysshylardy qatang jazalaumen shúghyldanyp jýr. Ol jýzdegen júmysshylardy kóshege laqtyryp tastap jatqan lokauttardy* ózi úiymdastyruda.

 

*júmysshylar qoyghan talaptardy oryndamau maqsatymen kapitalisterding óz kәsiporyndaryn jauyp tastauy.

 

– Ras! – dep gýr ete týsti әldekim.

– Ýkimet  júmyssyz qalghan júmysshylar men ashyqqan sharualar ýshin qoghamdyq kómek úiymdastyru isine tyiym saluda. Ol osy orayda dabyl kóterip jýrgen baspasózdi, sayasy odaqtar men jinalystardy  qatang da qatygezdikpen qudalauda. Kisi óltirusiz, býldiru, qausatusyz, ekzekusiyasyz* bir kýn de ótpeydi! Jәne bәrining artynda ýkimet túr!

 

*búl jerde – tәnge jaraqat týsirip jazalau maghynasynda.

 

Sol qanattan razy kýrsinis estildi. Seretely toqtar emes.

– Narazy túrghyndardy terror jasau yqtimaldyghymen qorqytu maqsatynda – ýkimet Rossiyanyng ýshten eki bóligine soghys jaghdayyn jariyalaghan, – dep aiyptay týsti ol biylikti. – Ýkimet  Rossiyany general-gubernatorlardyng baqylausyz biylik jýrgizip, ozbyrlyq jasauyna laqtyryp tastady. Ol alyp Rossiya guberniyalaryn birine biri tәuelsiz satrapiyalar* qataryna ainaldyrdy. Tәjiriybeli oiran salushylardyng basshylyghymen, aldyn ala belgilenip qoyylghan arandatushylardyng belgi beruimen, týk jazyghy joq qalyng búqara túratyn tútas mahallalardy oq astyna alyp jappay atqylaudy ýkimet úiymdastyryp jýr.

 

*búl jerde – qatygez, ozbyr, esirik әkim basqaratyn aimaq maghynasynda.

 

Onshyldar aqyry tars jaryldy. Bireuleri ayaghymen edendi soqty.

– Jalghan!

–  Ótirik! – dep birnesheui qosyla aiqaylasty.

Ong qanattan shyqqan búl dauystardy sol jaqtan olargha qarsy du ete týsken qolshapalaq kómip ketti. Duma tóraghasy qatang keskinmen qonyrauyn qayta-qayta shyldyratty. Tamaghyn kenep, әldeneshe ret:

– Tәrtip búzbaudy súraymyn, – dedi.– Deputat myrzalar, tynysh!

Qarajýzdikshiler arasynan bireu kóterildi. Kishiynevtik  deputat Krushevan eken. Ol  qyzynyp:

– Eger sóz sóileu jeke basty masqaralap qorlaugha tireler bolsa, onda bizding qolymyzdan keletini… – dey bergende, Duma tóraghasy  Golovin shydamsyzdana:

– Toqtanyz, – dep zirk etti, – múnda birde-bir jeke adam auyzgha alynghan joq.

Seretely zalgha qarady:

– Jalghan deysizder ghoy. – Súq sausaghyn kókke kóterdi. – Tym bolmasa deputat Gersenshteyndi óltirgenderdi eske týsirsenizdershi. Fin biylik oryndarynyng kisi óltirushilerdi atyn atap, týsin týstep, jazalaudy talap etkenine qaramastan, olar әli kýngi aman-esen el ishinde shalqyp jýrip jatyr ghoy. Solar erteng taghy bir qylmysqa aidap salynar dep oilamaysyzdar ma?

Esime ótken jaz sart ete týsti. Slava tanerteng poyyzdan týsken ózining Mәskeulik bir әriptesi әkelgen habardy ayan etti.

Pervoprestolinyida  qaulap túrghan ósek boyynsha, keshe ghana deputat Gersenshteyn opat bopty. Birinshi Dumada ýkimetting jer sayasatyn tas-talqanyn shyghara synaghan halyq qalaulysyn bireuler jazym etipti. Alayda kóp úzamay-aq onyng beker ekeni belgili boldy.  Deputat  Gersenshteyn din-aman, Duma tarqatylghan kýnnen beri әielimen birge Teriokiyde demalyp jatyr.

Biraq biz búl janalyqty sanamyzgha sinirip ýlgergen joqpyz, janylyspasam, sol kýni keshke qaraly jana habar jetti. Poyyzdan sekirip týsken engezerdey әldebireu meymanhana aldynda әielin ertip tynyghyp jýrgen deputatty tapanshasyn keudesine tirep túryp atyp salypty da, qashyp  ketipti. Slava mәskeulik joldasynan tragediyanyng aldyn ala, bolmay túryp boldy dep estigenin jәne qandy oqighanyn  is jýzinde Mәskeude taraghan ósekting ertenine ghana oryn aluyn saraptay kele:

– Qarajýzdikshiler ýkimetting qúpiya polisiyasymen auyz jalasqan, dau joq, – dep qorytqan bolatyn.

Qazirgi Sereteliyding biyik minbeden aiiyp túrghany da soghan sayady.

Ong qanattan bireu yzbarlana aiqay saldy:

– Sizderding shyntaqtarynyzgha deyin qangha malynghan.

Seretely saspay, qolyn minberding jaqtauyna qoyyp túryp, bar dauyspen:

– Kimning qoly qangha boyauly ekenin biz jaqsy bilemiz, – dep ile jauap qatty.

Ong jaq shulap qoya berdi. Sol jaq pen orta tús qol soghyp jatyr. Tóragha mәjilisti tәrtipke shaqyruda.

– Tәrtip saqtaularynyzdy súraymyn, Memlekettik Duma mýshesi myrzalar! Tynyshtalynyzdyr! Sheshenning sózin bólmeulerinizdi ótinemin, myrzalar!

Ong jaqtan juan dauysty bireu:

– Sheshendi toqtatu kerek!  Al siz bizdi toqtatasyz, – dep gýjildedi.

Golovin qonyrauyn ýstin-ýstin shyldyratyp, qatal ýnmen ótinishin qaytalady:

– Tәrtip búzbaudy ótinem! Sheshennin  sózin ýzbeudi súraymyn!

Jaltyr bas, qalyng saqaldy deputat Purishkevich ornynan atyp túrdy da, kózi alaq-júlaq etip:

– Tóragha myrza, múnda shydap otyru mýmkin emes, – dep aiqay saldy, – jalaly sózderdi búdan әri tyndau mýmkin emes.

Ony qasyndaghy serigi qostady:

– IYә, ahual  sonday! Sheshendi toqtatynyz, tóragha myrza!

Zal ishi shugha toldy. Tynyshtyq ornatu onaygha týspedi. Tóraghanyng sabyrly da tabandy týrde talap etuimen deputattar әreng degende tiyshtalghanday bolghanda baryp qana, Seretely sózin jalghastyrdy.

– Mine endi barshagha ayan, – dedi ol zaldaghy әriptesterin minbeden týksie sholyp, – eski Rossiyany qorghau isi, pomeshikterding artyqshylyqtaryn qorghau isi tek qana jaldamaly qausatqyshtardyng kómegimen, tek qana jalang zorlyq-zombylyq arqyly jýzege asuy yqtimal. Biraq múnday әreketke ýmit artqan ýkimet, әriyne, tarihy damudyng quatty  tegeurinine tótep bere almaydy. Ony qalauynsha  iygerui, óz degenine jýrgize aluy әste mýmkin emes.

– Ótirik! – dedi jiyrengen ýnmen ong qanattaghy oryndyqtarda otyrghan top ishinen bir deputat.

Taghy da Purishkevich pe dep qaldym. Nemese sonyng qasyndaghy bir pikirlesi.

– Aqiqat! – dep, minbedegi deputat ony birden toytardy.  – Býgin ýkimet osy jerden júrtty tynyshtandyru jóninde jәne el ishinde tәrtip ornatu jayynda әngimeledi. Biraq ol ózining tek qana jazalaudy kózdeytin is-sharalarymen el ishindegi týsiniksiz jaghdaydy odan әri órshitti ghoy oilaymyn.  Ýkimet  ózining olaq isimen halyq narazylyghyn odan әrmen kýsheytti.

Nege ekenin, onshyldar búl joly tym-tyrys. Seretely zalgha tik qarap túryp, aghymdaghy ahualdy bylay sipattady:

– Eski rejim men barsha jana, óskeleng Rossiya arasyndaghy bitispes qayshylyq kýn ótken sayyn aiqyn bola týsude. Halyqtyng barsha qabattary – ónerkәsip-sauda jәne selo proletariaty, úsaq jәne orta burjuaziyanyng qalyng toby, milliondaghan sharua, – osy taptardyng bәri óz mýddelerin qorghau ýshin ózderining kýshterin úiymdastyru mýmkindigine múqtaj.

Jasay sybyr etti:

– Shyndyq. Jәne onshyldargha únamaytyn shyndyq…

Slava qasyn kerip, basyn iyzedi.

– Mine solar eldi jerkenishti krepostnoylyq baqylaudan qútqaru isine, qúldyqtan azat etu isine qúshtarlyq tanytuda. – Sheshen sausaghyn bezey sóilep túr. – Mine solar osynau jasampaz iske úmtyludy qosh kórip, oyanuda, jandanuda. Pomeshikter ýkimeti óz tirshiligi ýshin jantalasa kýresken sayyn, ómirding býrshik atqan belgisin neghúrlym qatandyqpen basyp-janyshtaghan sayyn, halyq narazylyghy da soghúrlym órshelene ósip barady. Revolusiyalyq qozghalys terennen óris alyp, qanatyn jaya, keneye týsude!

Búl habargha onshyldar shydas berdi. Biraq sheshen oiyn:

– Revolusiyany jasap jýrgender – ýkimet kramoliniyk* dep ataytyn bizder emes, halyqty qorlap, týrli  qaqtyghystargha mәjbýrlep aparyp jýrgender – bizder emes… – dep órbite bergende, ony:

– Búltaqtamanyz, sizdersizder! – dep, jaltyrbas Purishkevich  zildene ýzip jiberdi.

 

*sayasy qylmysker.

 

Kósemi bastap bergen song qarap qalsyn ba, serikteri  onyng jan-jaghynan qaharlana jamyrap,  aiyptaudy ýstemeley týsti:

– Ótirik sóilemeniz!

– Bar pәle sizderden!

– Kramolinikter!

Qonyrau synghyr etti. Golovin týnerip:

– Tәrtipke shaqyramyn, myrzalar! – dedi. – Es jiynyzdar!

Seretely qolyn kóterdi. Shudy basyp ketuge tyrysyp, tamaghy jyrtylarday aiqaylaghan dauyspen:

– Degenmen biz emes, – ýkimet! – dedi. – Krepostnoylyq qúrylysty qaytkende saqtau maqsatymen, el-júrt silkinisin kýshpen janshugha tyrysqan eski ýkimet!

Ghajap. Zal sap tiyldy.

– Eski  ýkimet ózining olaq ta ozbyr әreketterimen búqarany ashyndyryp otyr. – Sheshen ýkimetke shabuylyn ýdete týsti. – Eski  ýkimet úly tarihy kýshterding shyghar jolyn jauyp otyr. Shyghar  joldy bógeu arqyly ol úly tarihy kýshterdi qapasta syghylysyp-túnshyghugha mәjbýr etude. Bilip qoyynyzdar, ýkimet  qoghamdy alapat jarylysqa baghyttauda!

– Dúrys! Dәl! – dedi әldekim sol qanattan.

Deputat Seretely ekpindey týsti:

– Osy Dumany saylaghan halyq oghan óz ýkimin shygharyp ta qoydy. Ýkimetke degen ashu-yza, jerkenish sezim ýkimet tarapynan halyq tilegi aldyna qoyylghan myndaghan kedergini búzyp-jaryp shyqty!

Baspasóz lojasynda samal eskendey bolyp, birneshe kisi birden aitqan:

– Myqty! – degen sýisinisti sybyr qalyqtady.

– Mine, endi, halyq ózining erik-jigerin kórsetken osynau sheshushi shaqta, – Seretely sәl tynys jasap aldy da,  sózin qolyn silkiley sabaqtady, – halyq qyzmetshileri ózderining kýlli úmtylys, oilau arnasyn sol halyqty tyghyz toptastyrugha júmsaugha tiyis!

Solshyldar qol soqty. Onshyldar yzadan jaryla jazdap otyr.

– Jә, jetedi! – dep qaldy ong jaqtaghylardyng biri.

– Jetkilikti sayradyn, – dep jatyr kelesisi, – týs minbeden!

Sheshen olargha kónil audarghan joq.

– Óitkeni eldi oisyratyp bara jatqan zorlyqshyldardyng jabayy beybastaqtyghyn tek halyqtyng ózi tikeley qoldau jasaghan jaghdayda ghana toqtatugha bolady, – dedi ol jaybaraqat ýnmen. – Sizderding esterinizde bolu kerek, halyq ókili azamattar, búdan on ay búryn deputat Nabokov Birinshi Duma minbesi biyiginen, búltartpas qúqyqqa sýiene otyryp, ýkimetke bylay dep edi ghoy: «Atqarushy biylik zang shygharushy biylikke baghynatyn bolsyn!», – esterinizge týsti me? Sodan eki ay ótkende  atqarushy biylik nayza kýshine sýienip, zang shygharushy biylikti quyp tarqatyp jiberdi. Búdan qanday qorytyndy shyghady? Ýkimetting úiymdasqan kýshine halyqtyng úiymdasqan kýshi qarsy qoyylmayynsha, is týzelmeydi. Yaghny atqarushy biylik óz erkimen berilmeydi. Ol el isin basqaru tetiginen ózdiginshe ketpeydi. Ol zang shygharushy biylikke ólip bara jatsyn baghynbaydy…

Basy jaltyrap, qalyng saqaldy Purishkevich úshyp túrdy.

– Tóragha myrza, – dedi yzadan qyza bórtip, – jaqtasqanynyz jeter endi! Toqtatynyz  sheshendi! Ol, tipti, osy jerde kórineu-kózge ýkimetti qúlatugha shaqyryp túr…

Zal shuyldap ketti. U-shugha aralasa, biraz uaqyt qonyrau shyldyry ýzilmedi. Aqyry Golovin týksiyip, dabyr sayabyrsyghanda:

– Sheshen myrza, – dedi Sereteliyge qarap, – qaruly kóteriliske shaqyru jasamauynyzdy súraymyn.

(Jalghasy bar)

Beybit QOYShYBAEV

Abai.kz